چکیده

اسماعیلیه از گرو های مهم تشیع بودند که توانستند طی سالیان متمادی، با تشکیل دولت هایی مستحکم، به ترویج آراء خویش بپردازند و گستره‌ی عظیمی از جهان اسلام را، تحت پوشش افکار و نفوذ خود قرار دهند. این شاخه از تشیع، پس از شهادت امام صادق علیه‌السلام ایجاد گردید و ابتدا در قالب قرامطه و سپس به صورت حکومت فاطمیان و اسماعیلیان ایران، به حیات خود ادامه داد. از آن جا که این سه گروه نامبرده، تأثیر بسزایی در وقایع و حوادث جهان اسلام داشته اند، پرداختن به سرگذشت ایشان و دریافت علل تداوم این مذهب، بسیار حائز اهمیت می‌باشد. این نکته را نباید از نظر دور داشت که فاطمیان، دویست و هفتاد سال در مصر و شام و ممالیک غربی جهان اسلام، و اسماعیلیان ایران، صد و هفتاد و دو سال، حکومت قدرتمندی را در دست داشتند. پس پرداختن به این برهه‌ی تاریخی در مورد مسائل سرزمین های شرق و غرب اسلام، می‌تواند منظور نظر بسیاری از علاقمندان به دانستن تاریخ اسلام و به ویژه تاریخ شیعیان باشد. در این مقاله برآنیم تا به تشریح چگونگی شکل گیری مذهب اسماعیلیه و تداوم آن در حکومت های فاطمیان و اسماعیلیان ایران و بیان سرگذشت این حکومت ها بپردازیم.

مقدمه

در نیمه‌ی اول قرن اول هجری، سه جریان شیعی وجود دشت: اول کیسانیه که پیروان محمد حنفیه بودند، دوم زیدیه که مدافعان قیام با شمشیر بودند و سوم امامیه که شامل پیروان امامین صادقین علیهما السلام می‌شدند. ارتقاء اندیشه‌ی تشیع امامیه، سبب پیوستن بسیاری از کیسانیه و زیدیه به ایشان شد و حتی شخصی همانند ابوالخطّاب که از پیشروان غالی گری بود، در سلک یاران امام صادق علیه‌السلام در آمد؛ اما چون دست از گرایشات تندروانه‌ی خویش برنداشت، امام صادق علیه‌السلام؛ وی را طرد و انکار کرد. پس از مدتی، ابوالخطّاب و یارانش، در کوفه قتل عام شدند. عده‌ی اندکی از باقی ماندگان خطّابیه، به اسماعیل، فرزند ارشد امام صادق علیه‌السلام، که گاها گرایشاتی تندروانه داشت، پیوستند و در جانشینی امامت بر حق، اختلال ایجاد کردند. اینان همان کسانی بودند که بعدها پایه گذار تشیع اسماعیلی گردیدند.

