اگر انسان در انتخاب راه خویش واقعا مختار است پس چرا خداوند در قرآن فرموده که اگر کسی دینی غیر از دین اسلام قبول کند از او پذیرفته نیست؟

معنای این آیه کریمه که خدای متعال فرموده غیر از دین اسلام پذیرفتنی نیست، مانند آن است که کسی بگوید در کشور ایران راه های فراوانی وجود دارد، ولی اگر شما می خواهید به خراسان بروید حتما باید از این راه خاص بروید وگرنه هرگز به مقصد نمی رسید. آیا اینگونه هدایت جبر و زورگویی است و با اختیار انسان نمی سازد؟ اسلام تنها دین و کامل ترین سیستم تربیت و هدایت در زندگی انسان است که قادر است او را به سرمنزل مقصود و کمال و سعادت رهنمون باشد و سایر ادیان و روش ها در این زمینه کارامد نیست؛ بنابراین اگر کسی بخواهد به کمال برسد چاره ای جز متابعت از دین حق ندارد و سایر ادیان او را به این خاسته نمی رسانند. البته تذکر این نکته هم سزاوار است که منظور از اسلام تسلیم در برابر امر خداوند است و همه ادیان آسمانی خالص و بدون تحریف، اسلام بوده اند، ولی اکنون که تحریف شده و نسخ گشته اند، تنها پیروی از دین خاتم مجزی و کارآمد است و به همین دلیل تنها این دین مورد پذیرش خدای متعال نیز قرار دارد.
توضیح بیشتر:
1. در هیچ اندیشه و مکتبی، آزادی انسان مطلق نیست و همه متفکران، ادیان الاهی و مکاتب بشری به گونه های مختلف بر محدودیت پذیری آزادی های انسان مهر تأیید زده اند. اگر اختلافی نیز در این زمینه مشاهده می شود درباره مسائل زیر است:
الف) محدوده آزادی چیست؟
ب) چه کسی حق دارد آزادی انسان را محدود کند؟
ج) بر اساس چه معیارهایی می توان آزادی را محدود ساخت؟
بررسی تفصیلی این مسأله از حوصله ا ین مختصر خارج است. برای آگاهی بیش تر به کتاب نظریه سیاسی اسلام نوشته محمد تقی مصباح یزدی مراجعه شود.
2. کلماتی مانند«اختیار»، «اراده»، «آزادی» و «انتخاب» و همچنین واژه های مقابل آن مانند«جبر»، «الزام»، «اکراه» و… در معانی و موارد مختلف استعمال می شوند که همه آن ها حکم واحد ندارند. بنابراین، در برخورد با این واژه ها باید دایره معنا و استعمال را دقیقاً مورد توجه قرار داد و از تسری و تعمیم غیر منطقی و بی دلیل حکم به دایره دیگر خودداری کرد. برای روشن شدن این مطلب به اختصار به سه حوزه مرتبط با استعمال مفاهیم فوق اشاره می شود:
الف) حوزه تکوین
آزادی و اختیار در حوزه تکوین به معنای آن است که:
اولاً، رفتار و کنش های انسانی ناشی از جبر ذاتی نیست.
ثانیاً، برخی از امور را نمی توان به صورت جبر تکوینی از بیرون تحمیل کرد و الزام بیرونی پاسخ مطلوب به همراه ندارد. آیه دوم سوره بقره «لا اکراه فی الدین» اگر اختصاص به این حوزه نداشته باشد، لااقل به خوبی این مفاد را در پی دارد و می فهماند که حقیقت دین تکویناً اجبارپذیر نیست؛ یعنی اگر به فرض با زور سرنیزه کسی به سوی دین دعوت شود و به ظاهر آن را بپذیرد، این پذیرش ظاهری با ایمان واقعی و اعتقاد راسخ قلبی فاصله بسیار دارد. بنابراین، «لا اکراه فی الدین» در حوزه تکوین به معنای این است که حقیقت دین تکویناً اجبارپذیر نیست.
ب) حوزه تشریع اجتماعی
تشریع اجتماعی مجموعه قوانینی است که چگونگی مناسبات اجتماعی انسان ها را مشخص و تنظیم می کند. کسی حق ندارد دیگران را با زور و فشار به سوی اسلام دعوت کند. تفاوت این مرحله با مرحله پیشین تفاوت «هست» و «باید» است؛ به عبارت دیگر، در مرحله نخست معنای آیه جنبه اخباری و توصیفی دارد؛ یعنی خبر از ناکار آمد بودن می دهد؛ ولی در این مرحله معنای آیه انشایی و دستوری است؛ یعنی از الزام و اجبار اجتماعی منع می کند و انسان ها را از خواندن اجباری دیگران به سوی دین باز می دارد. البته این مسأله در اصل دعوت به سوی دین است و با وجود احکام الزام آور اجتماعی دیگر برای مسلمانان و غیر مسلمانان در جامعه اسلامی منافات ندارد.
ج) حوزه تشریع فردی
مراد از دایره تشریع فردی در این جا مجموعه قوانینی است که خداوند برای آحاد انسان ها وضع کرده است. این قوانین غالباً الزام آور و مسؤولیت زا است و خداوند افراد را در برابر آن ها بازخواست می کند؛ هر چند در مورد آن ها کیفر دنیوی و قوانین الزام آور اجتماعی وضع نکرده باشد. عمده ترین این مسائل تدین به دین حق است. آیه شریف «لااکراه فی الدین» با این حوزه هیچ ارتباطی ندارد و به کلی از آن منصرف است. در مقابل آیه «و من یتبع غیر الاسلام دینا فلن یقبل منه؛ M}هر کسی دینی جز اسلام برگزیند از او پذیرفته نیست{M» و همه آیاتی که در بردارنده نوعی تکلیف الزامی برای افراد انسان ها است، شامل این حوزه می شود.
بنابراین:
1. آزادی انسان مطلق نیست و محدودیت هایی دارد.
2. نفی اکراه در دین به معنای عدم مسؤولیت انسان در پذیرش دین و راه حق نیست.