صاحب «تاريخ طبري »نيز در فرازي به يکي از رخداد هاي صور اسلام به فرماني از ابوبکر اشاره مي کند که خليفه ي اول در طي آن فرمان از سپاهان اسلامي مي خواهد که از کشتن زنان ، خردسالان و پيرمردان فرتوت اجتناب کنند و درختان خرما و درختان ميوه دار را قطع نکنند ، نسوزانند ، از کشتار دامها جز براي رفع گرسني پرهيز کنند و صومعه نشينان را نيز به حال خود بگذارند (طبري ،1352،ص1353)
اميرالمؤمنين علي (ع) در فرازهاي متعددي از «نهج البلاغه » به آداب و احکام چگونه جنگيدن اشاره داشته و سپاهيان اسلام را به احترام و رعايت اين آداب سفارش و ترغيب کرده اند . ايشان در يکي از نامه هاي «نهج البلاغه » در اين خصوص چنين مي فرمايند :« با دشمن جنگ را آغاز نکنيد تا آنها شروع کنند ، اگر به اذن خدا شکست خوردند و گريختند ، آن کس را که پشت مي کند ، نکشيد ؛ و افراد بي دفاع را آسيب نرسانيد و مجروحان را به قتل نرسانيد ؛زنان را با آزار دادن تحريک نکنيد ، هر چند آبروي شما را بريزند ، يا اميران شما را دشنام دهند »(1)(نهج البلاغه ، 1348،ص325)
در باب عدم جواز کشتار آن دسته از نظاميان دمشن ، که با اجبار و اکراه به صحنه ي کارزار کشانده شده اند ، نيز احاديث و اخبار متواتري از جنگهاي صدر اسلام نقل شده است ؛ بر اساس يکي از احاديث در جنگ بدر پيامبر اسلام (ص) افراد سپاه خود را از کشتن حارث بن عامر بن نوفل نهي فرموده بود ؛زيرا که او را از کساني مي دانست که مجبورش ساخته بودند که به جنگ بيايد (واقدي ، 1361، ص60)
عدم جواز محاصره ي اقتصادي شهرها از ديگر موارد مهم در تاريخ جنگهاي صدر اسلام است ؛ دستور پيامبر (ص) به لغو حصر اقتصادي مکه و ارسال آذوقه به مردم اين شهر ، که قبل از فتح مکه به دست سپاهيان اسلام رخ داد ، از مصاديق اين اصل است (ضيايي بيگدلي ، 1365، ص171)
عدم جواز به کارگيري سموم و مواد شيميايي زيانبار عليه دشمن و نيز دستور به عدم تعرض به کليساها و معابد دشمنان از جمله ديگر موارد گفتني در حقوق جنگ از ديدگاه اسلام است (ضيايي بيگدلي ، 1365، ص172)
چگونگي رفتار با اسراي جنگي در سنت امان دادن در جنگها از جمله موارد ديگري به شمار مي روند که در مباحث حقوقي اسلام جايگاه ويژه اي به خود اختصاص داده و در زمره ي اشتراکات رويکرد اسلام در خصوص حقوق جنگ با اصول ايده ي جنگ عادلانه و در چار چوب نظريه ي حقوق بشر دوستانه قابل بررسي است . اعطاي امان به لشکريان دشمن که بسته به شرايط مندرج در احکام آنچه توسط رئيس دولت اسلامي و چه توسط ساير لشکريان در هر رده اي صورت مي پذيرد ، همواره در طول تاريخ جنگهاي صدر اسلام اعمال مي شده و حتي تبليغ و ترويج نيز گرديده است . يکي از آيات قرآن که در آن مسلمانان به حسن سلوک با اسيران جنگي توصيه شده اند ، آيه