اسماعیل بن جعفر الصادق علیه‌السلام

اسماعیل، اولین فرزند امام صادق علیه‌السلام، کنیه اش أبامحمد، نام مادرش فاطمة بنت الحسین الأثرم بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیه السلام و معروف به اسماعیل الأعرج بود. به علت محبت شدید امام صادق علیه‌السلام به او و این که فرزند ارشد بود، عده‌ای از شیعه، گمان می‌کردند که اسماعیل، امام بعد از امام صادق علیه‌السلام است؛ اما اسماعیل، در زمان حیات پدرش و در سال 133 هجری، وفات یافت و در بقیع مدفون گشت. امام صادق علیه‌السلام، در عزای او بسیار گریست و چند مرتبه مرگ او را آشکار و چهره اش را نمایان کرد که همگان به مرگ وی یقین پیدا نمایند. ‏ گفته شده زمان وفات اسماعلیل، ده سال قبل از شهادت امام صادق علیه‌السلام بوده است. گویا محل دفن وی، در خارج از بقیع بوده و برای ساختن خیابان اباذر، آن جا را تخریب کرده اند و هنگامی که با جسد سالم و تازه‌ی اسماعیل برخورد کرده‌اند، آن را برداشته و در داخل بقیع و نزدیک شهدای حرّه، دفن کرده‌اند. گفتنی است، پس از استیلای وهابیون بر حجاز، مقبره‌ی اسماعیل بن جعفر ویران گشته است. (امینی، بی تا: 218-220) به گفته‌ی رسول جعفریان در اثر گران بهای آثار مکه و مدینه، مقبره‌ی اسماعیل تا چند ده سال پیش، یكى از مقابر معروف بقیع بود كه از جمع دیگر قبور فاصله داشت و به همین دلیل، خارج از بقیع قرار گرفته بود. این قبر، بر اساس نوشته مطرى (متوفی 741) در قرن هشتم “مشهد كبیر” یعنى مزار بزرگ بود كه در غربِ قبه‌ی عباس و چهار امام معصوم مدفون در بقیع قرار داشت. قبر اسماعیل از سوى محبّان اهل بیت از شیعیان، به ویژه اسماعیلیه زیارت مى‏شد و بر اساس گزارش عیاشى در قرن یازدهم هجرى، بسیار پر رونق بود. همان‏گونه كه مطرى یادآور شده، بقعه‌ی اسماعیل در زمان فاطمیان مصر بنا گردیده است. در قرن دوازدهم كه اطراف بخش اصلى شهر مدینه حصار بوده، مقبره‌ی اسماعیل داخل این حصار و در واقع خارج از بقیع بوده و محل آن برابر مقبره‌ی عباس و ائمه‌ی بقیع قرار داشته است. در توسعه‌ی جدید، این مقبره از میان رفته و بنا به اظهار برخى از ناظران، محل قبر و آن چه در آن بوده به داخل بقیع انتقال داده شده است. تا چند سال پیش صورت قبرى در كنار قبور شهداى حره وجود داشت كه آن را قبر اسماعیل مى‏دانستند. در حال حاضر محل آن از میان رفته اما برخى از زائران هنوز در همان جا قبر اسماعیل را زیارت مى‏كنند. (جعفریان، 1386: 347-348 )
تعیین اسماعیل به جانشینى امام صادق علیه‌السّلام، جای بحث بسیار دارد؛ زیرا افزون بر این كه از دیدگاه شیعه اثنی عشرى ، امامت امامان دوازده‏ گانه از جانب خداوند تعیین شده و از همان زمان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، به اسامى آنان تصریح شده است، روایاتى نیز از خود امام صادق علیه‌السّلام بر جاى مانده كه جانشینى فرزندش اسماعیل را انكار و به جانشینى امام كاظم علیه‌السّلام تصریح کرده است. در ادامه به چند نمونه از این روایات اشاره مى‏شود:
1. فیض بن مختار مى‏گوید: روزى خدمت امام صادق علیه‌السّلام بودم. آن حضرت در ضمن گفتگویی كه پیش آمد، تصریح كرد كه اسماعیل جانشین او نیست و فرزندش امام كاظم علیه‌السّلام را در مقام جانشین خود به فیض بن مختار معرفى نمود؛
2. اسحاق بن عمار صیرفى مى‏گوید: نزد امام صادق علیه‌السّلام به امامت اسماعیل اشاره كردم، و امام انكار فرمودند؛
3. در روایت آمده است كه ولید بن صبیح به امام صادق علیه‌السّلام عرض كرد:
عبد الجلیل به من گفته كه شما اسماعیل را وصى خود قرار داده‏اید. امام علیه‌السّلام این موضوع را انكارو امام كاظم علیه‌السّلام را جانشین خویش معرفى كردند؛
4. ابن صباغ مالكى در الفصول المهمه مى‏نویسد: روزى منصور بن حازم به امام صادق علیه‌السّلام عرض كرد: پدر و مادرم به فدایت یاد! هر صبح و شب، جان هایى گرفته می‌شود و اگر چنین اتفاقی برای شما افتاد، امام پس از شما كیست؟ امام صادق علیه‌السّلام فرمود: اگر چنین شد، او امام شماست،و دست بر شانه‌ی راست امام موسى كاظم علیه‌السّلام نهاد. منصور بن حازم مى‏گوید: امام كاظم علیه‌السّلام در آن زمان پنج ساله بود؛
5. در حدیث دیگرى آمده است: فیض بن مختار گوید:به امام صادق علیه‌السّلام عرض كردم كه چه كسى پس از شما امام ماست؟ در این هنگام امام كاظم علیه‌السّلام كه در آن زمان پسر بچه‏اى بود وارد شد و امام صادق علیه‌السّلام با اشاره به امام موسى كاظم علیه‌السّلام فرمودند: وى امام و صاحب شماست، پس به او تمسك جویید؛
6. در حدیثى دیگر عبد الرحمن بن حجّاج از امام صادق علیه‌السّلام درباره‌ی امام پس از ایشان مى‏پرسد و حضرت، امام كاظم علیه‌السّلام را معرفى مى‏فرمایند؛
7. در روایتى آمده است که یعقوب سرّاج مى‏گوید: نزد امام صادق علیه‌السّلام رفتم. دیدم كنار گهواره‌ی پسرش موسى ایستاده‏
