در توضیح این فراز از زیارت جامعه و سازگارى آن با آیه شریفه سوره غاشیه نکاتى اشاره مى شود:
1. معناى «ایاب» بازگشت با اراده را به طرف مقصد گویند پس عبارت «و ایاب الخلق الیکم» به معناى آن است که دوستان و دشمنان حضرات معصومین به سوى آنان با اراده خود بازگشت مى نمایند چرا که اگر از دوستان باشند براى این که مورد تفقد و تفضل و انعام و اکرام شان قرار گیرند به سوى معصومین بر مى گردند و اگر از مخالفان باشند برخى با علم به مقامات اولیاى الهى و برخى به جهت جداسازى صف آنها از اولیاى الهى، در آن صحنه حاضر مى شوند و چشم طمع به بهره گیرى از نورشان و لطف شان در قیامت دارند.
2. آیه شریفه به لفظ متکلم مع الغیر آمده است: «إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ» و چنانکه در تفسیر طبرى ج 30، ص 106. آمده است غالباً در قرآن مجید هر زمان که حضرت حق سبحانه به لفظ جمع به خود نسبت داده است و مراد از آن جمیع کارگزاران الهى اعم از فرشتگان و پیامبران و… مى باشد و استبعادى نیست در این معنا که ائمه اطهار(علیهم السلام) نیز شامل این مجموعه بوده باشد چه این که هرگاه ملائکه حساب توانند کرد چرا ائمه هدى(علیهم السلام) نتوانند. در حریم ولایت، آقا نجفى اصفهانى، ص 138. و این تناقضى میان فراز زیارت و آیه شریفه پدید نمى آورد بلکه مؤید آن است. بر این اساس محاسب بودن و مرجع بودن ائمه در طول محاسب بودن و مآب بودن خداى تعالى است نه در عرض آن.
3. مرحوم علامه مجلسى در تفسیر این فراز از زیارت آورده اند: «اى رجوع الخلق فى الدنیا لجمیع امورهم الیهم و الى کلامهم و الى مشاهدهم او فى القیامه للحساب و هو اظهر فالمراد بقوله تعالى «ان الینا ایابهم» اى الى اولیائنا کما دلت علیه اخبار کثیرة»؛ بحارالانوار، علامه مجلسى، ج 99، ص 139.؛ «بازگشت مردم در دنیا در تمامى امورشان به آن بزرگواران و سخنان حیات بخش آنان و به آستان مقدسه و مرقد نورانى شان است و در قیامت براى حسابرسى که این معنا آشکارتر است و مراد آیه شریفه این است که بازگشت مردم به سوى اولیاء ماست که روایات زیادى آن را تأیید و دلالت مى کند».
4. از آیات قرآن مجید به دست مى آید که خداوند متعال براى تدبیر امر عالم، فرشتگان زیادى دارد که در قرآن «فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً»؛ نازعات (79)، آیه 5. تعبیر شده است. خداوند مبدأ عالم هستى است اما به فرشتگان مأموریت داده است، هم چنان که خداوند در قرآن مجید مى فرماید:
«اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها»؛ زمر (39)، آیه 42.؛ «خداوند جان انسان را هنگام مرگ دریافت مى کند».
و در آیه دیگر مى فرماید:
«قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ»؛ سجده (32)، 11.؛ «بگو فرشته مرگ جام شما را مى گیرد…».
اینها تضاد و تناقض نیست بلکه هر آن چه ملائکه انجام مى دهند به اراده خداوند است.
حال اگر در روز قیامت، مامورانى از فرشتگان دستور یابند تا به حساب مردم رسیدگى کنند آیا این با توحید منافات دارد؟ و اگر بگوئیم ائمه معصومین(علیهم السلام) به اذن و فرمان خداوند سبحان، حساب بندگان را مى رسند و خلائق به سوى آنان مى آیند و حساب مردم به اذن اللَّه و به فرمان خدا با شماست آیا با توحید منافات دارد؟! پرتوى از زیارت جامعه کبیره، مکارم شیرازى، ص 54.
این تعبیر منافاتى با توحید ندارد چرا که به اذن حضرت پروردگار و به دستور حضرت حق است و چه بسا ائمه(علیهم السلام) بالاتر از فرشتگان حسابرس مى باشند.
5. طبق آیات قرآن مجید، خداوند سبحان فرشتگان و پیامبران و اولیاء خویش را به عنوان گواهان روز قیامت قرار داده است و نیز فرشتگان را مأمور حسابرسى و عذاب و… قرار داده است و این منافاتى با حسابرسى خداوند ندارد و با توحید منافاتى ندارد و با آیات و روایات نیز سازگار است.
پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) فرمود: «على قسیم النار و الجنه»؛ امالى، صدوق، ص 89. با توجه به پذیرش این روایت در نگاه عالمان شیعه و سنى، امام على(علیه السلام) محل مراجعه مردم و جداکننده بهشتیان از جهنمى ها مى باشند که خود بیان دیگرى از «ایاب الخلق الیکم» مى باشد. فى رحاب الزیاره الجامعه الکبیره، قبانچى، ج 2، ص 256.
از امام کاظم(علیه السلام) روایت شده است که فرمود: «اى سماعه، بازگشت این مردم و محاسبه اعمال این مردم نیز با ماست». روضه کافى، کلینى، ص 154.
1. معناى «ایاب» بازگشت با اراده را به طرف مقصد گویند پس عبارت «و ایاب الخلق الیکم» به معناى آن است که دوستان و دشمنان حضرات معصومین به سوى آنان با اراده خود بازگشت مى نمایند چرا که اگر از دوستان باشند براى این که مورد تفقد و تفضل و انعام و اکرام شان قرار گیرند به سوى معصومین بر مى گردند و اگر از مخالفان باشند برخى با علم به مقامات اولیاى الهى و برخى به جهت جداسازى صف آنها از اولیاى الهى، در آن صحنه حاضر مى شوند و چشم طمع به بهره گیرى از نورشان و لطف شان در قیامت دارند.
2. آیه شریفه به لفظ متکلم مع الغیر آمده است: «إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ» و چنانکه در تفسیر طبرى ج 30، ص 106. آمده است غالباً در قرآن مجید هر زمان که حضرت حق سبحانه به لفظ جمع به خود نسبت داده است و مراد از آن جمیع کارگزاران الهى اعم از فرشتگان و پیامبران و… مى باشد و استبعادى نیست در این معنا که ائمه اطهار(علیهم السلام) نیز شامل این مجموعه بوده باشد چه این که هرگاه ملائکه حساب توانند کرد چرا ائمه هدى(علیهم السلام) نتوانند. در حریم ولایت، آقا نجفى اصفهانى، ص 138. و این تناقضى میان فراز زیارت و آیه شریفه پدید نمى آورد بلکه مؤید آن است. بر این اساس محاسب بودن و مرجع بودن ائمه در طول محاسب بودن و مآب بودن خداى تعالى است نه در عرض آن.
3. مرحوم علامه مجلسى در تفسیر این فراز از زیارت آورده اند: «اى رجوع الخلق فى الدنیا لجمیع امورهم الیهم و الى کلامهم و الى مشاهدهم او فى القیامه للحساب و هو اظهر فالمراد بقوله تعالى «ان الینا ایابهم» اى الى اولیائنا کما دلت علیه اخبار کثیرة»؛ بحارالانوار، علامه مجلسى، ج 99، ص 139.؛ «بازگشت مردم در دنیا در تمامى امورشان به آن بزرگواران و سخنان حیات بخش آنان و به آستان مقدسه و مرقد نورانى شان است و در قیامت براى حسابرسى که این معنا آشکارتر است و مراد آیه شریفه این است که بازگشت مردم به سوى اولیاء ماست که روایات زیادى آن را تأیید و دلالت مى کند».
4. از آیات قرآن مجید به دست مى آید که خداوند متعال براى تدبیر امر عالم، فرشتگان زیادى دارد که در قرآن «فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً»؛ نازعات (79)، آیه 5. تعبیر شده است. خداوند مبدأ عالم هستى است اما به فرشتگان مأموریت داده است، هم چنان که خداوند در قرآن مجید مى فرماید:
«اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها»؛ زمر (39)، آیه 42.؛ «خداوند جان انسان را هنگام مرگ دریافت مى کند».
و در آیه دیگر مى فرماید:
«قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ»؛ سجده (32)، 11.؛ «بگو فرشته مرگ جام شما را مى گیرد…».
اینها تضاد و تناقض نیست بلکه هر آن چه ملائکه انجام مى دهند به اراده خداوند است.
حال اگر در روز قیامت، مامورانى از فرشتگان دستور یابند تا به حساب مردم رسیدگى کنند آیا این با توحید منافات دارد؟ و اگر بگوئیم ائمه معصومین(علیهم السلام) به اذن و فرمان خداوند سبحان، حساب بندگان را مى رسند و خلائق به سوى آنان مى آیند و حساب مردم به اذن اللَّه و به فرمان خدا با شماست آیا با توحید منافات دارد؟! پرتوى از زیارت جامعه کبیره، مکارم شیرازى، ص 54.
این تعبیر منافاتى با توحید ندارد چرا که به اذن حضرت پروردگار و به دستور حضرت حق است و چه بسا ائمه(علیهم السلام) بالاتر از فرشتگان حسابرس مى باشند.
5. طبق آیات قرآن مجید، خداوند سبحان فرشتگان و پیامبران و اولیاء خویش را به عنوان گواهان روز قیامت قرار داده است و نیز فرشتگان را مأمور حسابرسى و عذاب و… قرار داده است و این منافاتى با حسابرسى خداوند ندارد و با توحید منافاتى ندارد و با آیات و روایات نیز سازگار است.
پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) فرمود: «على قسیم النار و الجنه»؛ امالى، صدوق، ص 89. با توجه به پذیرش این روایت در نگاه عالمان شیعه و سنى، امام على(علیه السلام) محل مراجعه مردم و جداکننده بهشتیان از جهنمى ها مى باشند که خود بیان دیگرى از «ایاب الخلق الیکم» مى باشد. فى رحاب الزیاره الجامعه الکبیره، قبانچى، ج 2، ص 256.
از امام کاظم(علیه السلام) روایت شده است که فرمود: «اى سماعه، بازگشت این مردم و محاسبه اعمال این مردم نیز با ماست». روضه کافى، کلینى، ص 154.