ي 70سوره ي انفال است که مي فرمايند :« يا ايها النبي قل لمن في ايديکم من الاسري ان يعلم الله في قلوبکم خيراً يؤتکم خيراً مما اخذ منکم …» آيه ي هشتم سوره ي دهر نيز آنجا که مي فرمايد :« و يطعمون الطعام علي حبه مسکينا و يتيماً و اسيراً …» نيز مي تواند نمايانگر شماي ديگري از چگونگي تعامل و رفتار با اسرا توسط مسلمانان باشد . جداي از آيات و رواياتي که همگي بر رفتار حسنه و نيک با اسراي جنگي دلالت دارند ، تاريخ جنگها و غزوه هاي صدراسلام و عمکرد سپاه اسلام نيز مؤيد اين نظريه هستند .
در يک روايت تاريخ از جنگ بدر آورده اند که در روز آخر جنگ هنگامي که تعدادي از اسراي دشمن را براي تعيين تکليف خدمت پيامبر آوردند ، ايشان دستور دادند تا آن را ميان اصحاب و خيمه هاي آنها جاي دهند ، به آنها احترام گذارده و از آنان پذيرايي انساني کنند (طه حسين ، 1339، ص252) . در جريان غزوه ي ذات الرقاع نيز نقل شده است که پس از شکست دشمن پيامبر (ص) به سپاهيان اسلام دستور دادند تا به اسيران جنگي به ملايمت و نيک رفتار شود و آنها را تازيانه نزنند و دستهايشان را نبندند . در هر صورت ، با توجه به سيره و سنت پيامبر (ص ) و با عنايت به احاديث و روايات وارد شده ، رفتار انساني و محترمانه با اسراي جنگي به عنوان يک اصل مسلم در اسلام مورد پذيرش و اذعان همه ي فرقه هاي اسلامي است . (2)
و سرانجام در خصوص سومين مرحله ي سومين حوزه از ايده ي جنگ عادلانه که ناظر بر شرايط و چگونگي پايان دادن به جنگ هاست ، موارد تشابهي ميان احکام وارد شده و در حقوق اسلامي و اصول جنگ عادلانه مشاهده مي شود . در فقه اسلامي رئيس حکومت اسلامي در مواردي که مصالح جامعه ي اسلامي اقتضا ي کند ، مي تواند و بايد اقدام به ترک مخاصمه کند و پيشنهاد ترک مخاصمه از موارد دشمن را بپذيرد .
يکي از شروط اساسي در چنين حالتي حصول اطمينان از اين امر است که دشمن قصد حيله و فريب را ندارد و در صدد حمله ي مجدد به مرزهاي جامعه ي اسلامي نيست .
حضرت علي (ع) در اين خصوص در «نهج البلاغه » چنين مي فرمايند : هيچ نوع صلح و قرار داد همزيستي را که دشمنت تو را بدان فراخواند و رضاي پروردگار در آن باشد ، رد نکن ؛ زيرا در زمان صلح است که ارتش و نيروهاي نظامي تو آمادگي و تقويت بيشتري خواهند يافت و تو نيز از نگرانيها و اندوههايت آسايش خواهي داشت و کشورت در امنيت به سرخواهد برد .در خصوص شرايط جنگ عادلانه در مرحله ي سوم يا مرحله ي پايان يافتن جنگ و نگرش حقوق اسلامي نسبت به آن ديدگاههاي متفاوتي وجود دارد . برخي بر اين باورند که در صورت تسليم دشمن و ترک جنگ توسط او ، اگر چنانچه در نيت و اهداف وي سوء ظن و ترديدي وجود نداشته باشد، ادامه دادن جنگ مشروعيت نخواهد داشت (ضياي بيگدلي ، 1365،ص152)

