نگاهي به درونمايه و محورهاي سوره ي زمر
برخي از مردم هنگامي که مي بينند پيامبران و اوليا با سلاح اراده، پرهيزگاري، دانش و سخت کوشي بر ديگران پيروز مي شوند، به شگفت مي آيند و مي پندارند آنان فرزندان خدايند و با تکيه بر شفاعتگري ايشان، انجام دادن گناه در نگاهشان آسان مي گردد.
قرآن، نخست با اين سخن که از سوي پروردگار شکست ناپذير و سنجيده کار فرود آمده، ما را به انديشيدن درباره ي خود وامي دارد، آنگاه به درونمايه ي اصلي اين سوره مي پردازد که همان نفي شريک بودن اوليا با خدا و ضرورت راستين کردن پرستش براي پروردگاري است که آيين پاک، از آنِ اوست.
سوره ي (زمر) با اين باور نادرست مي ستيزد تا چهره ي پاک يگانه پرستي و توحيد براي ما کامل کند. پيش از اين نيز سوره ي (صافات) در برابر عقيده اي نادرست که فرشتگان را فرزندان خدا مي پنداشت، ايستادگي کرده بود و سوره ي «ص» نيز با خدايان دروغين و ثروت مخالفت نموده بود.
افزون بر اين، سياق آيات، سخن درباره ي شرک ورزيدن به پروردگار را روشن مي سازد و اين که چون به آدمي آسيبي رسد، پروردگارش را در حالي که به سوي وي و نه همتايان دروغين او بازگشت کننده است، مي خواند. قرآن، حجتي دروني و رسا ارايه مي کند و آن اينکه، همتايان دروغين نه زياني مي رسانند و نه سودي مي بخشند.
از آن رو که گزير از بار مسؤوليت، محور ديگر عقايد نادرست است، اين سوره با دلايلي پي در پي به بررسي و درمان اين پديده مي پردازد. اين دلايل با بانگي بلند ژرفهاي نهاد آدمي را به لرزه درمي آورد.
از اين جايگاه مي بينيم که قرآن در موضوع توحيد، با ما در پيرامون ضرورت رهايي از شرک سخن مي گويد و هر باره برخي رنگهاي آن را نيز بيان مي دارد، سپس مي گويد که مردمان هنگام کرنش در برابرمادّه، گوناگون هستند، برخي بي پرده در برابر آن کرنش مي کنند و برخي براي کرنش خويش، سلاح توجيه را به کار مي زنند و از همين روست که ويران کردن پايه هاي توجيه، از برجسته ترين اهداف قرآن است. توجيهات هر گروه از مردم با گروه ديگر ناهمگون است، بلکه توجيهات خود افراد وابسته به يک گرايشِ شرک آلودِ واحد نيز، يکسان نيست. بدين سبب، قرآن هر توجيهي را با روش مستقل و متفاوتي بررسي و درمان مي کند.
سخن قرآن در اين سوره، در بيان دو نمونه از مردم ادامه پيدا مي کند، قرآن اين دو نمونه از مردم را با يکديگر مي سنجد تا دريابيم که آن دو در پاداش يکسان نيستند. براي اينکه آگاهي فزونتري به ما دست دهد، اين کتاب آسماني ميان روشنايي و تيرگي و راستي و فساد، سنجشي برقرار مي کند و تفاوتهاي آنها را روشن مي سازد. همچنين سوره ي زمر، ويژگيهاي قرآن را برمي شمرد و اينکه چگونه جانهاي پاک، پذيراي آن مي گردد و چگونه پروردگار در اين قرآن از هر مثلي براي مردم آورده، باشد که آنان پند پذيرند.
خداوند، آن هنگام که ويژگيهاي قانتان (عبادت پيشگان) را که، همان امامان معصوم اند- شرح داد و آنها را از پيشوايان کفر، که دوزخي هستند، جدا کرد، از پيروان اين امامان و پيشوايان سخن مي گويد که برخي از آنها از طاغوت دوري مي جويند و به سخن گوش فرا مي دهند و بهترين آن را پيروي مي کنند و برخي از آنها نيز چنان اند که فرمان عذاب پروردگار بر آنان واجب مي شود.
آيات قرآن، سپس عقل را براي ما يادآور مي شود که جوهره ي آدمي است و پروردگار بدان قومي را هدايت مي کند و آنان را از جمله ي بهشتيان قرار مي دهد. قرآن عقل و خرد آدمي را از رهگذر برشمردن آيات و نشانه هاي پروردگار در ميان آفريدگان، برمي انگيزد، اين کتاب آسماني از چرخه ي زندگي گياه سخن مي راند که با بارش باران و اندوختن آب در چشمه ها آغاز شده، با رويش گياهان گوناگون ادامه يافته آنگاه با خاشاک شدنشان پايان مي پذيرد.
سوره ي زمر به بررسي موضوع با اهميت ديگري مي پردازد که همان گشاده داشتن سينه براي پذيرش اسلام و گردن نهادن به سنّت ها و قوانين آن براي زندگي است، تا آدمي از نور و گواهي از سوي پروردگار، برخوردار باشد.
آيات قرآن، صاعقه وار بر قلب غافلان فرود مي آيد و قوه ي فهم را در آن شکوفا مي سازد و گنجينه هاي خرد را در آن برمي انگيزد و آن را به سوي حقيقت مرگ، که در کمين هر موجود زنده اي است، رهنمون مي شود. با اين همه، مرگ، آسان ترين مرحله اي است که در انتظار انسان غافل است و در پي آن، مراحل دشوارتري مانند: دادخواهي، حسابرسي، کارنامه ي کردار و شايد کيفري بزرگ و ابدي نهفته است.
در بخشي از بخشهاي سوره، پروردگار رحمت گسترده ي خويش را براي بندگان، يادآور مي شود و اينکه تا چه اندازه مي توانيم از آن بهره مند شويم. آيا خداوند، ما را از روزي گسترده اي برخوردار نساخته است؟ و ما را در نعمتهاي نهان و آشکار خويش غرق ننموده است؟
آيات و نشانه هاي پروردگار در هستي، نه تنها گواهي بر وجود اوست، بلکه راهي فراسوي شناختي والا از او نيز هست. آدمي نبايد بر رسيدن به مرتبه اي از ايمان بسنده کند، بل بايد راه خود را پي گيرد تا به درجه اي از عرفان رسد، عرفان نيز از درجاتي برخوردار است، انسان هر اندازه در کرانه هاي هستي و در جان خود، انديشه کند و دگرگوني ها و تغييراتي را که براي او روي مي دهد، بنگرد، بر يقين و معرفت او افزوده مي گردد و به آنجا مي رسد که همانند امام علي (عليه السلام) مي گويد: «اگر پرده کنار رود، بر يقين من چيزي افزوده نمي گردد». (1)
پس از پرداختن به مطالب يادشده، آياتِ سوره ي زمر گفتاري از گفتارهاي جهنم را مي آغازد، که از دشواريها و کيفر آن، مگر با يگانه پرستي و پرهيزگاري، گريزي نيست. امّا شرک؛ کردار آدمي را تباه مي سازد، حتي اگر از سوي پيامبري بزرگ و با جايگاه والا، سرزند. (آيه 65)
در پايان مايليم بگوييم نامگذاري اين سوره به زمر، ممکن است به اين علت باشد که پروردگار خواسته ماهيت تعامل ميان افراد جامعه را به مردم بفهماند و آنان را آگاه سازد که معيار حق، کردار و وابستگيهاي آنان است… مردم در روز رستاخيز يا به دزوخ رانده مي شوند و يا به بهشت برده مي شوند و اين در زندگي انسان، معياري اساسي است. بنابراين آدمي اگر مي خواهد خويشتن را بشناسد، بايد به سراغ کساني رود که از نظر اجتماعي و علمي به آنان وابسته است، ديگران نيز اگر خواهان شناسايي او هستند، بايد چنين کنند، پس هرگاه کساني که آدمي به آنان وابسته است نيکوکار بودند، او نيز از جمله ي آنان است و اگر گمراه بودند او نيز همانند آنان است.

پي‌نوشت‌ها:

1. بحارالانوار، ج40، ص 153.

منبع مقاله :
مدرسي، سيد محمدتقي؛ (1386)، سوره هاي قرآن: درونمايه ها و محورها، ترجمه: محمد تقدمي صابري، مشهد: مؤسسه چاپ آستان قدس رضوي، چاپ اول.