چکيده
 

مسئله ي اعجاز قرآن، از ديرباز مورد توجه علماء و انديشمندان بوده است. يکي از جنبه هاي آن اشارات علمي موجود در قرآن است که شايد امروزه با علم تجربي بتوان از آن پرده برداشت. از آن ميان مي توان به نکات جنين شناسي اشاره کرد. هدف اين مقاله بررسي آيه ي ششم سوره زمر مي باشد، اين آيه به رشد و تکامل تدريجي انسان، در رحم مادر درون سه فضاي تاريک يعني شکم، رحم و مشيمه (پرده هاي پوششي جنين) اشاره دارد. در اين مقاله سه فضاي تاريک که لازمه ي رشد جنين است از رهگذر علم تجربي که به وسيله دانشمندان ثابت شده است، مورد مقايسه و بررسي قرار گرفته است. همچنين ضرورت تاريکي و ظلمات در رشد جنين و مراحل تکويني آن و عدم فساد نطفه و پرورش آن مورد بحث قرار گرفته و اين مطلب چيزي است که که قرآن کريم در 14 قرن پيش بدان اشاره فرموده و علم تجربي امروزه از طريق آزمايش هاي مکرر بدان دست يافته است!
کلمات کليدي: اعجاز قرآن، جنين، تکامل، ظلمات

طرح مسئله
 

دانشمندان اسلامي همواره مسئله ي اعجاز قرآن را مورد بحث و بررسي قرار داده اند. بدون شک معجزه براي پيامبران، به ويژه پيامبران اولوالعزم، وسيله اثباتي بشمار مي رود؛ تا سند نبوت و شاهد صدق دعوت آنها قرار گيرد. معجزه بايد طوري انجام گيرد تا کارشناسان همان دوره، به خوبي تشخيص دهند که آن از توان بشريت خارج است. انديشمندان در مورد اعجاز قرآن بحث هاي دامنه داري کرده و در اين زمينه، ابعاد گوناگوني را مطرح کرده اند و از جنبه هاي مختلفي اين اعجاز را مورد بررسي قرار داده اند. يکي از اين جنبه هاي اعجاز، اشاره هاي علمي گذرا مي باشد. بدين معنا که از لابلاي تعابير قرآن، به آيات خوبي بر مي خوريم که حاکي از احاطه ي صاحب سخن، نسبت به اسرار نهفته طبيعت است. (1) و از جمله اين که علوم و معارفي را در برگرفته که هيچ کتابي آنها را جمع نکرده و احدي به دانستن آنها دست نيافته و قرآن آن همه علم را در کلمات اندک و حروف معدودي جمع کرده است. (2)
اما با پيشرفت علم، مي توان پرده از روي بعضي اشارات برداشت. پيرامون مسئله جنين، زندگي و اسرار آن در رحم مادر اشاراتي به صورت علمي، در آياتي از قرآن کريم وارد شده است.
يکي از اين آيات، آيه ي ششم سوره ي زمر است. در اين نوشتار، کوشش نگارنده بر آن است با ارائه دست آورده هاي جديد علمي، پرده از روي اشارات علمي قرآن بردارد و به زندگي داخل رحم بپردازد.