جمع بندي
 

قوانين و مقررات دين مبين اسلام و احکام منور آن در بسياري مواضع با موارد مطرح شده در ايده ي جنگ عادلانه در مسيحيت و با اصول اين نظريه همسويي و اشتراک نظر داشته ، در برخي از موارد از اين اصول مشترک نيز فراتر رفته و خود مبدع تعاليم ، احکام و سنتهاي جديدي در راستاي نظريه ي حقوق بشر دوستانه شده است . تعاليم و سنتهايي که قرنها بعد مورد استناد و عمل کشورهاي جهان و مجامع بين الملل قرار گرفته است . مواد دهم ، سي وپنجم ، چهل وچهارم ، پنجاه و يکم ، پنجاه و چهارم ، شصتم ، يازدهم ، هفتاد و پنجم ، و هفتاد و هشتم مندرج در پروتکل الحاقي به کنوانسيونهاي ژنو
مورخ 16 اوت 1949.م در خصوص حمايت از قربانيان مخاصمات مسلحانه ي بين المللي مصوب ژوئن 1977م. به طور مستقيم در راستاي اصول برخاسته از حقوق اسلامي است که در نظريه و عمل مورد تأييد آيين الهي اسلام بوده است .(3) انديشمنداني نظير کريستوفر ويرامانتري بر اين باورند که شواهد و اسناد بسياري وجود دارد که مبين اين واقعيت است که هوگو گروسيوس ، که وي را پدر علم حقوق بين الملل نام نهاده اند ، تا حد زيادي در تدوين و تحرير مباحث مربوط به حقوق جنگ و صلح خود از مباني حقوق اسلامي در اين خصوص بهره جسته است (Weeramantry,1988,pp.149-185)
مونا فيکسدال ، استاد دانشکده ي علوم سياسي دانشگاه اسلو ، و دان اسميت ، پژوهشگر مؤسسه ي بين المللي تحقيقات صلح اسلو ، نيز در اثر مشترک خود با عنوان مداخله ي بشر دوستانه و جنگ عادلانه به نقش حقوق اسلامي در شکل گيري و تکامل حقوق بشر دوستانه اشاره مي کنند (Fixdal&Dan,1 998)

پی نوشت ها :
 

*استاد دانشکده معارف اسلامي و علوم سياسي دانشگاه امام صادق (ع)
1.لا تقاتلوهم حتي يبدؤوکم ، فاذا کانت الهزيمة باذن الله فلا تقتلوا مدبراً و لا تصيبوا معوراً و لا تجهزوا علي جريح و لا تهيجوا النسا ي باذي و ان شتمن اعراضکم …
2.براي مطالعه بيشتر در خصوص احکام و قوانين اسلامي در مرحله ي وقوع جنگ و مقايسه ي آن با حقوق بين الملل رک:
Al-Zuhili,2005,Volume87,pp-269-283
3. براي مطالعه ي بيشتر در خصوص قرار دادهاي چهارگانه ي ژنو و پروتکلهاي الحاقي آن رک . آشنايي با حقوق بشر دوستانه بين الملل ، کميته ي ملي حقوق بشر دوستانه جمهوري اسلامي ايران . تهران :1381
 

کتابنامه
-نهج البلاغه (1384) . ترجمه ي محمد دشتي . مشهد : منشور وحي .
-خدوري ، مجيد (1335) . جنگ و صلح در اسلام . ترجمه ي غلامرضا سعيدي . تهران :اقبال .
– شهابي ، محمود (1357) . ادوار فقه . جلد اول . تهران :دانشگاه تهران .
– شيخ طوسي (1401ق) . تهذيب الاحکام . جلد ششم . بيروت .
صالح الظالمي ، محمد (1359) . فقه سياسي در اسلام . ترجمه ي رضا رجب زاده . تهران : پيام آزادي .
– ضيايي بيگدلي ، محمد رضا (1365) . اسلام و حقوق بين الملل . تهران :شرکت سهامي انتشار .
– طباطبايي ، محمد حسين (1346) . تفسير الميزان . جلد سوم . ترجمه ي محمد تقي مصباح يزدي . قم:دارالعلم .
طبري ، محمد بن جرير (1352) . تاريخ طبري . جلد چهارم . ترجمه ي ابوالقاسم پاينده . تهران : بنياد فرهنگ ايران .
-طه حسين (1339) . آيينه ي اسلام . ترجمه ي محمد ابراهيم آيتي . تهران :شرکت انتشار .
– مطهري ، مرتضي (1350). جهاد . تهران :صدرا .
– نجفي ، محمد حسن (1981) . جواهر کلام . جلد بيست و يکم . بيروت .
-واقدي ، محمد بن عمر (1361). مغازي (تاريخ جنگهاي پيامبر ) . جلد دوم. ترجمه ي دکتر محمود مهدوي دامغاني . تهران :مرکز نشر دانشگاهي .
منبع:پايگاه نور ش 30