چکیده
نگاهى تاریخى و موشکافانه به واقفان به ویژه واقفان حرم رضوى، از مواردى است که به صورت تخصصى، کمتر به آن پرداخته شده است.
کتاب «مشاهیر مدفون در حرم رضوى»(1) که در 5 جلد تدوین شده و در جلد سوم با زیر عنوان «صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوى»، تنها به واقفان و صاحب منصبان مدفون در بارگاه رضوى پرداخته است. کاری است، در جاى خود منحصر به فرد و مستند و قابل استفاده.
این مقاله به جهت پرداختن به موضوع وقف، به معرفى جلد سوم این مجموعه پرداخته و آن را با مقدمه‏اى تاریخى درباره وقف آغاز و با گزارشى از واقفان مشهور و غیر مشهور آستان قدس رضوى به پایان برده‏ایم.
در این بین به مناسبت، به مناصب برخى افراد و خصوصیات آنان نیز اشاره‏اى گذرا شده است، که در بعضى موارد از جنبه تاریخى و شخصیت‏شناسى قابل بهره مندى است.
کلید واژه‏ها: وقف، واقفان، موقوفات، آستان قدس رضوى، شخصیت‏ها، مشاهیر و صاحب منصبان
مقدمه
یکی از جمله مباحث و مسائلى که از دیرباز مورد توجّه مسلمانان بوده، مسأله وقف مى‏باشد. عالمان دینى و بزرگان اندیشه و قلم و صاحبان مال و ثروت، هر کدام به نوعى و به تناسب رشته و اندیشه خود، به این مهم توجّه کرده‏اند.
مباحث فقهى و اندیشه‏اى وقف در میان عالمان و اهل اندیشه مطرح بوده و در کتب فقهى و سایر کتاب‏ها بدان پرداخته‏اند و آن را از زوایاى مختلف مورد بررسى و کنکاش قرار داده‏اند.
فقیهان، کتابى را در مباحث فقهى گشوده و آن را «کتاب الوقف» نام نهاده و پیرامون این مسأله مباحث فقهى را مطرح کرده‏اند. مباحث اجتماعى وقف و واقفان و تأثیرات فراوان آن در جامعه توسط برخى دیگر از دانشمندان عرصه مباحث اجتماعى مورد توجّه قرار گرفته و بحث شده است.
برخى مورخان نیز با نگاهى تاریخى و تأثیرات آن در تاریخ مردمان، بدان پرداخته و این مسأله را به بررسى نشسته‏اند.
البتّه این مسأله اختصاص به مسلمانان ندارد بلکه در میان امت‏هاى مختلف با نام‏هاى گوناگون مطرح بوده و هست و همه مردم در سرزمین‏هاى مختلف به این نکته توجّه داشته و فعالیت‏هاى عام المنفعه‏اى را به انجام مى‏رسانده‏اند و اکنون نیز این مسأله مورد توجّه ملل مختلف مى‏باشد و در این مسیر طرح‏هاى عظیمى براى منافع ملت‏ها توسط افراد خیّر و مردم دوست، با نام‏هاى مختلف به انجام مى‏رسد. از جمله مى‏توان مؤسسات خیریه فراوانى را نام برد که اکنون در سرتاسر جهان براى گروه‏ها و افراد مختلف در سنین گوناگون، فعالیت‏هاى عامّ انجام مى‏دهند که با عناوین گوناگون، به مسأله وقف برمى‏گردد.
این مسأله، اختصاص به ظهور اسلام و مسلمانان نیز ندارد، بلکه قبل از اسلام نیز مطرح بوده و با ظهور مکتب اسلام، عمومیت بیشترى یافته و در عصر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) رشد قابل توجّه از خود نشان داده و سهم بزرگى در میان امّت اسلامی یافته است، به ویژه آنکه این عمل به عنوان، فعالیتى عبادى و با قصد تقرب انجام مى‏گرفته است.
اکنون اشاره‏اى گذرا بر این مسأله در طول تاریخ خواهیم داشت.