مقدمه
 

علم جنين شناسي، يک علم کامل توحيد و خداشناسي محسوب مي شود و هر کسي که با اين علم آشنا شود، پي به علم آفريننده آن خواهد برد و زبان به حمد و ستايش او خواهد گشود. (3)
پيرامون مسئله ي جنين، زندگي و اسرار آن در رحم مادر اشاراتي به صورت علمي، در آياتي از قرآن کريم وارد شده است. البته لازم به ذکر است که دست آوردهاي علمي، حالت ثبات ندارند در حالي که مسايل قرآني حقايق ثابت اند و مي تواند در برگيرنده حقايق ديگر باشد. برخي از محققين از جمله ابوالفضل مرسمي (متوفاي 655) و ابن العربي معافري (متوفاي 544) گمان مي کنند که قرآن مشتمل بر تمامي اصول و مباني علوم طبيعي و رياضي و فلکي و حتي رشته هاي صنعتي و اکتشافات علمي و غيره مي باشد و چيزي از علوم و دانستني ها را فروگذار نکرده است. خلاصه، قرآن علاوه بر يک کتاب تشريعي کتاب علمي نيز به شمار مي رود و به آيات و نزلنا عليک الکتاب تبينانا لکل شي ء (نحل، 16/ 89) و ما فرطنا في الکتاب من شي ء (انعام، 6/ 38) و لا رطب و لا يابس الا في کتاب مبين (انعام/ 59) استناد مي کنند.
ولي مخالفان اين نظر معتقدند که بکارگيري ابزار علمي براي فهم معاني قرآن، کاري بس دشوار و ظريف است، زيرا علم حالت ثبات ندارد و با پيشرفت زمان گسترش و دگرگوني پيدا ميکند اما اگر دانشمندي با ابزار علمي که در اختيار دارد و قطعيت آن برايش روشن است، توانست از برخي ابهامات قرآني پرده بردارد، کاري پسنديده است، مشروط بر آن که با کلمه ي شايد نظر خود را بيان کند. و برخي از محققين بر اين عقيده هستند که پي بردن به برخي اسرار علمي که قرآن به آنها اشاراتي دارد، گوشه اي از اعجاز اين کتاب آسماني را روشن مي کند. به عبارت ديگر پس از آن که دانشمندان با ابزار علمي بتوانند از اين گونه اشارات علمي که حالت ابهام داشته، پرده بردارند در مي يابند که چنين سخني با اشاراتي در آن روزگار، جز از پرورگار جهان امکان صدور نداشته، بدين جهت مسئله ي اعجاز علمي قرآن مطرح مي گردد. (4)

متن آيه:
 

خلقکم من نفس واحده ثم جعل منها زوجها و انزل لکم من الانعام ثمانيه ازواج يخلقکم في بطون امهتکم خلقا من بعد خلق في ظلمات ثلاث ذلکم الله ربکم له الملک لا اله الا هو فاني تصرفون. (زمر، 39/ 6)

ترجمه:
 

شما را از نفسي واحد آفريد سپس جفتش را از آن قرار داد و براي شما از دامها هشت جفت نازل کرد. شما را در شکم هاي مادرانتان آفرينشي پس از آفرينش (ديگر) در تاريکي هاي سه گانه (مشيمه- رحم- شکم) خلق کرد. اين است پروردگار شما (و حکومت مطلق) از آن اوست. خدايي جز او نيست پس چگونه (و کجا از حق) برگردانيده مي شود؟
در آيه فوق تعبير: يخلقکم في بطون امهتکم خلقا من بعد خلق في ظلمات ثلاث؛ متضمن اشاره هاي کوتاه پر معني، تحولات عجيب و چهره هاي متفاوت شگفت انگيز جنين در مراحل مختلف در شکم مادر مي باشد.

اشارات مهم در اين آيه
 

بخشي از مهم ترين موارد قابل دريافت از آيه مذکور چنين است:

