نگاهي به درونمايه و محورهاي سوره ي مرسلات
از تکرار آيه: «فَوَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ»؛ آن روز واي بر تکذيب کنندگان، روشن مي شود که اين آيه، محور سوره ي مرسلات است و گويا هدف آن تأکيد بر وعده ي شدني پروردگار است و اينکه واي بر تکذيب کنندگان آن. پس از سوگند به فرستادگان پي در پي و افشاکنندگان افشاگر، پروردگار تأکيد مي ورزد که وعده ي او بي گمان رخ خواهد داد. (آيات 1-7)
با اينکه سخن خدا «مَا تُوعَدُونَ»؛ آنچه وعده يافته ايد، تمامي وعده هاي الهي را دربرمي گيرد، ليک روز رستاخيز و حقايقي که در آن آشکار مي شود و برانگيختن، حساب و پاداش آن، از روشن ترين مصاديق وعده هاي شدني پروردگار است. هنگامي که وعده ي رستاخيز فرا مي رسد، هستي، رخدادهاي دهشتناکي به خود مي بيند و بدان روز، ستارگان محو مي گردند و آسمان شکاف برمي دارد و کوه ها از جاي برکنده مي شوند و بزرگتر از اينها گواهي فرستادگان بر امتهاي خويش به هنگام فرجام کار مردمان و حساب و جدايي ميان آنان است. پروردگار اين فرجام حساب و جدايي را تا روز داوري «لِيَوْمِ الْفَصْلِ» به تأخير انداخته است و «مَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الْفَصْلِ»؛ و تو چه مي داني روز داوري چيست؟ روز داوري، روزي وحشتناک و دهشت زاست، چه آن روز، روز داوري درباره ي فرجام کار بندگان است، پس واي از گواهي رسولان عليه کساني که آنان را دروغ انگاشتند و واي از عذاب سختي که پروردگار در پي آن، بر سرشان فرو مي ريزد. (آيات 8-15)
به رغم اينکه قرآن ما را به سوي صحنه هاي آن روز اخروي و سرنوشت دروغ انگاران آن مي برد تا موضعگيري دروغ انگارانه ي آدمي در برابر حقايق آينده را درمان کند، ليک آن را بسنده نمي داند، بلکه ما را فرا مي خواند تا پس از گنهکاران پيشين از فرجام گنهکاران پسين نيز اندرز گيريم. هرکه در اين موضوع انديشه کند به واقعيت سنّت پاداش رهنمون مي شود و اين در جاي خود، آدمي را به سوي واقعيت آخرت راهنمايي مي کند، بدين اعتبار که تجلي عظيم و گسترده ي سنّت جزا در واقعيت زندگاني است، پس، (آن روز، واي بر تکذيب کنندگان). (آيات 16-19)
قرآن ميان آفرينش انسان و حقيقت آخرت پيوند برقرار مي کند که بر اساس آن آفرينش آدم با همه ي مراحل و ارزيابي و سنجشهاي آن، از دانايي آفريدگار، پرده برمي دارد (که او آفريدگان را بيهوده نمي آفريند و آنها را بيهوده رها نمي سازد) و اين آفرينش کامل نمي شود مگر با ايمان به آخرت که عنوان رحمت الهي و پايان کار دروغ انگاران حق، به عذاب دردناک گرفتار آيند. (آيات 20-24)
پس از سفر در کرانه هاي جان، سياق، آدمي را به کرانه هاي هستيِ پيرامون او با تمامي موجودات و پديده هايش مي برد، آنجا که پروردگار زمين را جايگاه اجتماع قرار داده، که مردگان و زندگان را در خود جاي مي دهد و در آن کوههاي بلندي برافراشته که ريشه هاي آن در زمين فرو رفته اند و قله هاي آنها به کرانه هاي آسمان سرکشيده اند و از آنها به ما آبي نوشانده، که براي نوشندگان، گوارا و لذت بخش است و تمام اينها آيات حکمت پروردگارند و نشانه هايي که ما را به روز آخرت رهنمون مي شود، پس واي بر دروغ انگاران آخرت. (آيات 25-28)
