اولین و آخرین سوره نازل شده

در مورد اولین آیاتى که بر پیامبرصلى الله علیه وآله نازل شد سه دیدگاه وجود دارد:1. پنج آیه اول سوره علق، 2. سوره مدثر، 3. سوره فاتحةالکتاب. بنا بر شواهد و روایات معتبر، اولین آیات نازل شده پنج آیه ابتداى سوره علق بوده و سوره حمد پنجمین سوره اى است که بر پیامبرصلى الله علیه وآله نازل شد. بنابر قولى این سوره اولین سوره کاملى است که نازل گردید. در مورد آخرین آیات نازل شده نیز اختلافاتى وجود دارد، طبرسى در مجمع البیان در جمع بین اقوال مختلف مى نویسد: مفسران مى گویند: وقتى آیه «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ»؛ زمر (39)، آیه 30. بر پیامبرصلى الله علیه وآله نازل شد، فرمود: اى کاش! مى دانستم این زمان چه وقتى است؟ بعد خداوند متعال سوره هاى «فتح» و «نصر» را نازل کرد و از آن پس پیامبرصلى الله علیه وآله در بین تکبیر و قرائت سکوت مى کرد و مى فرمود: «سبحان اللَّه و بحمده استغفرالله و اتوب الیه». مردم به رسول خداصلى الله علیه وآله عرض کردند: چنین ذکرى را نمى گفتید؟ فرمود: این ندا و فریاد جان و روان من است و آن حضرت صلى الله علیه وآله پس از نزول این سوره، یک سال در قید حیات بود. وقتى که براى حجةالوداع از مدینه خارج شدند، آیه کلاله نساء (4)، آیه 176. و سپس در حال وقوف در عرفات آیه «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ»؛ مائده (5)، آیه 3. نازل گردید و پس از آن رسول خداصلى الله علیه وآله هشتاد روز در قید حیات بود. بعد به ترتیب آیه ربابقره (2)، آیه 278 – 280. در واپسین مرحله «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ»؛ همان، آیه 281. به عنوان آخرین آیه نازل شد. آخرین سوره اى که بر پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله نازل گردید، سوره توبه است. البته آخرین سوره اى که یکباره و به طور کامل نازل شده، سوره نصر است.
ترتیب زمانى نزول آیات نیز به ترتیبى که الان در قرآن وجود دارد، نبوده؛ بلکه به مقتضاى حوادث و رویدادهاى مختلف گاهى یک آیه یا چند آیه و گاهى نیز یک سوره کامل بر پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله نازل مى شد؛ ولى ترتیب و چینش فعلى آیات قرآن کریم به اتفاق همه مسلمین و به دلیل روایات متعدد و اسناد محکمى که وجود دارد به دستور پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله بوده است.ر.ک: حجتى، سید محمد باقر، پژوهشى در تاریخ قرآن.