است و به آهستگی با او سخن می‌گوید. آن‏گاه كه از سخن گفتن فارغ شد، نزدیكش رفتم. به من فرمود: نزد مولایت برو و بر او سلام كن. من كنار گهواره رفتم و سلام كردم. موسى بن جعفر علیه‌السّلام كه در آن هنگام كودكى شیرخواره بود، در كمال شیوایى، جواب سلام مرا داد و فرمود: برو آن نام را كه دیروز بر دخترت نهادى عوض كن؛ زیرا خداوند آن نام را ناپسند مى‏دارد. یعقوب سرّاج گوید: دخترى برایم به دنیا آمده بود و من نام وى را حمیرا نهاده بودم. امام صادق علیه‌السّلام فرمود: برو و به دستور او رفتار كن تا هدایت شوى. یعقوب گوید اطاعت امر کرده و نام دخترم را عوض نمودم؛
8. در روایتى به نقل از مفضل بن عمر آمده است: روزى امام صادق علیه‌السّلام، امام كاظم علیه‌السّلام را كه در آن هنگام كودكى بیش نبود، صدا زد و فرمود: این است آن مولودى كه براى شیعیان، ما با بركت ‏تر از او پدید نیامده است. سپس به من رو كرد و فرمود: با او جفا و درشتى نكنید. (تقی زاده داوری، 1385: 333-335)
گاهى بنا به دلایل سیاسى، از جمله به دلیل وحشتى كه از حاكمیّت پر اختناق عباسیان وجود داشت، امام بر حق، براى بسیارى از شیعیان خود ناشناخته مى‏ماند؛ زیرا امكان آن بود كه اگر به صورت صریح، امامت امامى معین و معرفی مى‏شد، از ناحیه خلفا تحت فشار قرار می‌گرفت. شدّت سختگیری منصور عباسی درباره‌ی علویان، به ویژه امام صادق علیه‌السّلام كه عظمت فراوانى در جامعه كسب كرده بود، سبب شد تا میان برخى از شیعیان، نسبت به رهبرى آینده، انحراف و سردرگمی به وجود آید. دعوت و جذب شیعیان امامیه از طرف بعضى از فرزندان امام صادق علیه‌السّلام، كه به ناحق داعیه‌ی امامت داشتند، و بهره‏گیرى آنان از این فرصت، مزید بر علت مى‏شد. پراكندگى شیعیان نیز خود مشكل دیگرى بود؛ زیرا آن ها در شهرهاى دور و نزدیك زندگى مى‏كردند و براى آنان كسب اطمینان درباره‌ی امام واقعى كار دشوارى بود. طبق برخی روایات، امام صادق علیه‌السّلام، براى پنهان کردن هویت جانشین خود، افزون بر دو فرزندش، امام كاظم علیه‌السّلام و عبدالله، منصور عباسى را نیز وصىّ خود قرار داد. این عوامل دست به دست هم داد و در ایجاد انشعاب بین شیعیان، پس از رحلت امام صادق علیه‌السّلام، موثر افتاد. مسأله‌ی دیگرى كه در زمان امام صادق علیه‌السّلام وجود داشت و عده ای از آن سوء استفاده نمودند، وجود اسماعیل بن جعفر بود. از آن جا كه او فرزند بزرگتر امام صادق علیه‌السّلام بود، بسیارى از شیعیان گمان مى‏كردند كه رهبرى آینده‌ی شیعه از آن او خواهد بود. به همین علت، پس از فوت اسماعیل، امام صادق علیه‌السّلام اصرار داشتند تا شیعیان با دیدن جنازه‌ی او به مرگش یقین پیدا كنند. با این حال عده‏اى، پس از آن حضرت با داعیه‌ی مهدویت اسماعیل و یا بهانه‏هاى دیگر، فرقه‏ هایی به نام خطّابیه، باطنیّه یا اسماعیلیّه به وجود آوردند. به همین دلیل بود كه امام صادق علیه‌السّلام پس از آن كه اسماعیل درگذشت، اصرار داشت كه شیعیان مرگ او را با اطمینان خاطر بپذیرند؛ زیرا تصوّر زنده بودن وى- با توجّه به سوابق اعتقاد به مهدویت كه در میان برخى از غلات شیعه ترویج شده بود- خطر پیدایش فرقه‌ی جدید را در میان شیعیان به دنبال داشت. در روایتی از زراره نقل شده است كه در خانه‌ی امام صادق علیه‌السّلام بودم كه حضرت به من دستور داد تا داود بن كثیر رقّى، حمران، ابو بصیر و مفضّل بن عمر را پیش آن حضرت حاضر كنم. پس از آن كه نام بردگان حاضر شدند، افراد دیگرى هم پشت سر آنان به تدریج وارد شدند. وقتی تعداد حاضران به سى نفر رسید، امام فرمود: اى داوود! روانداز را از روى اسماعیل بردار. او روانداز را از روى اسماعیل كنار زد. امام پرسید: اى داود آیا او زنده است یا مرده؟ داود گفت: او مرده است. سپس حاضران به دستور امام، یكى پس از دیگرى جسد او را دیده و اعتراف به مرگ وى نمودند. امام بار دیگر این كار را تكرار فرموده تا این كه او را به قبرستان آوردند و موقعى كه مى‏خواستند او را در لحد بگذارند، امام افراد را واداشت تا به مرگ او شهادت دهند؛ آن گاه به موسى بن جعفر به عنوان امام پس از خود تأكید فرمود. روایت شده كه امام صادق علیه‌السّلام در مرگ اسماعیل، به شدت گریست و اندوه عظیمى او را فرا گرفت و بدون كفش و رداء جلو تابوت او راه افتاد و چندین بار دستور داد تابوت را بر زمین بگذارند و هر مرتبه صورت او را مى‏گشود و به آن نگاه‏ مى‏كرد؛ منظورش از این كار آن بود كه قطعیت وفات او را براى كسانى كه اسماعیل را جانشین پدرش مى‏دانستند، ثابت كرده و در عین حال، در حیات خود این شبهه را از میان برداشته باشد. از روایاتى كه سردرگمى برخى از شیعیان را در این باره نشان مى‏دهد، روایتى است از هشام بن سالم كه مى‏گوید: همراه مؤمن الطاق در مدینه بودیم كه دیدیم شمارى بر در خانه عبد الله بن جعفر بن محمّد گرد آمده‏اند. ما مسائلى از عبد الله در باره زكات پرسیدیم؛ ولى او جواب صحیحى به ما نداد. آن گاه بیرون آمدیم و نمى‏دانستیم از فرقه‏هاى مرجئه، قدریه، زیدیه، معتزله وخوارج كدام یك را قبول كنیم. در این حال شخصى را دیدیم كه او را نمى‏شناختیم. فكر كردیم جاسوسى از جاسوسان منصور عباسی است ولى بر خلاف این احتمال، او ما را به خانه‌ی ابوالحسن موسى بن جعفر برد. ما در آن جا بودیم كه فضیل و ابوبصیر وارد شده و پرسش هایى نمودند و بر امامت وى یقین حاصل كردند. آن گاه مردم از هر سو دسته دسته مى‏آمدند، جز گروه عمّار ساباطى و نیز شمار بسیار اندكى كه عبد الله بن جعفر را قبول داشتند.