براي ريشه کن سازي توجيه و نيرنگ، که دروغ انگاران براي دروغ انگاري خويش، اين دو راهکار را به کار مي زنند، سياق، فرجام کار دروغ انگاران را به تصوير مي کشد، آن هنگام که نداي الهي دروغ انگاران را در مي رسد و آنان در حالت حسرتي هستند که اگر اراده ي الهي نباشد به هلاکت مي افتند؛ به آنان گفته مي شود: (برويد به سوي همان چيزي که آن را تکذيب مي کرديد)، يعني به سوي جهنم و عذاب آن. همچنين به آنان گفته مي شود: (برويد به سوي آنان دودِ سه شاخه، نه سايه دار است و نه از شعله ي [آتش] حفاظت مي کند)، اين همان آتش است و تو چه داني که آتش چيست؟ ([دوزخ] چون کاخي [بلند] شراره مي افکند، گويي شتراني زرد رنگند) پس در آن روز، از خشم و کيفر پروردگار، واي بر دروغ انگاران. (آيات 29-34)
به روز رستاخيز، دلايل رساي الهي به سخن در مي آيند و دروغ انگاران سخن نمي گويند، زيرا از سويي با دلايل، لگام زده شده اند و از سوي ديگر (رخصت نمي يابند تا پوزش خواهند) و در پيشگاه پروردگار آسمانها و زمين و در برابر آفريدگان در گردهمايي روز رستاخيز، همين عذاب خوارکننده، اينان را بس. (آيات 35-37)
سياق، دروغ انگاران پيشين و پسين را به چالش مي کشد با اين هدف که آنان را خوار و در برابر مردمان کوچکشان دارد، چه، در دنيا به سبب توان و ثروتي که داشتند، تکبّر مي ورزيدند، قرآن به آنان مي گويد: (اين همان روز داوري است) که از ديرباز آن را دروغ مي انگاشتيد و به ريشخندش مي گرفتيد، شما گردآورده مي شويد (پيشينيان و پسينيان)، قرآن ادامه مي دهد: (پس اگر راهکاري داريد به کار زنيد) و اين کيفر نيرنگ و جنگ آنان با پروردگار و اولياي او در دنياست، پس از اين موقعيت و کيفرِ آن، واي بر آنان. (آيات 38-40)
قرآن راه نجات از سرنوشت زشتِ دروغ انگاران را روشن مي سازد، اين راه، همان تقوا و پرهيزگاري است. اين سخن، دلِ پرهيزگاران را از رحمت خدا آکنده مي سازد و به ويژه آنان را از لطف او مطمئن مي کند. سوره ي مرسلات با تمامي آيات و واژگان آن به جز آيات (41-44) سايه ي خشم و بيم پروردگار است، ليک مؤمنان از عذاب او در امانند و آنان (در زير سايه ها و بر کنار چشمه سارانند، با هر ميوه اي که خوش داشته باشند). پروردگار، پرهيزگاران را به خوان فضل و رحمت خويش فرا مي خواند و مي فرمايد: و به پاداش آنچه مي کرديد، بخوريد و بياشاميد؛ گواراتان باد) و اين پاداش پروردگار به هر پرهيزگار و نيکوکاري است. (آيات 41-44)
سياق در ادامه ي بيمي که به دروغ انگاران داد، ديگر بار آنان را به عذاب تهديد مي کند و آنان را از فرجامِ افتادن به راه دروغ انگاري وگناه، برحذر مي دارد و تأکيد مي ورزد که جايگاهشان در برخورداري گنهکارانه چندان به درازا نمي انجامد، تا خشم پروردگار که آسمانها و زمين در برابر آن پايداري نتوانند، آنان را فرا مي گيرد. (آيات 45-47)
چگونه نابودي و سيه روزي دروغ انگاران را دربرنگيرد، در حالي که از فرمانها و احکام الهي سرپيچي مي کنند و از فرستادگان او پيروي نمي نمايند و آياتش را راست نمي انگارند، (و چون به آنان گفته شود: رکوع کنيد، به رکوع نمي روند؟) آري؛ به زودي عذاب فرايشان مي گيرد. (آيات 48-49)
پروردگار، سوره ي مرسلات را با پرسشي از سرِ استنکار به پايان مي برد: (پس به کدامين سخن پس از [قرآن] ايمان مي آورند؟) اين پرسش، بر اين گفتار تأکيد دارد که ايمان به آخرت و سخن از آن، سنگ پايه ي کاخ ايمان با همه ي اصول و حقايق ديگر آن است و اين موجب مي گردد تا سخن از آخرت، همواره به صورت گسترده در آيات وحي، ياد شود. (آيه 50)
منبع مقاله :
مدرسي، سيد محمدتقي؛ (1386)، سوره هاي قرآن: درونمايه ها و محورها، ترجمه: محمد تقدمي صابري، مشهد: مؤسسه چاپ آستان قدس رضوي، چاپ اول.