نگاهی به یك اصطلاح در علم اصول

امتثال (1) یعنی فرمانبرداری، و انجام دادن متعلق تكلیف مطابق دستور مولی.
چهار نوع امتثال در حكم شرع وجود دارد: تفصیلی؛ اجمالی؛ ظنی؛ احتمالی.

1 .امتثال تفصیلی:

هرگاه انسان بداند كه در ظهر روز جمعه نماز ظهر واجب است، و آن را اقامه كند، در آن صورت امتثال تفصیلی وجدانی را محقق ساخته است.

2.امتثال اجمالی:

در صورتی كه انسان علم اجمالی داشته باشد كه در روز جمعه یا نماز ظهر واجب است و یا نماز جمعه، سپس یكی از آن دو را اقامه كند، در اینجا امتثال اجمالی صورت گرفته است.

3.امتثال ظنی:

كسی كه رو به قبله‌ی ظنی نماز بخواند، امتثال ظنی را محقق كرده است.

4.امتثال احتمالی:

هرگاه امری بین واجب و حرام بودن مردّد باشد، و مكلف ملتزم به یكی از آن دو شود، امتثال احتمالی كرده است.

تبصره:

مراتب چهارگانه امتثال ترتیبی است، و عدول از بالاتر به پایین‌تر با امكان امتثال در مرحله‌ی بالا جایز نیست. (2)
در كتاب انوارالهدایة (3) ضمن بحث مفصل راجع به اینكه آیا امتثال تفصیلی هم ارزش با امتثال از راه امارات و اصول است یا آنها در طول هم هستند نه همردیف؟ می‌نویسد: دلیل حجیت اماره سیره و بناء عقلاست. یعنی با مراجعه به سیره‌ی عقلاء مثلاً در مورد ذوالیدی كه معامله‌ای را انجام داده، مشاهده می‌كنیم آن معامله را حمل بر صحت می‌كنند، و به دنبال دستیابی به واقع نخواهند بود. گرچه راه علم نیز باز است، لذا در مورد استصحاب و قاعده‌ی فراغ و تجاوز و شك بعد از وقت، ضمن جاری دانستن آنها نمی‌گویند اعاده لازم است تا علم تفصیلی پیدا شود.

پی‌نوشت‌ها:

1.انوارالهدایه، ج1، ص177؛ اصول الاستنباط، ص186؛ فوائدالاصول، ج3، ص69؛ نهایة الاصول، ص431 و 551.
2.اصطلاحات الاصول، ص69.
3.انوارالهدایه، ج1، ص 177.

منبع مقاله :
ولائی، عیسی، (1391)، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران: نشر نی، چاپ نهم