مقدمه
نوجوان به تدريج كه از سرزميني آرام و بيخيال كودكي به دشتهاي پرحادثة بلوغ ميرسد، دگرگونيهايي را در خويش (هم در بُعد جسماني و هم در بُعد رفتاري) احساس ميكند، رفتارها، برخوردها و روابط نوجوان با اطرافيان گاه با مشكل روبرو ميشود. امّا بايد توجه داشت كه اين رفتارهاي به ظاهر ناسازگار تا حدودي برخاسته از ويژگيهاي دوران نوجواني است و نميتوان دربارة آن قضاوت اخلاقي نمود. امّا در عين حال به اين معنا هم نيست كه همة رفتارهاي جوانان و نوجوانان را مطلوب و مقتضاي دورة سنّي آنها دانست، بلكه در پارهاي از موارد واقعاً رفتارهاي نوجوانان و اخلاق اجتماعي آنان ناهنجار و ناپسند است كه هم والدين و هم فرزندان بايد در بهبود و اصلاح آن بكوشند. «رفتارها» و «برخوردهاي» افراد با ديگران شديدا ًتحت تأثير «بينشها» و «نگرشهاي»افراد نسبت به ديگران است. اغلب ما فكر ميكنيم رفتارهاي ما واكنشي است كه از حوادث بيروني ناشي ميشود، امّا در واقع شديدترين ناراحتي يا خشنوديها ناشي از بينشها و باورهاي ما هستند. بنابراين اگر شما ميخواهيد رفتار خود را با پدر و مادر و ديگران بهتر و سالمتر نمائيد. بايد باورها و احساسات خود را نسبت به آنها تغيير دهيد. مهمترين عوامل كه ميتواند شما را در اين امر ياري كند، توجه به سه نكته است:
1. توجه به مقام ارزشمند پدر و مادر و اهميت حُسن معاشرت با ديگران: خداوند متعال، در آيات متعدد به اطاعت از پدر و مادر و برخورد شايسته با آنان سفارش نموده است، به گونهاي كه نيكي و برخورد شايسته با پدر و مادر را بعد از پرستش پروردگار دانسته است.[1] در روابط با ديگران نيز توصيه به اخلاق شايسته و نيكو شده است[2] لذا سعي كنيد كه نگرش و تصوير مثبت در مورد ديگران به خصوص پدر و مادر را در خود ايجاد نمائيد.
2. توجه به نتايج مطلوب و فوايد اخلاق شايسته: علاوه بر آنكه در آيات قرآن و روايات، از حُسن خُلق بالاترين ستايشها شده است و از آن به نشانة كمال ايمان،[3] كمال دين[4]، بهترين همنشيني و راه نزديك شدن به خدا[5]، ياد شده است، تجربه نيز نشان داده است كه خوشاخلاقي داراي آثار و فايدههاي فراوان فردي و اجتماعي، دنيايي و آخرتي است مانند: آسايشبخش زندگي، عامل نفوذ در قلب مردم، عزّت و سربلندي و بهرهمندي از نعمتهاي بيكران الهي.
3. نبايد هميشه ديگران را مقصر دانست: نبايد نسبت به ديگران بدبين بود، چون بدبيني نسبت به ديگران و تبيين رفتار ديگران با ديد منفي، باعث ميشود كه انسان رفتار نادرست از خود نشان دهد، بلكه بايد رفتار ديگران را با حُسن ظن و خوشبيني تبيين نمود،[6] در مواردي هم كه واقعاً برخورد اطرافيان با غرض سوء باشد، عفو و گذشت، بهتر از برخورد نادرست و عكسالعمل نامطلوب نشان دادن است.[7]پس از آنكه اين سه نكته به دقّت مورد توجه قرار گرفت و بينش مثبت نسبت به اطرافيان حاصل شد، در مقام عمل و رفتار نيز موفق خواهيد شد كه با اطرافيان رفتار بهتري از خود نشان دهيد. البتّه ابتدا بايد تمرين كرد و رفتارهاي شايسته را در موقعيتهاي مختلف تكرار نمود. بهترين كارهاي عملي كه بكارگيري آنها ميتواند رفتار و روابط را با ديگران بهبود بخشد اين است كه به دستورات اخلاقي كه در آيات و روايات آمده است، عمل نمائيد. عمدهترين آنها عبارتند از:
1. اظهار محبت به ديگران: سعي كنيد به ديگرن به خصوص پدر و مادر، اظهار محبت كنيد و از علاقة باطني كه نسبت به آنان داريد، پرده برداريد.[8] تحقيقات روانشناختي نيز نشان داده است كه اظهار محبت و علاقه به ديگران، باعث نفوذ و استحكام در روابط اجتماعي افراد خواهد شد.
2. نيكو سخن گفتن: يكي ديگر از عواملي است كه ميتواند رفتار با ديگران را بهبود بخشد. سعي كنيد با ديگران همانگونه سخن بگوئيد كه دوست داريد ديگران با شما سخن بگويند.[9]3. گشادهرويي: هر مسلمان وظيفه دارد با لبخند و چهرة گشاده با ديگران به خصوص پدر و مادر و خويشاوندان روبرو شود.[10]4. اظهار فروتني: در برابر ديگران فروتني و تواضع از خود نشان دهيد و به اين نكته توجه داشته باشيد كه انسانهاي متواضع و فروتن را همگان دوست دارند، در روايتي از امام علي ـ عليه السّلام ـ آمده است: نتيجة تواضع، محبت است و نتيجة غرور و گردنكشي دشنام.[11]5. عدم پرخاشگري: توصيه ميشود كه هيچگاه رفتار و يا سخنان حاكي از خشم و عصبانيت از خود نشان ندهيد. خشمگين شدن و پرخاشگري منشأ بسياري از اختلافات خانوادگي است. از اين رو نميتوان اميدوار بود كه جمعي از فاميل در كنار هم به مسالمت و امنيت زندگي كنند مگر آنكه همة ايشان تصميم بگيرند كه هيچگاه بر همديگر خشمناك نشوند. لذا شما نيز سعي كنيد كه به همگان احترام بگذاريد و حتي برخوردهاي ناپسند ديگران را با رفتار شايسته پاسخ دهيد وقتي ديگران رفتار شايسته را از شما مشاهده كردند، قطعاً نظر و نحوة برخورد آنها نيز تغيير خواهد نمود.
6. در تكميل راهكارهاي ياد شده و به منظور استفاده از يك روش نظاممند، بهتر است در مواقعي كه تنها هستيد و حوصله فكر كردن و برنامهريزي داريد، همة آن موقعيتها و صحنههايي را كه در برخورد با ديگران، رفتار مناسب از خودتان نشان ندادهايد، مجسّم نموده و نقاط ضعف رفتار خود را برشماريد، و روي كاغذ بنويسيد، سپس برخورد مناسب با هر موقعيت را در مقابل آن يادداشت كنيد، در ضمن پيامدهاي رفتار مورد نظر را نيز ارزيابي كنيد و تصميم بگيريد يا حتي به خود تلقين نمائيد كه بعد از اين بايد اينگونه رفتار كنم، و براي هرگونه رفتار حتي رفتارهاي نامناسب ديگران، چندين نوع پاسخ مناسب در نظر بگيريد، در موقعيتهاي عيني كه با والدين و ديگر دوستان روبرو ميشويد، سعي كنيد آن برنامه از قبل تعيين شده را به خاطر آورده و نكات اصلي آن را رعايت كنيد، تمرين اين برنامه رفتاري، بسيار مفيد خواهد بود.[12]
پي نوشت ها:
[1] . نساء/364، اسراء/23.
[2] . بقره/83، اسراء/53.
[3] . كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، ج 2، ص 99.
[4] . مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، ج 36، ص 287.
[5] . همان، ج 78، ص 136.
[6] . حجرات/12.
[7] . آلعمران/134.
[8] . كليني، محمد بن يعقوب، الاصول من الكافي، ج 2، ص 644.
[9] . طباطبايي، محمد حسين، الميزان، ج 1، ص 220.
[10] . نهجالبلاغه، حكمت 325.
[11] . آمدي، غررالحكم، فصل 23، حديث 27.
[12] . سيف، علياكبر، تغيير رفتار و رفتار درماني، نشر روان. 1379، فصل 3.