نوبختى انشعابات شیعه را پس از رحلت امام صادق علیه‌السّلام بدین ترتیب برمى‏شمارد:
1- كسانى كه معتقد بر مهدویت خود امام صادق علیه‌السّلام بودند. اینان مرگ امام را انکار کرده و معتقد به رجعت او بودند. این گروه به ناووسیه شهرت داشتند.
2- اسماعیلیه‌ی خالصه كه هنوز بر زنده بودن اسماعیل اصرار مى‏ورزیدند.
3- آنان كه به امامت محمّد فرزند اسماعیل اعتقاد داشتند و عنوان مبارکیه یافتند.
4- دسته‏اى كه به امامت محمّد بن جعفر معروف به دیباج معتقد بودند.
5- گروهى كه امامت عبد الله افطح را قبول داشتند و به فطحیه معروف بودند. نوبختى می‌گوید: عده ای پس از وفات امام صادق علیه‌السلام، به سراغ عبدالله رفتند اما وقتى او را در جواب پرسش هایشان، ناتوان دیدند؛ رهایش كردند. عبدالله حدود هفتاد روز پس از وفات امام صادق علیه‌السّلام، بدرود حیات گفت و هیچ فرزند پسرى از خود باقى نگذاشت و پیروان او ناچار همگى از اعتقاد به امامت وى برگشته و به امامت موسى بن جعفر علیه‌السّلام گرویدند. گرچه شمارى از آنان در همان دوران حیات عبدالله به سوى امام موسى كاظم علیه‌السّلام بازگشته بودند.
6- كسانى كه به امامت موسى بن جعفر علیه‌السّلام اعتقاد داشتند و در سلک امامیه باقی ماندند. (ر.ک جعفریان، بی تا: 379-384)
از میان فرق ایجاد شده پس از شهادت امام جعفر صادق علیه‌السلام، اصلی ترین و مهم ترین گروه باقی مانده، اسماعیلیه‌ی مباركیّه هستند که بعدها انشعاباتی یافتند. مبارکیه، پیروان محمد بن اسماعیل بن جعفر بودند و به نام مبارك، غلام اسماعیل، مباركیّه خوانده مى‏شدند.
محمد بن اسماعیل که تحمل گرویدن شیعیان به عمویش موسی بن جعفر علیه‌السلام را نداشت و بر او رشک می‌برد، تصمیم به خروج از مدینه گرفت. در این زمان، یحیى برمكى، وزیر هارون الرشید خلیفه‌ی عباسی، هدیه‏اى براى محمد بن‏ اسماعیل فرستاد تا از موسى بن جعفر علیه السلام نزد هارون بدگویى كرده و موجبات از میان برداشتن وی را فراهم نماید. محمد که فرصتی برای عرضه‌ی خویش یافته بود، عازم دربار خلافت در بغداد گردید. در این هنگام، موسی بن جعفر علیه‌السلام به نزد او آمد و هدیه‏اى به وى داد و به او فرمود: من تو را سفارش مى‏كنم كه در باره‌ی خون من از خدا بترسی و بپرهیزى. اما برخلاف سفارش امام، محمد بن اسماعیل به نزد هارون رفت و گفت: من گمان نمى‏كردم در زمین، دو خلیفه باشد، تا این که دیدم به عمویم موسى بن جعفر علیه السلام نیز، به عنوان خلیفه سلام مى‏دهند. (منتظرالقائم، 1386: 218) گفته شده همین سعایت، یکی از عوامل مهم به شهادت رساندن امام کاظم علیه‌السلام، توسط هارون عباسی گردید.
محمد بن اسماعیل، که خود را نیز از گزند هرون الرشید در امان نمی‌دید، به سمت سرزمین های شرقی خلافت اسلامی رفته و دوره ای از اختفا را آغازنمود. او در دوران ستر خویش، گاهی در نهاوند و زمانی در دماوند بود. گفته شده وی در اواخر عمر در تدمر و به روایتی در خوزستان به سر می‌برد و در حدود سال 190 هجری، وفات نمود. پس از مرگ محمد بن اسماعیل، طرفدارانش به دو دسته تقسیم شدند: گروه اکثریت، منکر مرگ او گشته و او را مهدی موعود خواندند که اینان سلف قرامطه گردیدند. گروه دیگری هم معتقد به ادامه‌ی امامت در خاندان محمد بن اسماعیل بودند که بعدها فاطمیان مصر را به وجود آوردند.
قرامطه با نام مؤسسان این فرقه، یعنی حمدان و عبدان قرمط، معروف شده است. اینان کسانی بودند، که قبل از ظهور اسماعیلیه، معتقد به انتشار اندیشه‌ی مهدویت و غالی گری در میان شیعه بودند و پس از شهادت امام حسن عسگری علیه‌السلام و آغاز دوران غیبت، شرایط بروز بیشتر برای آنان فراهم گشت. در این اوان بود که این دو با حسین بن احمد اهوازی، داعی اسماعیلی سلمیه، آشنا گشتند و تصمیم به ادامه‌ی اندیشه های خود در قالب فرقه‌ی اسماعیلیه گرفتند. پس از مدتی، جنبش قرامطه، قوت و گسترش یافت و در سرزمین های مختلفی پراکنده شد:
در عراق و بحرین سه گروه مهم از قرامطه با نام های قرامطه‌ی سواد یا شمال به رهبری حمدان و عبدان و دندان و سپس آل مهرویه، قرامط‌ی بحرین به رهبری آل جنابی یا گناوه‌ای و قرامطه‌ی قطیف و جنوب بصره به رهبری ابوحاتم بورانی و ابوالفوارس شکل گرفتند. در این میان قدرت قرامطه‌ی بحرین، بیشتر بود و در دوره ای، چنان نفوذ یافتند که حجرالأسود را از مکه ربودند که البته بعدها توسط خلیفه‌ی فاطمی، بازگردانده شد. این گروه از قرامطه، در پی شورش بنی عامر بن ربیعه در بحرین، به طور کلی، از میان برداشته شدند.
گروهی از قرامطه به رهبری پسران ابومحمد زکرویه داعی، در تدمر و سلمیه در سوریه، به تبلیغ قرامطه پرداختند و هوادارانی یافتند که البته تا اواخر قرن سوم هجری، بیسشتر دوام نیافت.
در یمن نیز، ابن حوشب، پایگاه قرامطه را در سال 266 هجری برپا نمود ولی به علت استیلاء زیدیه بر این سرزمین، توفیق چندانی نیافت.