1. استمرار در خلق
 

«يخلقکم» چون فعل مضارع است دلالت بر استمرار دارد. (5) خلقا من بعد خلق، پشت سر هم خلق کردن. (6) يا آفرينش هاي مکرر و پي در پي نه فقط دو آفرينش (7) بلکه ظاهرا مي توان از آن سلسله ي مراحل مختلف زندگي داخل رحمي را دريافت. به نظر علماي اسلامي اشاره به سوره ي مؤمنون آيه ي 14 مي باشد. يعني نطفه سپس علقه سپس مضغه سپس عظاما سپس يکسر العظام لحما و سپس ينشي خلقا آخر. (8)
مراحل مختلف زندگي داخل رحمي از نظر علم جنين شناسي
مراحل مختلف باروري بسيار پيچيده و هر مرحله با نظم بسيار به دنبال هم مي باشد به نحوي که اختلال در هر مرحله سبب عدم رشد يا صدمه بعدي به جنين مي شود. زماني قرآن آفرينش پي در پي و استمرار آن را بيان داشت که هنوز مراحل پيچيده و دقيق آن ناشناخته بود و سالها بعد ولکرکويتر (9) (1514- 1576 م) که به پدر علم جنين شناسي معروف شد، جزئيات مراحل جنين شناسي جوجه را توضيح داد، ولي هنوز مسائل ناشناخته اي در اين زمينه وجود داشت و آنتوني ون لوون هوک (10) (1632- 1723 م) باور داشت که در داخل مايع مني، انساني کامل ولي خيلي کوچک و ميکروسکوپيک وجود دارد و پس از ورود به رحم مادر، بزرگ مي شود. جنين شناسي امروزه مي گويد که باروري زماني صورت مي گيرد که گامتهاي مرد و زن با هم ترکيب شود اين ترکيب (11) در ناحيه اي از لوله رحم بنام آمپولاري صورت مي گيرد و تشکيل سلول تخم (12) را مي دهند و مواد کروموزمي داخل سلول دوبل شده و تقسيم سلولي صورت مي گيرد به نحوي که سه روز پس از باروري، سلول ها تشکيل يک توده کروي شکل شانزده سلولي به نام مرولا را مي دهند. سپس اين توده سلولي به دو لايه سلول تغيير شکل مي دهد که به آن بلاستوسيست مي گويند. اين دو لايه سلولي بنام هاي توده سلولي داخلي (13) و توده سلولي خارجي (14) مي باشند. توده سلولي داخلي بعدها جنين و پرده پوشاننده داخلي جنين به نام آمنيون را مي دهد و توده سلولي خارجي بعدها تشکيل جفت و پرده پوشاننده خارجي جنين به نام کوريون را مي دهد. روز 11- 12 پس از باروري بلاستوسيست داخل رحم جايگزين مي شود. هفته سوم تا هشتم را اصطلاحا دوره روياني يا امبريونيک يا اندام زايي (ارگانژنز) مي گويند، در اين مرحله تشکيل بافت ها و اندام هاي خاص رويان به وقوع مي پيوندد. و در انتهاي اين دوره سيستم ارگان هاي اصلي بر پا مي شود و شکل خارجي جنين قابل تشخيص است. از هفته نهم تا انتهاي دوره زندگي داخل رحم را دوره جنيني يا فتال (15) مي گويند که در اين دوره اندام ها و بافت ها مي رسند (16) و ارگان هاي تشکيل شده رشد مي کنند. درحالت طبيعي طول مدت بارداري 266 روز يا 38 هفته از باروري (3- 155. Sadler) مي باشد.

2. پوشش هاي جنيني
 

صاحب مجمع البيان در تفسير «ظلمات ثلاث» معتقد است که منظور از آن ظلمه ي بطن -ظلمه ي الرحم- ظلمه ي المشيمه يا ظلمه ي الرجل -ظلمه ي الرحم- ظلمه ي البطن (17) مي باشد ولي علامه طباطبايي معتقد است که با توجه به اشاره صريح قرآن: في بطون امهاتکم، منظور از ظلمات ثلاث، ظلمه ي شکم و رحم و مشيمه است. (18)
بعضي علما منظور از ظلمه ي مشيمه را کيسه ي مخصوصي که جنين در آن قرار دارد و آن سه پرده ضخيم است که بر روي جنين کشيده مي شود دانسته اند. (19)
2. 1. اهميت پوشش هاي جنيني
ذکر ظلمات ثلاث در قرآن به نظر مي رسد که سه لايه پوششي جنيني در داخل رحم مادر مي باشد و شامل رحم و دو لايه پرده هاي پوشاننده جنيني باشد که نه تنها در حفاظت آن نقش دارد، بلکه از نظر بيولوژيکي فعال است و نه نتها در رشد و تکوين آن نقش دارد بلکه در ايجاد فضاي تاريک دخالت دارد.
2. 1. 1. شکم
عضلات شکم در حفاظت مکانيکي محتويات شکمي و پس از بارداري که جنين رشد مي کند و از داخل لگن به فضال شکم کشيده مي شود، موثر است. در عين حال ساختمان الاستيکي آن مانع از رشد جنين نمي شود.
2. 1. 2. رحم
بافت پوششي رحم بافتي (آندومتر) بي همتا مي باشد و داراي اعمال بسيار مهمي جهت بارداري مي باشد. تماس سلول به سلول بين بلاستوسيست و آندومتر مادر پس از 6 روز پس از باروري انجام مي گيرد. در اين زمان، بلاستوسيست در تماس اپي تليوم آندومتر قرار مي گيرد. پس از آن بلاستوسيست به آندومتر مي چسبد. به بافت پوششي رحم پس از بارداري دسيدوا مي گويند که داراي اعمال ذيل است:
الف: پاسخ هورموني و تغييرات شکل اندومتريوم جهت جايگزيني بلاستوسيست. يعني در غياب اين تغييرات جايگزيني محال خواهد بود و حاملگي به وقوع نخواهد پيوست.
ب: بافت مخصوص ايمنولوژيکال است. زيرا بلاستوسيست يک جسم خارجي براي بافت هاي مادر به حساب مي آيد و در غياب اين عمل کرد، سيستم ايمني مادر بر عليه اين بافت خارجي عکس العمل نشان مي داد و وي را دفع مي کند.
ج: شريان هاي مارپيچي و مخصوص دسيدوا در تغذيه جنين نقش دارد.
د: دسيدوا موادي از جمله سيتوکين ها و فاکتورهاي رشد را توليد مي کند و به همين سبب در رشد و عملکرد جفت نقش دارد و از مرگ سلولي ممانعت مي کند.
ذ: جفت خود از دو قسمت جنيني و مادري تشکيل مي شود. قسمت مادري همان دسيدواي زير ناحيه جايگزيني بلاستوسيست است.
2. 1. 3. پرده هاي جنيني
همان طور که قبلا گفته شد پرده داخلي که آمنيون ناميده مي شود، فضايي پر از مايع پيرامون جنين تشکيل مي دهد که با گذشت زمان آمنيون نيز رشد کرده تا به سطح داخلي کوريون مي رسد و با تحليل مايع موجود در فضاي کوريوني که به آن سلوم خارجي سلومي گويند، اين دو پرده در انتهاي سه ماهه اول بارداري به هم مي چسبند ولي به نحوي که پس از زايمان دو پرده قابل تشخيص هستند. اعمالي که به آمنيون نسبت مي دهند شامل:
الف: سنتز کلاژن که آمنيون را مي پوشاند و آن مسئول خاصيت کشيدگي اين غشا است و در عين اينکه باعث تسهيل حرکات جنين مي شود در حفاظت او نيز نقش دارد.
ب: از نظر متابوليکي فعال است و توليد موادي از جمله فاکتورهاي رشد، پپتيدهاي وازواکتيو و سيتوکين ها مي شود. از جمله پپتيدها مي توان از پپتيد ناترويتيک (20) و هورمون آزاد کننده کورتيکو تروپين (21) که اين مواد سبب شل شدن عضلات صاف رحم شده و از زايمان زودرس جلوگيري مي کند و هم چنين اين مواد در مراحل فيزيولوژيکي شامل تقسيم سلولي و متابوليسم کليسم نقش دارد، که در مايع آمنيون وارد شده و توسط جنين بلعيده مي شود.
ج: توليد مايع آمنيون (101- 3. Gray Gunningham)

3. تاريکي براي رشد جنين لازم است
 

معني لغوي ظلمه، عدم النور و جمع آن ظلمات است و منظور آن در اين آيه البطن و الرحم و المشيمه است. (22)
و به نظر مي رسد که منظور از ظلمات ثلاث، سه فضاي تاريکي که جنين در آن قرار دارد و رشد و تکوين مي يابد و غير از اعمالي که قبلا براي آن ذکر شد، فضاي تاريک در آن نيز ضروري است.
3. 1. نور مرئي از رشد جنين جلوگيري مي کند
در مطالعات علمي که بر روي نور قابل رويت و رشد جنين حيوانات انجام شد، اثرات مهاري آن بر روي تکامل جنين هاي 2- 8 سلولي مشاهده شد که ارتباط قوي با طول مدت نور داشت. يوموکو اظهار داشت که در مراحل اوليه جنيني در معرض نور قرار گرفتن بر روي رشد جنين موثر است و توصيه کرده است که حفاظت جنين ها در معرض نور، در تمامي مراحل کار بر روي جنين از جمع آوري تا کشت آن الزامي است. (043- 1054. Umoka) ناکاياما ملاحظه کرد که جنين هامستر به نور قابل رويت بسيار حساس است و بيان کرد که در معرض نور قرار گرفتن حتي با زمان بسيار کم (يعني حتي نيم دقيقه) باعث افزايش توليد پراکسيد هيدروژن (23) که ماده اي سمي مي باشد در جنين ها مي گردد. (499- 510. Nakayma)
پاگوريا نشان داد که تحريک نور مرئي راديکال هاي آزاد را توليد مي کند که با اکسيژن آزاد (24) واکنش نشان داده و انواع محصولات اکسيژن فعال را توليد مي کند. o2 يک عامل اکسيداتيو بسيار قوي است که يا يک الکترون را پذيرفته و تشکيل سوپر اکسيد اکسيژن (25) را داده يا دو الکترون را گرفته و تشکيل H2O2 مي دهد. O2 در محيط محلول در آب بسرعت به H2O2 تبديل مي شود و در حضور فلزات انتقالي مثل آهن و مس توليد راديکال سمي هيدروکسيل (26) را مي دهد. غير از آن H2O2 نسبت به O2 بديل شارژ خنثي به راحتي از غشاء سلولي عبور مي کند و به اين صورت اثرات مهاري بر رشد سلول را اعمال مي کند. (6136- 6142. Pagoria)