کتاب مشاهیر مدفون در حرم رضوى
 

بعد از این مقدمه کوتاه نگاهى خواهیم داشت به کتابى که درصدد معرفى آن هستیم. این کتاب با عنوان «مشاهیر مدفون در حرم رضوى» در 5 جلد تدوین شده است.
این مجموعه زیر نظر جناب آقاى غلامرضا جلالى، مدیر گروه تراجم و انساب بنیاد پژوهش‏هاى اسلامى آستان قدس رضوى و با همیارى محققان و پژوهشگران ارجمند آن مرکز، به سامان رسیده است.
در این گروه دو پروژه دیگر با عنوان «مشاهیر مدفون در مشهد و حومه» و نیز «مزارات شهرستان مشهد» تهیه و تقدیم علاقه‏مندان شده است.
در جلد اوّل این مجموعه، مقدمه کوتاهى با عنوان «درآمد» از ریاست محترم بنیاد پژوهش‏هاى آستان قدس رضوى، به چاپ رسیده و در جلد دوم و پنجم نیز یادداشتى در دو صفحه از جناب آقاى غلامرضا جلالى مدیرگروه تراجم و انساب که مدیریت پروژه را نیز به عهده دارند، به چاپ رسیده است.
در مقدمه کوتاه ریاست بنیاد پژوهش‏ها، حجت الاسلام والمسلمین آقاى على اکبر الهى خراسانى، به خاکسپارى مردگان، نگاهى تاریخى انداخته شده و به ارزش معنوى آن توجّه گردیده است، که از دفن هابیل به دست قابیل و تا عصر کنونى، در جوامع مختلف بشرى، توجّه و احترام به این امر بوده است.
سپس نگاهى به ابواب فقهى این موضوع در فقه اسلامى انداخته‏اند و به ابواب مختلف و فراوان آن اشاره نموده و آن را نشان از اهمیت موضوع گرفته‏اند.
احترام به قبور مسلمانان، شهیدان، اولیاء و بزرگان جنبه دیگرى است که در این مقدمه به آن اشاره شده، و توجّه مسلمانان به حضور بر سر قبور، به پیروى از پیامبر اکرم(ص) و سفارش آن حضرت نکته دیگرى است که نویسنده ارجمند به آن پرداخته است.
از آنجا که زیارت قبور سنت اسلامى بوده، مزارات و مشاهد مشرفه، از احترام خاصّى برخوردار گردیده. بدینسان توجّه مسلمانان به اینکه در کجا و کدام محل مدفون شوند بیشتر شده، تا آنجا که در وصیت نامه‏هاى بسیارى از بزرگان و افراد به آن پرداخته شده. از این رو کتاب حاضر که با عنوان «مشاهیر مدفون در حرم رضوى» مزیّن گردیده، از اهمیت خاصّى برخوردار است، زیرا در این مجموعه از شخصیت‏هاى بزرگى از عالمان، صاحب منصبان، واقفان، رجال سیاسى، اجتماعى و شاعران، هنرمندان و… نام برده شده، که در کنار این بارگاه عظیم آرمیده‏اند.
جناب آقاى على اکبر الهى خراسانى، نیز در خاتمه مقدمه این نکته را یادآور شده‏اند که:
از آنجا که عالمان و اندیشمندان و هنرمندان الگوهاى یک جامعه هستند و بایسته است یاد و آثارشان در میان مردم زنده بماند تا نسل‏هاى بعد جایگاه بلند و خدمات ارزنده آنان را به دست فراموشى نسپارند، بنیاد پژوهش‏هاى آستان قدس رضوى همراه با خدمات دیگر فرهنگى و اسلامى خود چند سال پیش تصمیم گرفت مزارات خراسان را که در گوشه و کنار شهرها و روستاهاى دور افتادة این استان پهناور پراکنده هستند، شناسایى کند و به معرفى آنها بپردازد. (2)
چنانکه اشارت رفت جناب آقاى جلالى نیز، دو یادداشت کوتاه در دو جلد جداگانه دارند که به آنها اشاره مى‏کنیم.
در یادداشت اوّل در جلد دوم اشاره‏اى به تاریخ شروع این کار بزرگ دارند که از سال 1380 شمسى آغاز شده و پس از 5 سال به ثمر نشسته است و در طى این زمان 1200 شخصیت دینى، علمى، سیاسى، هنرى و… از سده چهارم تا عصر حاضر که در حریم حرم رضوى دفن شده‏اند شناسایى گردیده‏اند، که در پنج جلد با عناوین ذیل تدوین یافته است:
جلد اوّل: عالمان دینى
جلد دوم: شاعران، هنرمندان و دانشوران
جلد سوم: صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوى
جلد چهارم: رجال سیاسى، اجتماعى و نظامى
جلد پنجم: اعلام و اسناد و نمایه‏ها
ایشان در این یادداشت پس از معرفى دو پروژه دیگر با عنوان «مشاهیر مدفون در شهرستان مشهد» و «مزارات شهرستان مشهد» جهت شناسایى مزار امام زادگان و عارفان و حکیمان و بزرگان سادات به این نکته مى‏پردازند که در جلد دوم 174 چهره ادبى و هنرى و علمى معرفى شده‏اند و از 162 منبع و بسیارى اسناد و روزنامه‏ها و مجلات بهره برده‏اند. و در پایان از همکاران این مجموعه سپاسگزارى نموده‏اند.
در جلد پنجم این مجموعه نیز به عنوان آخرین جلد، مقدمه دو صفحه‏اى با عنوان «درآمد» نگاشته و یادآور شده‏اند که در این مجموعه 921 تن از عالمان، شعرا، هنرمندان، صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوى، رجال سیاسى، اجتماعى و نظامى مدفون در حرم مطهر حضرت رضا(ع)، در هزاره گذشته، معرفى شده‏اند.
اتفاقى مبارک، که براى نخستین بار با تلاش بى وقفه ده تن از فرهیختگان بنیاد پژوهش‏هاى آستان قدس به سامان رسیده است. این کار با استخراج نمایه اشخاص، مکانها و پیوست اسناد و تصاویر، پس از 8 سال نهایى و در اختیار علاقمندان گذاشته شده است.
جناب آقاى غلامرضا جلالى این کار را یکى از برکات انقلاب اسلامى و با چشم امید به امدادهاى الهى و روح پاک و مطهر امام رضا(ع) دانسته‏اند و از همه دست اندرکاران این فعالیت ارزشمند تقدیر نموده‏اند. (3)
همینجا یادآور مى‏شوم که جلد پنجم با عنوان «اعلام و اسناد» در 500 صفحه به سامان رسیده و در بردارنده نمایه اشخاص در 120 صفحه، نمایه مکانها در 60 صفحه و نمایه تصاویر در 5 بخش: الف) صاحب منصبان؛ ب) دولتمردان ؛ ج) عالمان دینى؛ د) دانشوران و ه) هنرمندان است. و نمایه اسناد در 11 بخش: الف) اجازه نامه‏ها؛ ب) اسناد علمى و فرهنگى؛ ج) تقدیرنامه‏ها؛ د) اسناد سیادت و شجره نامه؛ هـ) اسناد دفن؛، و) فتاوى؛ ز) اسناد موقوفات؛ ح) اعلامیه‏ها، گزارش‏ها و تلگراف‏هاى سیاسى؛ ت) احکام، فرامین و مکاتبات؛ ى) اسناد مالى و ک) دست نوشته‏ها، مى‏باشد.
بخش تصاویر، اسناد، دست نوشته‏ها، وقف نامه‏ها، اعلامیه و تلگراف‏هاى سیاسى و… به لحاظ دسترسى بنیاد پژوهش‏ها به منابع ارزشمند و فاخر، از بخش‏هاى دیدنى و قابل بهره مندى فراوانی است، زیرا برخى از عکسها و اسناد و وقف نامه‏ها منحصر به فرد است و قابل دسترسى براى همگان نبوده و نیست و به جهت تاریخى بسیار سودمند مى‏باشد.
نگاهى به این اسناد و مدارک و تصاویر وقف نامه نشان دهنده تاریخ ارزشمند دینى و انقلابی ماست که از ابعاد مختلف قابل دقت و تأمل است، زیرا در برخی از آنها اطلاعات تاریخی ودر برخی جنبة دینی ودر برخی نمادهای ظهور و بروز انقلاب اسلامی به خوبی مشهود است و نشان از توجه و حضور جدی شخصیت‌های مختلف در زمینه‌های گوناگون دارد.
متأسفانه در این جلد ارزشمند و تاریخی، نه در ابتدا و نه در انتهاى کتاب، هیچ گونه فهرستى حتى از سرفصلهاى ارائه شده در متن، براى دسترسى آسان و پى بردن به محتواى ارزشمند کتاب وجود ندارد. و صفحات هر کدام از عناوین مشخص نشده است، که نکته تعجب برانگیز از مرکزى عظیم و با تجربه است. امید است در چاپ‏هاى بعدى این نقص برطرف گردد.

مشاهیر مدفون در حرم رضوى جلد سوم، صاحب منصبان و واقفان
 

این جلد در 304 صفحه سامان یافته و ابتدا فهرست مطالب در 10 صفحه، که شامل عناوین اشخاص، به ترتیب حروف الفبا، چنانکه در کتاب آمده است، مى‏باشد. فهرست منابع شامل: کتاب‏ها، اسناد، مصاحبه‏ها، مجلات و روزنامه‏ها نیز در آخر کتاب، در 14 صفحه آمده است.
با نگاهى گذرا به چند نکته اشاره مى‏کنم:
اوّل: بسیارى از معرفى‏ها همراه با عکسى از شخص مورد معرفی آمده و در ابتداى هر کدام به نام و نام خانوادگى و نام پدر اشاره شده است. ترتیب کتاب نیز از روى نام خانوادگى به صورت الفبایى تدوین یافته است.
دوم: بیشترین معرفى‏ها از چند صفحه انگشت شمار تجاوز نمى‏کند و دورنمایى کلّی از زندگى و خصوصیات فردى و اجتماعى شخص مورد معرفى، به انسان مى‏دهد.
سوم: در پایان هر معرفى، منابع استفاده شده به صورت کامل و نام نویسنده نیز آمده است.
چهارم: در مجموع 128 نفر در این کتاب معرفى شده‏اند و در ابتداى هر معرفى بالاى عکس شخص شماره، نام خانوادگى ـ نام و تاریخ تولد و وفات نامبرده نیز آمده است.
پنجم: در صورت لزوم موارد ارجاعى به اشخاص دیگر و یا جلدهاى دیگر ارجاع شده و با فلش مشخص گردیده است.
ششم: عناوین فراوانى در این کتاب به چشم مى‏خورد که در گذشته براى صاحب منصبان آستان حضرت رضا(ع) بوده و در عصر حاضر برخى از آنها منسوخ شده و یا بسیار کمرنگ شده‏اند و یا احتمالاً تغییر یافته‏اند.
در اینجا براى آشنایى و اطلاع بیشتر خوانندگان مشتاق، برخى از عناوینى را که در این کتاب به مناسبت از آنها نام برده شده، یادآور مى‏شوم: خادمى ضریح، نایب التولیه، رئیس تشریفات، تولیت آستان قدس، متولى آستان قدس، وزیر اوّل آستان قدس، تذهیب کار و جلدساز، معمار آستانه، کتابدار آستانه، مقام استیفاى موقوفات ایران، متولى موقوفات، سرکشیک، نقابت اصناف، وکالت سرکار آستانه، دربان باشى کل، طغرنویس، نقاش گل و بوته، مشرفى، نویسندگى، کشیک نویسى، ناظر کل، رئیس دفترخانه مقدسه، سرورى سادات عظام و تولیت، خطاط و منشى، نویسنده قباله جات شرعیه، ناظر، ناظم ضریح مطهر، تحویلدارى آستان قدس، نظارت، مشرفى کارخانجات خدام و زوار، فراش، خادم، حسابدان، مشرف روشنایى حرم، بازرس آستانه، صاحب نسق آستانه، خادم باشى، مهردارى، مستوفى کل آستان و… .
از آنجا که جلد سوم این مجموعه به صاحب منصبان و واقفان، توأمان پرداخته شده و در بسیارى از موارد قابل تفکیک نبوده‏اند و اکثر صاحبان منصبان خود از واقفان بنام و مشهور بوده‏اند، لذا براى معرفى افراد صاحب نام و داراى موقوفات فراوان و یا موقوفات خاص، مجبور به گزینش و معرفى برخى از آنان هستیم.