دوره‌ی ستر اسماعیلیه

این دوره با اختفای محمد بن اسماعیل آغاز و با ظهور عبیدالله مهدی پایان می‌یابد. در این دور، ارتباط امام غایب اسماعیلی با مردم، از طریق حجت صورت می‌گیرد. سه امام مستور در این دوره وجود دارند که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.
عبدالله مستور: محمد بن اسماعیل شش پسر به نام های اسماعیل، جعفر، علی، احمد، حسین و عبدالله داشت. اسماعیل و جعفر، ساکن مدینه بودند. علی توسط عباسیان، کشته شد و احمد و حسین به قندهار مهاجرت کردند. از این میان، عبدالله معروف به اکبر به امامت اسماعیلیان رسید. وی در پی تصمیم به ادامه‌ی تبلیغات خود در سرزمین های شرق اسلام، به فرغانه، دیلم، شوشتر و سپس بصره و شام سفر کرد و در نهایت در سلمیه در شمال حمص در سوریه، سکنی گزید و این محل را مرکز تبلیغات اسماعیلی قرار داد. در واقع سلمیه تا سال 289 هجری، پایگاه مخفی دعاة اسماعیلی بود. در این دوره که خلافت عباسی تضعیف گشته بود و شیعه‌ی امامیه به علت شهادت امام عسگری علیه‌السلام و شرایط غیبت امام دوازدهم، در حال حیرانی و سرگردانی به سر می‌برد، اسماعیلیه عرصه را برای جولان مذهب خویش آزاد دیده و به سختی تلاش می‌نمود تا اعتقادات خود را ترویج و گسترش دهد. در این میان، نقش داعیان اسماعیلی بسیار ویژه بود. آنان از سلمیه سر خط گرفته و در سراسر مناطق جهان اسلام پخش می‌شدند و در زمینه‌ی توسعه‌ی تبلیغات خود، به نتایج چشمگیری دست یافتند. یکی از برجسته ترین داعیان عبدالله اکبر، حسین اهوازی بود. وی توانست در نواحی سواد کوفه، طرفداران بسیاری را گرد آورد. حمدان و عبدان قرمط در جنوب عراق، ابوسعید جنابی در بحرین، ابن حوشب در یمن ، ابوعبدالله شیعی در مغرب و شمال آفریقا، خلف حلاج در ری و مجاور آن، ابوحاتم رازی در شمال و شمال غرب ایران و ابوعبدالله خادم در خراسان و فرارود، از داعیان اسماعیلی بودند که توانستند این فرقه را به طور گسترده در جهان اسلام، ترویج نمایند. در ابتدای این دوران پر رونق بود که عبدالله مستور در حدود سال 261 هجری در سلمیه در گذشت.
احمد بن عبدالله مستور: فرزند عبدالله اکبر و جانشین وی بود. او دو پسر به نام های حسین و محمد داشت و از علمای زمان خود محسوب می‌شد. گفته شده که وی جزء نویسندگان رسائل اخوان الصفا بوده و برای همین به صاحب رسائل معروف گشته است.
حسین بن احمد مستور: ابن حوشب، توسط حسین بن احمد به کیش اسماعیلیه درآمد و به یمن فرستاده شد. هم چنین ابوعبدالله شیعی، به دستور وی به مغرب رفت و مهم ترین پایگاه اسماعیلیان را بنا نهاد. حسین در حالی که موفقیت‌های چشمگیر اسماعیلیه را پی ریزی کرده بود، در سال 268 هجری، وفات یافت و پسرش علی مشهور به عبیدالله مهدی، در هشت سالگی، جانشین وی گشت و دوران ستر، پایان پذیرفت. (برای اطلاعات بیشتر ر.ک صابری، 1388، 112-118)