نتايج
 

از اشارات علمي قرآن در مورد علم جنين شناسي، قبل از اين که هنوز شناخت دقيقي از مراحل پيچيده و کاملا دقيق زندگي رحمي به وجود آيد به نظر مي رسد بيان کننده مراحل تدريجي و پشت سر هم و مستمر تکامل در رحم مادر مي باشد. و وجود پوششهاي سه گانه در رشد و تکوين و تکامل آن ضروري است و قرار گيري جنين در سه فضاي تاريکي لازمه رشد وي مي باشد. و وجود نور مرئي سبب فساد جنين مي شود که تمام اين نکات امروزه کاملا توسط پژوهشگران مورد توجه قرار گرفته است.

پي نوشت ها:
 

1. علوم قرآني/ 289.
2. الاتقان في علوم القرآن، 2/ 384.
3. تفسير نمونه، 19/ 384.
4. علوم قرآني/ 342- 345.
6. الميزان في تفسير القرآن، 17/ 231- 239.
7. تفسير نمونه، 19/ 379.
8. مجمع البيان في تفسير القرآن، 8/ 763- 767؛ تفسير شبر/ 433؛ الميزان، 17/ 231، تفسير نمونه، 19/ 379.
9. Volcher Coiter
10. Antoni von Leeuwenhoek
11.fuse.
12.zygote.
13.inner cell mass.
14.outer cell mass.
15.fetal.
16. maturation.
17. مجمع البيان، 8/ 763.
18. الميزان، 17/ 231.
19. تفسير نمونه، 19/ 379.
20.natriuretic peptide.
21. cortcotropine – relasing hormone
22.مفردات الفاظ القرآن/ 537.
23. H2O2.
24.O2.
25. superoxide o2.
26.OH.
 

منابع و مآخذ:
1. راغب اصفهاني، حسين، مفردات الفاظ القرآن، قم، منشورات طليعه النور، 1426.
2. سيوطي، جلال الدين عبدالرحمن، الاتقان في علوم القرآن، ترجمه سيدمهدي حائري قزويني، تهران، موسسه انتشارات اميرکبير، 1363.
3. شبر، عبدالله، تفسير شبر، بيروت، دارالبلاغه و النشر و التوزيع، 1412.
4. طباطبايي، محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، قم، موسسه اسماعيليان، بي تا.
5. طبرسي، ابوعلي فضل بن حسن طبرسي، مجمع البيان في تفسير القرآن، دارالمعرفه، بي تا.
6. معرفت، محمد هادي، علوم قرآني، قم، موسسه فرهنگي تمهيد، 1380.
7. مکارم شيرازي، تفسير نمونه، همکاران، دارالکتب الاسلاميه، بي تا.
8.Gray cunningham. F,el,William?s obsterics,Medical Publishing Division , 2001,21 Edition.
9.Nakayama. T,et al. Effects of visual light and other environmental factors on the production of oxygenradials by hamster embryos,Theriogenology;1994,41,499-510.
10.pagoria.D,etal, The effect of N-acety-L-cysteine acid and ascorbic acid on visible – light- irradiated camphorquinone – N,N- dimethyl-p-toluidine-induced oxidative stress in two immortalized cell lines, Biomaterials ; 2005,26,6136-6142.
Sabler,T,W,Langman?s medical embryiology, 8 edition.11.
12.Umaok. Y,et al, Effect of visual light on in vitro embryonic development in the hamster, Theriogenology:1992;38,1043-1054.
بر گرفته از كتاب بينات 55
/خ