واقفان مشهور و بنام
 

1. آقاى على اکبر بجستانى مقدم
واقف برجسته و خادم نیکوکار آستان قدس، اولین موقوفه وى یک باب دبیرستان به نام قطب الدین حیدر در شهرستان تربت حیدریه است. وى 72 مدرسه به نام 72 تن از شهداى کربلا در مناطق مختلف تهران و سایر شهرستانها وقف کرده است.
علاوه بر آن، ساخت مجتمع فرهنگى آموزشى در شهر بجستان، خوابگاه دانشجویى براى دانشجویان دانشگاه صنعتى شریف، راه سازى و پل سازى در سراسر کشور و… از فعالیت‏هاى عام المنفعه و خداپسندانه و از موقوفات این مرد شریف مى‏باشد.
وى در سال 1366 کارخانجات شرکت بناى سبک (هبلکس) و تعدادى دیگر از بناهاى خود را در تهران و شهرهاى شمال وقف آستان قدس رضوى نمود تا از درآمد آنها جهت ترویج امور فرهنگى استفاده شود. (4)
2. سید جلال الدین تهرانى
استاندار خراسان و نایب تولیت آستان قدس رضوى، سناتور، منجم، نویسنده، استاد دانشگاه، وزیر پست و تلگراف، وزیر دربار و رئیس شوراى سلطنتى.
وى علاقه شدیدى به علوم نجوم و ریاضیات داشت تا آنجا که معروف به «سید جلال الدین منجم» شده بود و در منزلش رصدخانه‏اى دایر کرده بود. از ایشان تحقیقات نجومى ارزشمندى منتشر شده است.
از جمله: تصحیح و تحقیق چهار مقاله عروضى سمرقندى، تألیف کتاب تاریخ علم نجوم در اسلام و صور فلکى و تاریخ معرفت ملل قدیمه، ترجمه کتاب هیأت فلاماریون و…
تهرانى علاوه بر فعالیت‏هاى علمى و تحقیقاتى که مورد علاقه وى بود، فعالیت‏هاى اجتماعى ماندگارى نیز از خود بجاى نهاده است از جمله: تأسیس بناى بیمارستان امام رضا(علیه السلام)، توسعه باغ ملک آباد، پوشش کاشى‏هاى هفت رنگ داخل ایوان سر در حرم امام رضا(علیه السلام) و… .
سید جلال الدین تهرانی، به عتیقه جات و کتب خطى علاقه داشت و آنها را جمع آورى می‌کرد، از این رو منزل مسکونى و تمام اثاث و عتیقه جات و از جمله کتابخانه شخصى اش را با 383 نسخه خطى و 3450 نسخه چاپى وقف آستان قدس رضوى کرد. دستگاه‏هاى نجومى و اخترشناسى خودش را نیز وقف دانشگاه تهران نمود. (5)
3. ابوطالب رضوى
سادات رضوى خاندان بزرگى هستند که همه آنان از صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوى به شمار مى‏آیند. گستره وجودى این خاندان از حدود سال‏هاى 920 ق آغاز مى‏شود و تاکنون ادامه دارد.
آقاى ابوطالب رضوى، واقف اولیه موقوفات سادات رضوى مشهد است. وى متولى حرم مطهر و از بزرگان علما و سادات و نقبا به شمار مى‏آید. نسب آنان به امام جواد(علیه السلام) از طریق عبد اللّه‏ احمد نقیب مى‏رسد. وى املاکش را بر اولاد ذکور خویش وقف نموده و در کتاب «سیمای وقف در خراسان» از او به عنوان واقف اولیه سادات رضوى نام برده شده است. (6)
جناب میرزا محمدعلى رضوى از این خاندان بزرگ است، که منصب وزارت اوّل آستان قدس همراه با صدارت ایالت خراسان را از سال 1314 ق به عهده داشت. همچنین نقابت سلسله رضوى و تولیت موقوفات اجدادى را انجام مى‏داد و کلیه معاملات و محاسبات و حوالجات آستان قدس با نظارت و امضاى وى صورت مى‏گرفت.
ایشان کتابخانه شخصى خودش را وقف کتابخانه حرم مطهر رضوى کرد. از دیگر کارهاى خیر او، تأمین هزینه مالى تعمیر حرم مطهر بعد از حمله روس‏ها و تعمیر و آیینه کارى دار الضیافه، وقف سه روستاى نهرآباد، عباس آباد و پرى آباد به مسجد گوهرشاد و احداث قناتى که آب آن با لوله کشى به مسجد گوهرشاد منتقل مى‏شد، پرداخت قرض‏هاى آستان قدس از اموال شخصى و تعمیر بقعه موسى مبرقع، (جد سادات رضوى در قم) و ایجاد صحن براى آن از دیگر فعالیت‏هاى خیرخواهانه ایشان است. (7)

پی نوشت ها :
 

1. گروه تراجم و انساب، زیر نظر غلامرضا جلالى، چاپ اوّل: 1387، مشهد: بنیاد پژوهش‏هاى اسلامى.
2. مشاهیر مدفون در حرم رضوى، ج 1، ص 35.
3. مشاهیر مدفون در حرم رضوى، ج 5، ص 3 ـ 4.
4. مشاهیر مدفون در حرم رضوى، ج 3، ص 61 ـ 62.
5. همان، ص 69 ـ 73.
6. همان، ص 94 ـ 96.
7. همان، ص 122 ـ 123.

ادامه دارد
/ع