عبیدالله مهدی و تشکیل حکومت فاطمیان

همزمان با قدرت گرفتن ابوعبدالله شیعی در مغرب، عبیدالله مهدی، تصمیم به خروج از سلمیه گرفت و ابوعبدالله از وی خواست تا به مغرب برود. هنگامی که عبیدالله به رمله‌ی فلسطین رسید، قرامطه در شام و سلمیه شورش کردند و مهدی به ناچار در رمله متوقف شد و این توقف، دو سال طول کشید. در این مدت، قرامطه، به شدت توسط سپاهیان خلیفه‌ی عباسی سرکوب گردیدند. عبیدالله که در طی این مدت، مصمم به تشکیل حکومت در مغرب گشته بود، در سال 291 هجری، وارد مصر شد ولی به دلیل این که سپاهیان عباسی در تعقیب وی بودند، زیاد توقف نکرده و به طرابلس رفت. در این هنگام ابوالعباس، برادر ابوعبدالله که همراه عبیدالله بود، توسط والی اغلبی دستگیر شد و عبیدالله به طرف سجلماسه، که مرکز حکومت بنی مدرار بود، گریخت ولی در آن جا دستگیر و زندانی شد. این اسارت طولانی نبود؛ چرا که ابوعبدالله شیعی، با لشکری ابتدا قیروان، پایتخت اغالبه را تصرف نمود و سپس به سجلماسه رفت و عبیدالله را آزاد نموده و به همراه او به سمت قیروان به راه افتاد.
عبیدالله در سال 297 هجری، وارد رقاده شد و قبایل کتامه با او بیعت کردند و خطبه به نام وی خوانده شد. عبیدالله قواعد دینی را بر مبنای مذهب شیعه تنظیم نمود و به ترویج عقاید اسماعیلی پرداخت. مهم ترین حادثه در اوایل سلطنت عبیدالله، قتل ابوعبدالله شیعی و برادرش ابوالعباس است. تمام قبایل بربر تحت تابعیت ابوعبدالله بودند و این مسأله که سبب نگرانی خلیفه‌ی فاطمی بود، عامل قتل پنهانی پایه گذار خلافت فاطمی در مغرب گردید.
به علت حضور و اجتماع اهل سنت در شهر رقاده و قیروان، این دو شهر مکان امنی برای حضور فاطمیان نبود، برای همین عبیدالله شهر مستحکم مهدیه را در جنوب قیروان و در ساحل مدیترانه، بنا نهاد و با احداث کارخانه‌ی کشتی سازی، ناوگان دریایی نیرومندی برای فاطمیان فراهم آورد. تلاش های عبیدالله مهدی برای تصرف مصر ناکام ماند ولی او توانست با سیاست مدارا، بر حکام جزیره‌ی سیسیل فایق آید و از این جزیره به عنوان پایگاهی برای حمله به سواحل ایتالیا، بهره گیرد. عبیدالله در سن پنجاه و نه سالگی و در سال 322 هجری، در گذشت و پسرش محمد جانشین وی شد.

حکومت محمد القائم بامرالله

القائم سیاست های پدرش را در تحکیم خلافت فاطمیان در پیش گرفت. او نیز در تصرف مصر ناکام ماند. مهم ترین حادثه‌ی زمان القائم، شورش ابویزید خارجی بود. او ابو یزید مخلد بن كیداد بود. پدرش كیداد از مردم قسطیله از شهرهاى توزر بود و در بلاد سودان براى تجارت آمد و شد مى‏ كرد. ابو یزید در آن جا زاده شد و در توزر پرورش یافت و قرآن آموخت و با جماعت نكاریه از خوارج صفریه آمیزش یافت و به مذهبشان گرایش پیدا كرد و بدیشان گروید. آن گاه به تاهرت سفر كرد و در آنجا به تعلیم اطفال پرداخت. مذهب او تكفیر اهل اسلام و مباح شمردن اموال و خون مسلمین و خروج علیه سلطان بود. وی در سال 316 هجری، به امر به معروف و نهى از منكر پرداخت و بر پیروانش افزوده شد. او بر خر سوار می شد و به صاحب حمار لقب یافت. وی با کمک طرفدارانشریال بر لشکریان کتامه فائق آمد و همه‌ی كسانى را كه به مسجد جامع پناه برده بودند، از دم تیغ گذرانید. چون خبر این اتفاق به القائم رسید، لشكرى بسیج كرده و به رقاده و قیروان فرستاد اما لشکریان القائم شکست خوردند. قبایل بربر دعوت ابویزید را پذیرفتند و گرد او را گرفتند. ابو یزید به رقاده وارد شد و كشتار و غارت بسیار كرد. پس از آن جا نوبت تاراج قیروان رسید. القائم که می‌دانست قصد ابویزید تصرف مهدیه است، در صدد استحکام این شهر برآمد و دستور داد تا گرداگرد شهر را خندق كندند و نیروهایشان را بسیج نمودند. چون ابو یزید این خبر را شنید، خود را به پنج فرسخى مهدیه رسانید و لشكر به اطراف فرستاد. او پس از چند روز براى نبرد به مهدیه آمد و در كنار خندقى كه تازه كنده بودند ایستاد. جمعى از بردگان كه در آن جا بودند پس از ساعتى جنگ گریختند. در جانب دیگر شهر، میان بربر و كتامیان نبردى سخت جریان داشت. كتامیان حمله‏اى سخت کردند و بربرها را كه یاران ابو یزید بودند، به عقب نشاندند. ابویزید به بربرها پیوست و آنان قوی دل گشته و سپاه کتامه را به هزیمت وادار نمودند. ابو یزید مهدیه را محاصره كرد و راه رفت و آمد را بر آن بست، مهدیه دچار قحطی گشت اما القائم همچنان در مهدیه مقاومت می‌نمود. ابویزید که از تصرف مهدیه ناکام مانده بود،به ناچار در سال 334 هجری، به قیروان بازگشت. بربرها كشتار و تاراج را در شهرها و روستاهاى افریقیه از حد گذرانیدند و قیروانیان علیه ایشان عصیان آغاز كردند. ابویزید به محاصره‌ی شهر سوسه پرداخت و در همین احوال بود که القائم وفات یافت.

حکومت المنصور اسماعیل بن محمد

اولین اقدام منصور، پنهان داشتن مرگ پدرش برای سرکوبی با ابویزید بود. در آن هنگام، ابو یزید هم چنان در كار محاصره سوسه بود. این محاصره مردم شهر را در رنج و سختی افكنده بود. اسماعیل منصور تصمیم گرفت كه از راه دریا براى جنگجویان مدد بفرستد. به سردارى یعقوب بن اسحاق و رشیق الكاتب، كشتی هایى پر از اسلحه و آذوقه فراهم آمده و حرکت کردند. كشتی ها به سوسه رسیدند و مردان جنگى بیرون آمده و با سپاه سوسه همدست شدند و سپاه ابو یزید شكست خورده و بگریختند و لشكرگاهش به غارت رفت و به آتش كشیده شد.
ابو یزید خود را به قیروان رسانید ولى مردم نگذاشتند به شهر وارد شود و بر حاکم او در قیروان، شوریدند و او را وادار به فرار کردند. ابو یزید در آخر شوال سال 334 هجری، به سبیبه كوچ كرد. اسماعیل منصور به قیروان آمد و مردم را امان داد. همسران ابو یزید و فرزندان او را نیز نكشت و حتی برایشان حقوقی مقرر كرد. آن گاه گروهى از سپاهیان خود را به كشف اخبار ابو یزید فرستاد. این گروه با سپاه ابویزید، رو در رو شده و شکست یافتند و ابو یزید بار دیگر نیرو گرفت و جماعت بسیاری گرد او آمدند. ابو یزید عازم قیروان شد و اسماعیل منصور دور لشكرگاه خود خندق كحفر نمود. در نخستین روز نبرد، پیروزى با منصور بود؛ اما روز دیگر سپاه منصور بگریخت و منصور تنها با بیست تن‏ مقاومت نمود. یاران منصور كه از راه مهدیه و سوسه مى‏گریختند، چون این خبر را شنیدند، بازگشتند. ابو یزید نزد منصور كس فرستاد و خواستار باز گرداندن زن و فرزندانش گردید و سوگند خورد كه اگر آنان را نزد او فرستد، به شرط امان، سر به فرمان نهد. منصور آنان را فرستاد. چون به صحت رسیدند، ابویزید، سوگند خود را شكست و در پنجم محرم سال 335 هجری، جنگ را از سر گرفت. منصور نیز در نیمه‌ی محرم، سپاه خود را سازماندهی کرد. بربرها را در میمنه و كتامه را در میسره قرار دارد و خود و یارانش در قلب سپاه ایستادند. ابو یزید به میمنه‏ حمله‏اى كرد و آن را منهزم ساخت. سپس بر قلب تاخت و با منصور رو به رو شد و جنگ سخت گردید. ابو یزید شكست خورد و بنه و لشكرگاه خود را گذاشت و گریخت. جماعت بسیاری از سپاهیان وی نیز کشته شدند. منصور در ماه ربیع الاول از پى او روان شد. ابویزید، قصد تسخیر هر دژى را که می‌کرد، منصور پیش از او بر آن دست مى‏یافت. یاران ابو یزید، به نزد منصور آمده و امان خواستند. منصور امانشان داد و آنان را در پى ابو یزید فرستاد. ابو یزید به میان بنى برزال رفت که آنان نیز از خوارج نكاریه بودند. در آن جا شنید كه منصور در تعقیب اوست. از این رو به ریگستان زد و به نواحى غمره باز گردید. در آن جا با منصور رو به رو شد و پس از جنگى به كوه سالات گریخت و منصور به دنبال او رفت. ابویزید از كوه ها و گردنه‏ها و تنگناها مى‏گذشت تا به جایى بى آب و گیاه رسید. چون دانست كه رو به روى او چیزى جز بیابان خشك تا بلاد سودان نیست و لشكر در رنج افتاده است، به غمره از بلاد صنهاجه باز گردید. در این احوال، اسماعیل منصور دچار بیماری شد. ابو یزید فرصت را غنیمت دانسته و به مسیله بازگشت و آن جا را محاصره نمود. چون منصور بهبودى یافت در اول رجب سال 335 هجری، قصد مسیله نمود. ابو یزید از آن جا راهى بیابان شد تا به بلاد سودان برود. برخی اصحاب او سر بر تافتند و او به ناچار در میان كوه هاى كتامه و عجیسه پنهان گردید. منصور در دهم شعبان در دامنه‌ی كوه فرود آمد. ابو یزید براى نبرد از كوه فرود آمد ولى در جنگ شكست خورد و فرزندان و اصحابش تسلیم شدند. یكى از سواران، به او نیزه‏اى زد ولى جمعى از یارانش او را از معركه نجات دادند. در این درگیرى بیش از ده هزار نفر كشته شدند ولى ابو یزید نجات یافت.
در آغاز ماه رمضان، اسماعیل منصور به دنبال ابویزید، روان شد. ابو یزید كه سخت در تنگنا افتاده بود، بگریخت و بنه خود بر جاى نهاد. او و یارانش به كوه زدند و از بالای كوه صخره‏ها را مى‏كندند و بر سپاه منصور، فرو مى‏افكندند. ابو یزید سپس به قلعه‌ی كتامه رفت. منصور ابو یزید را در قلعه به محاصره انداخت و بالاخره قلعه را به جنگ گشود و به آتش کشید و یاران ابو یزید را در هر جا كه بودند به قتل رسانید. آن گاه زن و فرزند او را، در قصر قلعه گرد آورد و چون شب شد منصور فرمان داد تا درخت‌ها و بوته‏هایى كه در اطراف قصر بودند را آتش زدند و شب روشن گردید تا او بهتر بتواند همه جا را زیر نظر داشته باشد و ابو زید نگریزد. در اواخر شب ابو یزید بیرون آمد و بر اصحاب منصور حمله‏اى سخت كرد و راه خود را گشود و بفت. منصور افرادی را به طلب او فرستاد. او در حالی که مجروح بر دوش یارانش بود، می‌گریخت تا از پرتگاهى به پایین افتاد. او را گرفتند و نزد منصور آوردند. منصور سجده‌ی شكر به جاى آورد. ابو یزید، تا پایان محرم سال 336هجری نزد منصور بود تا این که در اثر جراحتى كه برداشته بود، هلاك گردید. منصور فرمان داد پوستش را کنده و پر از كاه كنند و آن را با دو بوزینه در قفسى نهادند و آن بوزینگان با ریش او بازى مى‏كردند. منصور از آن جا به قیروان و مهدیه رفت.
آشفتگی اوضاع خلافت فاطمی در زمان آشوب ابویزید، فرصتی شده بود تا بربرهای سیسیل سر به شورش برداشته و از پرداخت مالیات خودداری کنند. منصور در اولین اقدام، کنترل سیسیل را به دست آورد و شورشیان را وادار به فرمانبرداری نمود.
به علت آسیب های فراوان شمال افریقیه که در اثر حملات ابویزید خارجی به وجود آمده بود، منصور تصمیم به ایجاد مرکز جدیدی برای حکومت فاطمیان گرفت. به دستور او، در جنوب قیروان و در نیمه‌ی راه رقّاده، شهر منصوریه به تقلید از شهر بغداد و با حصاری مدور، در سال 337 هجری، احداث گردید و به صورت مرکز بازرگانی و صنعتی فاطمیان در آمد.
اسماعیل منصور، پس از خلافت کوتاه هفت ساله، به علت بیماری مزمنی که در طول نبردهایش دچار آن شده بود، در سال 341 هجری، در گذشت. پس از او پسرش معد، ملقب به المعز لدین الله زمام امور خلافت را به دست گرفت. (ابن خلدون، ج3: 56-62)

پی‌نوشت‌ها:

1- کارشناس ارشد تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی