چکیده

از عناصر و پدیده‌هایی که از جنبه‌های گوناگون تاریخی، هنری، مذهبی و اجتماعی در معماری دوران اسلامی نقش اساسی دارد، بناهای آرامگاهی و بقاع متبرکه است. معماری آرامگاهی بعد از مساجد (به عنوان مکان عبادت )، یکی از موارد پر شمار ابنیه معماری است که در ساخت آن‌ها اصول فنی و هنری بسیاری مورد توجه بوده است. ساخت مقابر در اوایل چندان گسترده نبود اما در طی قرون 3 و 4 ه.ق و بعد آن، هم‌زمان با شکل گیری حکومت‌های مستقل در ایران، به ویژه سلسله‌های شیعی، ساخت مقابر مختلف رواج گسترده یافت. از مهم‌ترین شاخص‌های هنر اسلامی، معماری اسلامی و به ویژه تزئینات وابسته به آن است که خصوصاً در اماکن مذهبی جلوه بیشتری دارد؛ از این جمله بناها، مجموعه امامزاده محمد محروق و ابراهیم (ع) در شهر نیشابور است. این آرامگاه‌ با گنبد و ایوان رفیع و زیبای خود در وسط باغ مشجری قرار گرفته است و از ابنیه مهم قرن دهم ه.ق به شمار می‌رود. این بنا دارای ویژگی‌های معماری و جنبه‌های تزئینی بسیار عالی و زیبنده‌ای است. هدف پژوهش حاضر معرفی بیشتر این بقعه با تاکید بر جلوه‌های معماری و به خصوص ویژگی‌های تزئینی آن(کاشی کاری و آثار چوبی نفیسی)است.
کلید واژه ها: معماری دوران اسلامی، عناصر تزیینی، نیشابور، امامزاده محروق(ع)، امامزاده ابراهیم(ع)

مقدمه

در ایران اسلامی، بناهای آرامگاهی پس از مساجد در شمار پر تعدادترین آثار معماری قرار دارند. ساخت این بناها که از آن‌ها با اسامی مختلفی از قبیل”قبه”، “مدفن”، “مزار”، “روضه”، “مشهد”، “مقام”، “مقبره”، “آستانه”، “گنبد”، و “امامزاده” نیز یاد می‌شود، از سده چهارم هجری و با پدید آمدن سلسله‌های مختلف محلی در شرق و شمال ایران که هم‌زمان با تضعیف خلافت عباسی بود، رواج یافت.
در میان گونه‌های مختلف بناهای آرامگاهی، آرامگاه‌های مذهبی (.امامزاده ها و بقاع متبرکه) از لحاظ اعتقادی و مذهبی از جایگاه ویژه‌ای نسبت به دیگر مقابر برخوردار هستند اما علی رغم اهمیت مذهبی و جایگاه اجتماعی والایی که آرامگاه‌های مذهبی (امامزاده ها) در فرهنگ تشیع و در بین مردم ایران دارند، شناخت دقیق و جامعی از سیر تحول این اماکن و همچنین نسب شناسی کامل آن‌ها صورت نگرفته است.
سرزمین خراسان نیز همانند سایر نقاط ایران، امامزادگان بسیاری را در آغوش خود گرفته که از جمله آن‌ها آستان مقدس امامزاده محمد محروق (ع) و امامزاده ابراهیم (ع) در نیشابور است. بنای اولیه این بنا متعلق به دوره سلجوقی است ولی در طول تاریخ چند صد ساله خود بارها دچار تغییر و تحول شده و بخش‌ها و تزییناتی چند به بنا افزوده شده یا از آن کاسته شده است که علی رغم شهرت و قدمت چندین صد ساله‌اش، آن گونه که شایسته است شناسانده نشده است. از این روی هدف پژوهش حاضر معرفی بیشتر و دقیق‌تر این امامزادگان با تاکید بر بنای معماری و عناصر تزئینی آن است، روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش مطالعات اسنادی و بررسی میدانی است که با رویکرد توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است، امید آنکه این مقاله، شناختی جامع‌تر از ویژگی‌های معنوی و مکانی این امامزادگان بزرگوار ارائه نماید.

معماری دوران اسلامی

معماری و هنر دوران اسلامی علاوه بر ظاهری زیبا، باطنی عمیق و انسانی و با صفا دارد، معماری این دوره ضمن رعایت دستاوردهای علوم تجربی، با روح و دل انگیز است. به این معنا که حس، عقل و روح را تغذیه می‌کند .
اصل عنصر فضا در معماری دوران اسلام محل حضور انسان است و سایر عناصر نظیر بدنه‌ها و اجزای ساختمان بر مبنای آن هویت می‌یابند و علاوه بر فضای سرپوشیده داخلی، فضای سرباز و سرسبز خارجی یعنی حیاط مرکزی هم از اهمیت فوق‌العاده ای برخوردار است. همچنین در معماری این دوره سقف مانند کف طراحی نمی‌شود بلکه کف با الهام از بستر طبیعت هموار و مسطح است و سقف با الهام از آسمان لایتناهی و کهکشانی طراحی می‌شود و تنها عنصر شاخص و جاذب، در نمای خارجی سردر یا ایوان ورودی است که چون طاق نصرتی برای ورود انسان طراحی می‌شود و این به منزله اهمیت بخشیدن به انسان در مقابل توده ساختمان خواهد بود( رضاپور، 1391).

عناصر تزئینی

معماران و هنرمندان مسلمان با الهام از حدیث «خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد» سعی در بیان هنر خود داشتند و این ذوق زیبا طلب، چیزی جدا از زندگی آنان نبود. تزئینات در معماری ایرانی بی زمان و بی مکان است بدان معنا که نقوش به کار رفته متعلق به دوره یا زمان و مکان خاصی نبوده است و شاهد بکارگیری آن در دوره‌ها و مکان‌ها و زمان‌های مختلفی هستیم( میر دانش،1381).
نقوش در هنر اسلامی جزئی از کل هستند که در کنار هم یک نقش کامل را ایجاد می‌کنند، عناصر تزئینی در معماری اسلامی، بنا را همچون پوششی در بر می‌گیرد و در قالب خوش‌نویسی، نقوش هندسی و گیاهی و نور و آب در کاشی‌کاری، آجرکاری ،گچکاری، مقرنس کاری و جزآن ظهور می‌یابد.

معرفی شهر نیشابور

شهر نیشابور دومین شهر بزرگ استان خراسان رضوی است که قدمت تاریخ و تمدن این شهر باستانی به هزاره پنجم پیش از میلاد باز می‌گردد و در سال 2010 م از سوی سازمان جهانی یونسکو به عنوان شهر پایدار ایرانی به ثبت رسید. نیشابور در دوره تاریخی پیش از اسلام همواره مورد توجه اشکانیان و ساسانیان بود و به ویژه در دوره ساسانیان با وجود آتشکده آذر برزین مهر اهمیت مذهبی ویژه‌ای داشت. در عصر صفاریان و طاهریان به عنوان پایتخت ایران بزرگ انتخاب شد. درخشش نیشابور تا قرن هفتم ادامه یافت و پس از آن با حمله وحشیانه قوم مغول، انوار شکوهمند تاریخ و تمدن این دیار خاموش گشت اما مدت‌ها بعد در زمان صفویان و قاجار با همت مردان و زنان غیور آن مجدداً رشد و احیای خود را آغاز کرد. از این روی بیشتر آثار تاریخی بر جای مانده در این شهر، متعلق به دوره صفویه و قاجار است(اداره میراث فرهنگی و گردشگری نیشابور،1390)(تصویر 1و2).
بدون شک اگر کاوش‌های علمی در شهر قدیم نیشابور که متأسفانه در طی چندین قرن انواع دخل و تصرف در بقایای آن شده است، به عمل آید و آثار قصور و مساجد و مدارس و مقابر از زیر توده‌های خاک بیرون شود، بسیاری از رموز این ابرشهر تاریخی ایران کشف خواهد شد.

معرفی صاحبان بقعه

امام زاده محمد محروق از نوادگان حضرت امام سجاد (ع) است که نام و نسب مبارک ایشان بر لوحی مستور بر سر روضه ایشان به این ترتیب نگاشته شده است: «هذا قبر الامام محمد بن محمد بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (ع)»(حاکم نیشابوری، 1375: 220).
طبق اسناد تاریخی، زید فرزند امام زین‌العابدین (ع) دارای چهار فرزند بود و محمد بن زید همان امامزاده محمد محروق (ع) است که در پی قیامی که ضد خلیفه وقت در خراسان صورت پذیرفت، به شهادت رسید و پیکر او را به آتش کشیدند و خاکستر آن را در محله تلاجرد از محله‌های قدیمی شهر نیشابور به خاک سپردند لذا از این رو به محروق یعنی : سوخته معروف شده است. شهادت امامزاده به نقل از تاریخ الحاکم در سال دویست ه.ق صورت گرفت و در اواخر همین سال حضرت علی بن موسی‌الرضا (ع) که به تقاضای مأمون عازم مرو بودند، در نیشابور قبر این امامزاده را زیارت فرمودند (سازمان اوقاف 1392) که به همین علت این مکان یکی از مهم‌ترین قدمگاه‌های رضوی در نیشابور است.
علاوه بر این، امامزاده دیگری به نام ابراهیم نیز در این مکان دفن شده است که فرزند احمد بن موسی بن جعفر (ع) است. زندگانی امامزاده ابراهیم، ناشناخته‌تر است اما طبق لوحه‌ای که در داخل حرم نصب شده، شجرنامه امامزاده به این شرح ذکر شده است که این بزرگوار در زمان ولی عهدی حضرت رضا (ع) در خراسان همراه با 450 نفر از بنی هاشم به ایران می‌آیند تا در امان باشند اما زمانی به خراسان می رسند که امام رضا (ع) به شهادت رسیده‌اند و لذا در جریان جنگی که با سپاهیان مأمون رخ می‌دهد به شهادت رسیده، در جوار امامزاده محروق (ع) نیشابور تدفین می‌شود. بنای آرامگاه ایشان در اندازه کوچک‌تر، متصل به مقبره امامزاده محروق است.

موقعیت بقعه ( جایگاه مکانی)

یکی از مجموعه‌های مذهبی و تاریخی شهر نیشابور، آرامگاه امامزادگان محمد محروق و ابراهیم (ع) است که در باغ بزرگ و با صفایی در جوار آرامگاه حکیم عمر خیام نیشابوری در چهار کیلومتری جنوب شرقی شهر کنونی نیشابور است و از سمت جنوب به جاده کدکن و از سمت غرب به بلوار عرفان (مسیر آرامگاه عطار) متصل است و ورود به آن از درب غربی این مجموعه صورت می‌گیرد، همچنین در این باغ، برخی از رجال و مشاهیر نیشابور دفن شده‌اند. (تصویر 3 و 4)
در کتاب تاریخ الحاکم و سیاق التواریخ در چند جا، مزار امام زاده محروق را در قبرستان تلاجرد نوشته‌اند، این محله از محلات بزرگ و پر رونق شهر نیشابور در سده‌های اولیه اسلامی محسوب می‌شده که تا حمله غزها در میانه سده ششم و انتقال شهر به شادیاخ رونقی داشته است(نعمتی،1383: 46).
خلیفه نیشابوری به نقل از کتاب طبقات سلمی و امام عبدالله الحاکم و رساله استاد ابوالقاسم و فریدالدین عطار محل قبر امامزاده محروق را قبرستان تلاجرد می‌نویسد(موید ثابتی،1355: 35).
از اشارات کتاب‌ها چنین بر می‌آید که گورستان تلاجرد بیشتر محل دفن امامزادگان، سادات و کبار مشایخ بوده است اما گزارش نظامی عروضی در چهار مقاله که مدفن خیام را در گورستان حیره می‌داند، کار تعیین مکان اصلی مزار امامزاده محروق را دشوار می‌سازد چرا که حیره یکی از محله‌های نیشابور بوده است که در سر راه نیشابور به مرو قرار داشته و بدین سبب قبرستان حیره به نام آن محله نامیده می‌شده است در حالی که قبرستان تلاجرد متصل به شادیاخ بوده و شادیاخ احتمالاً در سفلی محله بوده که اکنون قبر شیخ عطار در آن قرار دارد( نعمتی، 1383: 46).
با توجه به مطالب ذکر شده می‌توان چنین نتیجه گرفت که در گذشته مزار امامزاده محروق و مدفن حکیم عمر خیام در دو مکان جدا از هم قرار داشته است و بعدها یکی از آن‌ها به کنار دیگری انتقال یافته است، به هر صورت طبق اسناد معتبر اینکه مقبره امام زاده محروق در گورستان تلاجرد واقع بوده امری استوارتر است. در عین حال این موضوع مسئله‌ای است که علی موید ثابتی هم در کتاب ارزشمند تاریخ نیشابور نتوانسته است به آن پاسخ گوید.

سیر تحول بنا

طراحی و ایجاد محوطه‌ امامزادگان و تبدیل آن به باغ، به نظر عبدالحمید مولوی مربوط به دوره صفوی است . اما مزار محروق در زمان‌های پیش از صفویه مورد توجه مردم بوده است (نعمتی، 1383 : 4)؛ بر اساس منابع بررسی شده، در زمان سلجوقیان، بقعه مناسبی بر مزار امامزاده محروق و امامزاده ابراهیم ساخته شد که به هنگام حمله مغول و ویرانی شهر نیشابور، به کلی ویران گردید. در دوره تیموریان، در زمان سلطان حسین بایقرا، به همت شاه میر حسین از رجال آن زمان، توسط معمار حیدر علی بن ذوالفقار، بقعه‌ای بر مرقد امام زاده محمد محروق و بقعه کوچک‌تری بر مزار امام زاده ابراهیم بنا شد. در زمان شاه طهماسب صفوی، ایوان و بخش‌های دیگری به بقعه افزوده شد (تصویر 5). صندوق منبت روی مزار، درهای منبت کاری بقعه، کاشی کاری داخل بقعه، ازاره ایوان، پیشانی نمای ایوان و کاشی کاری گنبد از آثار دوره صفوی است. در دوره قاجار، به علت بی توجهی، بنا رو به ویرانی نهاد و قسمتی از ایوان و غرفه‌های طرفین آن از محل خود به سمت دیگر متمایل شد و گنبد شکست برداشت(تصویر 6 و 7).
در دوره معاصر، در خاک برداری سمت دیوار شرقی باغ امام زاده، چند قطعه کاشی و سنگ متعلق به دوره سلجوقیان به دست آمد که در بنای اولیه امام زاده نصب بوده است. همچنین چند قطعه گچ‌بری در ایوان و نمازخانه بقعه کشف شد که به احتمال قوی متعلق به دوره شاه طهماسب صفوی است.
این بنا در سال‌های 1341 تا 1344 شمسی مرمت اساسی شد. در این تعمیرات، نمای جبهه اصلی بر اساس نمونه‌های قدیم بازسازی و در جبهه شرقی، بر جای فضاهای متصل به گنبد خانه، نمازخانه‌ای ساخته شد . در سال 1345 ش ضریح مرقد شاهزاده حسین قزوین به این بنا منتقل شد و ازاره ایوان از کاشی‌های شش گوش دوره نادری بود که در سال 1346 ش در دو طرف ورودی امام زاده نصب گردید و با کاشی‌های جدید، ازاره ای برای ایوان ساختند(حاجی قاسمی، 1389) (تصویر 8). همچنین در سال 1357 دیوار ضلع غربی بقعه توسط معمار محمد واعظی مرمت گردید و در سال‌های اخیر ضریح جدیدی نیز پس از انتقال ضریح چوبی به موزه نیشابور به سفارش اداره اوقاف نیشابور توسط هنرمندی به نام « بیژن طاهر» تهیه و نصب گردید(تصویر 9).

عناصر معماری

بقعه امامزاده محروق و ابراهیم (ع) شامل یک گنبد نار بزرگ با ارتفاع ساقه 5 متر (متعلق به امامزاده محروق) ، یک گنبد نار کوچک با ساقه کوتاه (متعلق به امامزاده ابراهیم) و یک ایوان بزرگ و رفیع رو به شمال به عرض داخلی 70/8 متر و ارتفاع حدودی 12 متر با قوس تیزه دار و کتیبه است که کف بنای ایوان به قدر یک پله از محوطه اطراف بنا بلندتر است و نرده سنگی قدیمی و محکم کوتاهی در جلوی آن نصب می‌باشد. این ایوان در هر طرف شامل یک حجره دو طبقه است و در جلوی آن ایوانکی قرار دارد(تصویر 10) و به طور کلی به صورت کوشکی زیبا در وسط چهارباغی مشجر در جوار آرامگاه خیام نیشابوری قرار دارد، که محور و ورودی اصلی این باغ از شمال به جنوب است(تصویر 11 و 12).
پلان بنای بقعه به شکل مربع و شامل دو حرم، دو شبستان و پنج حجره در اطراف بقعه می‌باشد(تصویر 13)که فضای بقعه کوچک‌تر با یک گنبد تک پوسته و فضای بقعه بزرگ‌تر (در مرکز بنا) توسط یک گنبد دو پوسته گسسته (دارای آهیانه و خود) به ارتفاع 26 متر محصور شده است (تصویر 14) به این صورت که سلسله مراتب فضایی ورود به بنا از ایوان اصلی، مستقیماً به مرکز بقعه (حرم امامزاده محروق) و از ایوانک شرقی، ابتدا به یک هشتی حجره مانند و سپس به حرم امامزاده ابراهیم (ع) و از ایوانک غربی به حجره شبستان است اما با وجود این، فضای دو حرم به صورت مجزا و در مجاورت هم قرار گرفته است و از طریق یک درگاه به همدیگر و از طریق سایر درگاه‌ها به حجره و شبستان‌های اطراف خود راه می‌یابد.

عناصر تزئینی بیرونی

تزئینات نمای شمالی

در نمای شمالی که بر روی ایوان و ایوانکی های اطراف آن قرار دارد، تزئینات گره کاری و یک کتیبه بر رخ بام ایوان دیده می‌شود که روی آن چنین نوشته شده است: «ذکر القدیم تعمیر علی بقعه‌ متبرک امام زاده محروق به فرمان … با معاضدت وزارت فرهنگ و انجمن آثار ملی ایران انجام پذیرفت فی 1343 ه.ق»که زیر آن دو قاب لچکی همانند کتیبه‌های واقع در پایه‌های اطراف ایوان، با نقوش اسلیمی هفت رنگ کار شده است و یک قاب نیز به صورت شبه هندسی دیده می‌شود( تصویر 15 و 16).

تزئینات ازاره در ایوان‌های جانبی با تزئین کاشی معقلی با طرح هندسی طبل و سلی موج دار است که در دو اشکوب به صورت مشابه به هم کار شده است. در سقف ایوانک ها رسمی بندی با تزئین کاشی به رنگ‌هایی نظیر لاجوردی و زرد است که در نوع خود بسیار زیباست (تصویر 17 الی 19) و در بلندای زیر ایوانک ها نیز کتیبه‌ای، حدیث ثقلین به نقل از پیامبر اکرم (ص) ذکر نموده است(تصویر 20).

دو کتیبه نیز در طبقه فوقانی هر ایوانک قرار دارد که نوشته داخل ایوان سمت راست آیاتی از سوره آل عمران به شرح: «ادخلوها بسلام امنین. قال الله تعالی شانه: قل اللهم مالک الملک تؤتی الملک من تشاء و تنزع الملک ممن تشاء و تعز من تشاء وتذل من تشاء بیدک الخیر انک علی کل شی ء قدیر»( تصویر 21 و 22) و نوشته داخل ایوان سمت چپ : «انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الآخر و اقام الصلوة و اتی الزکوة و لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین» است(توبه/ 18)(تصویر 23).

تزیینات ایوان شمالی

در ایوان شمالی کاشی‌های زیررنگی لانه زنبوری عهد نادرشاه افشار وجود دارد و در هر یک نقوشی به کار برده شده که از این نوع کاشی در داخل بقعه امامزاده ابراهیم نیز استفاده شده است (تصویر24) و ازاره ایوان حاشیه‌ای از کاشی معرق در زمینه لاجوردی و گل و برگ زرد و آبی دارد که در بالای ازاره مذکور نقش گره با کاشی معرق در زمینه سفید و لاجوردی و بسیار پر جلوه است(مولوی، 1354). نوع گره این قسمت از نوع چهار شمسه سرمه دان است(تصویر 25 و 26).

در بالاتر از نقش گره و شمسه ها کتیبه معرقی از عهد شاه طهماسب صفوی است. در زمینه کاشی لاجوردی و خط ثلث متوسط با کاشی سفید که از طرف راست ایوان “آیه مبارکه کرسی” را شروع کرده، کلمات آیه مبارکه تمام ضلع شمالی و قدری از ضلع غربی ایوان را فراگرفته و تا جمله ( ولا یؤده حفظهما و هو العلی) نوشته شده است (تصویر 27)، سپس با خط ثلث و کاشی زرد نوشته شده : «فی دوله السلطان الاعظم تراب آستان خیر البشر ابوالمظفر شاه طهماسب الصفوی الحسینی بهادرخان خَلَّد ملکه و سلطانه و افاض علی کافه البرایا عدله و احسانه» و این عبارت بطرف چپ ایوان رسیده و دو شعر از سعدی شیرازی را به همان اسلوب خط ثلث با کاشی سفید و زمینه کاشی لاجوردی چنین نوشته اند: (تصویر 28)

خدایا تو این شاه درویش دوست
که آسایش خلق در ظل اوست

بسی بر سر خلق پاینده دار
به توفیق طاعت دلش زنده دار

در دنباله کتیبه بعد از دو شعر مذکور نوشته شده است: « بنا هذه العماره سیادت و نقابت پناه الساعی میر کمال الدین بن میرشاه حسین یوسف محمد» و کتیبه بدون ذکر نام کاتب و سال بنا خاتمه یافته است و در لبه داخلی سقف ایوانک مدخل بقعه، کتیبه معرق بسیار نفیسی است که در زمینه کاشی لاجوردی و خط ثلث جلی با کاشی سفید نوشته شده است: «قال الله تبارک و تعالی فی کتابه الکریم ، قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تقنطوا من رحمه الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا» این آیه در طرف راست لبه داخلی است و در طرف چپ لبه داخلی ایوان مسطور است : «و هو الغفور الرحیم صدق الله العلی العظیم و صدق رسوله النبی الکریم و نحن علی ذلک من الشاهدین و الحمدالله رب العالمین» و در زیر این عبارت در سه جا با خط ثلث ریز نوشته شده احمد – النجفی – الزنجانی 1342( مولوی، 1354)(تصویر 29).

در داخل کتیبه ایوان و در بالای کلمات آیه الکرسی و مطالب دیگر، از طرف راست ایوان با خط ثلث ریز و کاشی زرد با ذکر “بسم الله الرحمن الرحیم” سوره مبارکه البینه ( لم یکن الذین کفروا من اهل الکتاب) شروع شده، سپس در اسپر و طرف چپ ایوان دور زده و تمام سوره را که هشت آیه است به انجام رسانده است(تصویر30).
از بالای کتیبه کمربندی ایوان تا زیر سقف رسمی بندی بسیار ظریفی وجود دارد و دو فیل گوش در دو گوشه ایوان و شش پا باریک در دو طرف راست و چپ ایوان قرار داده شده است( مولوی، 1354). که مابین آن توسط نقوش اسلیمی کاشی‌کاری شده است اما قسمت غربی آن به علت ریزش کاشی‌ها نیاز به مرمت دارد(تصویر 31).

در بالای دری که در وسط اسپر ایوان است یک دهنه مشبک سازی با کاشی نصب شده و با کاشی معرق نقش ترنج درهم را به وجود آورده‌اند، این نقش بسیار جالب و خوشایند است و حاشیه لطیفی در چهار طرف مشبک دارد که در داخل حاشیه بازوبندها کلماتی به نام چهارده معصوم (ع) با خط ثلث و کاشی معرق و الوان رقم شده است و در بین بازوبندها دوایری قرار دارد که یک در میان در وسط دایره کلماتی از اسماء خدا را نوشته‌اند و در هر دایره که نام خدا رقم شده، دایره بعدی را به نقش ستاره هشت پر مزین ساخته‌اند. در پایین مشبک در یک سطر با خط ثلث بر روی کاشی مسطور است : «ها هنا مرقد السید الشهید محمد بن محمد بن زید ابن الامام زین العابدین علیه السلام سنه 1382اهجری القمری»(مولوی، 1354)(تصویر32). همچنین علاوه بر کتیبه های نفیس، در گوشه و کنار ایوان، نقوش اسلیمی مختلف با کاشی کاری بسیار نفیس به چشم می خورد( تصویر 33).

تزئینات گنبدها

در نمای بیرون بقعه، دو گنبد دیده می‌شود که قسمت ساقه گنبد بزرگ‌تر، شامل تزئینات کاشی با طرح گره صابونی چهار و هشت و لوزی است و در روی پوسته آن، کاشی الوان با نقوش شمسه، لوزی است که درون آن با حروف معقلی مزین به نام‌های علی و ربی می‌باشد که بر روی ته رنگ فیروزه‌ای قرار دارد (تصویر 34 و 35) ، همچنین پایه گنبد کوچک‌تر نیز دارای نقش کاشی، مزین به عبارت الحمد لله است اما پوشش پوسته آن آجری است (تصویر 36).

تزئینات سایر نماها

کلیات تزئینات جبهه غربی و شرقی بقعه امامزاده محروق و ابراهیم (ع) (با در نظر گرفتن تفاوت متون بکار رفته در کتیبه‌ها) بسیار مشابه است و قسمت عمده آن با ترکیبی از آجر و کاشی به نام الله مزین است که به صورت کاشی کاری معقلی اجرا شده است. همچنین در قسمت پخی بین نمای شمالی و غربی، ترکیب حروف معقلی به نام الله محمد و علی با دور چین نواری، در گوشه‌ نما حد فاصل نمای شمالی و شرقی، نقش معروف به نقاشی سی ارگ یا سیلک کاشان و در جبهه جنوبی بقعه، نمای آجری ساده و 3 طاق نمای طرح معقلی وجود دارد(تصویر 37 الی 40).
علاوه بر این در هر دو جبهه غربی و شرقی، پنجره‌های ارسی با طرح گره سازی بصورت مشبک و از جنس چوب قرار دارد که لچکی‌های بالای طاق قوس با طرح شمسه و سرمه دان به نام امام حسن (ع) و امام حسین (ع)، امام علی(ع) و حضرت فاطمه (س) و نیز کلمه طیبه الله و محمد(ص) مزین شده است(تصویر41).

در نمای دیوار شرقی که مربوط به دوره مرمت پهلوی است، کتیبه‌های کاشی کاری شده‌ای قرار دارد که بخشی از آن در مرمت اوایل انقلاب توسط رنگ پوشیده شده است و در آن به تکمیل و تزیین بقعه امام زاده محروق و بنیان مسجد و احداث آرامگاه حکیم عمر خیام و مرمت کاشی‌کاری بقعه عارف ربانی شیخ فریدالدین عطار نیشابوری و احداث آرامگاه کمال الملک توسط انجمن آثار ملی در سال 1343 شمسی اشاره شده است(تصویر42). همچنین در نمای ضلع غربی، دو کتیبه کاشی کاری شده وجود دارد که در کتیبه اول جمله «یا اهل العالم قتل الحسین بکربلاء عطشانا» و در کتیبه دوم به مرمت دیوار غربی در سال 1357 توسط معمار محمد واعظی اشاره شده است(تصویر 43 و 44).

تزئینات مدخل ورودی بقعه

در زیر پنجره مشبک ایوان اصلی درگاهی است که در و مدخل بقعه امامزاده محروق در انتهای دربند آن واقع شده است و در دو طرف این دربند، کاشی‌های ریز رنگی بسیار نفیس با حاشیه ترنج درهم دیده می‌شود و نقش کاشی‌ها مانند کاشی ازاره ایوان شرقی، شمسه هشت است که با رنگ‌های سفید و لاجوردی و سیاه و فیروزه‌ای بسیار دقیق و ظریف کار شده است( مولوی، 1354). همچنین در ردیف بعدی (در بالای ازاره ها) معرق کاری بسیار زیبایی به صورت گره هشت چهار لنگه مشاهده می‌شود که در نوع خود بسیار زیباست(تصاویر 45، 46و 47). در پشت در بند مدخل، کاشی معرق با طرح اسلیمی در زمینه لاجوردی با کاشی زرد و سبز زینت یافته که دو شعر درباره بانیان بنا در آن نوشته شده است(تصویر 48).

عناصر تزئینی داخلی

تزئینات حرم و حجره‌ها

وضع داخل بقعه بسیار ساده است و فقط در ازاره ای به ارتفاع 65/1 متر کاشی رنگی ظریف با طرح‌های لانه زنبوری و شمسه هشت پر (مانند ازاره ایوان بقعه) نصب شده است (تصویر 49و 50) و دیوارهای چهار طرف بقعه را پس از آجرکاری با گچ سفید کرده‌اند. در زیر فیل گوش‌های طاق و در زوایای بقعه به جای مقرنس، رسمی بندی‌های ساده گچی کار شده است و سه دربند نیز در زیر سقف بقعه برای روشنایی داخل بقعه باز است که جلو این دربندها مشبک چوبی کام و زبانه دار گزارده‌اند. سطح داخل سقف گنبدخانه و حجره‌ها نیز با گچ پوشانده گردیده و فاقد تزئینات است( مولوی، 1354)(تصویر 51). همچنین در کنار دیوار ضلع جنوب غربی فضای گنبد خانه (حرم اصلی)، یک سنگ یادبود که رد دو پا بر آن صیقل داده شده به نشان قدمگاه امام رضا (ع) (که شرح آن داده شد) نصب گردیده است(تصویر 52).

تزئینات شبستان

در مدخل شبستان مقرنس کاری‌های گچی (تصویر 53) و در درون شبستان، رسمی بندی‌هایی از همین جنس در سقف شبستان بکار رفته است (تصویر 54) و یک عدد کتیبه سنگی نیز در دیوار بنا قرار دارد که در آن به مرمت و ساخت شبستان در سال 1119 قمری اشاره شده است (تصویر 55) و سایر دیوارها با ازاره سنگی وگچ پوشیده است.

تزئینات درب‌های چوبی

در این بقعه چند اثر چوبی نفیس متعلق به دوره صفوی موجود است که وجود آن‌ها، زیبایی امامزاده را دو چندان کرده است، لذا با توجه به اهمیت این آثار، در این قسمت به طور مجزا به بررسی آن‌ها پرداخته می‌شود.

درب ورودی بقعه

این در، در قسمت ایوان شمالی قرار دارد و منبت کاری شده از جنس چوب درخت گلابی است که در سال 978ه.ق تهیه شده است و نمونه‌ای از هنر در سازی نیمه دوم قرن دهم ه.ق و عهد صفوی را تداعی می‌کند که امتیازات، نازک کاری‌ها، ظرافت و خصوصیات آثار چوبی آن قرن را نشان می دهد. همچنین این در شامل دو لنگه است که هر کدام از آن‌ها شامل سه قسمت است، در روی دماغه در، کلمات محمد و علی را با خط کوفی منبت کرده‌اند و در بالا و پایین هر لنگه، کتیبه‌ای قرار دارد که در قاب روی آن، نقش ده تند سرمه دان قناس ( شعرباف: 1385) با شمسه ای در وسط، به کار برده‌اند(تصویر 56). بر بالای لنگه راست، شعری به خط ثلث به شرح :

« گشاده باد به عزت همیشه این درگاه
به حق حرمت و قدر علی ولی الله»

و در بالای لنگه چپ نیز این شـعر منبت گردیده اسـت :

« بر روی اهل دل در دولت گشاده باد
این در بروی اهل سعادت گشاده باد »

و در قسمت پایین لنگه راست این در، مرقوم شده ( هذه روضه مبارکه لیس فی الکائنات ثانیها فی شهور، سنه 978) که عبارت لنگه چپ نیز، این شعر است :

«دیده روشن ز خاک این در شد
شکر کـاین دولتم میسر شد»

درب غربی بقعه

باب غربی بقعه بین حرم امامزاده محروق و حرم امامزاده ابراهیم قرار گرفته است که یکی از نفایس هنری نیمه دوم قرن دهم ه.ق و از نظر هنر و ظرافت قابل قیاس با در طرف شرقی نیست و با اینکه منبت کار و نجار هر دو در، یک نفر است در تهیه این در، دقت، ظرافت و هنرمندی بیشتری بکار برده شده است و از لحاظ نقش و خط و اسلیمی‌ها و تزیینات دیگر نیز بسیار عالی است(تصویر57). هر لنگه این در شامل سه قسمت است و کتیبه‌ای در بالا و پایین دارد و در تنکه وسط نقش ده کند را با طرح برگ چناری (شعرباف، 1385) نمایانده است و روی دماغه با خط کوفی الله اکبر را مکرر نوشته و در وسط دماغه کلمه محمد و نقشی شامل چهار علی با خط کوفی برجسته ظاهر ساخته است.
در کتیبه لنگه راست در بالا با طرح اسلیمی و خط ثلث بسیار عالی نوشته شده: قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم و در لنگه چپ در ادامه آن، به همان اسلوب نوشته شده : انا مدینه العلم و علی بابها و در کتیبه پایین در لنگه راست با خط ثلث زیبا مرقوم است : هذه باب من ابواب الجنان و در لنگه چپ نوشته شده : روضه من روض باب الرحمه و الرضوان که با خط اسلیمی برجسته زینت یافته است و در پاسار دوم سمت راست لنگه در، با خط نسخ برجسته نوشته شده : شکسته بندی این در که کرد، امام قلی، و در پاسار چپ: ز نسل مالک اشتر غلام خاص علی و سال تهیه در، 976 ه.ق ذکر شده است(مولوی، 1354).
از دیگر درهای چوبی این بقعه می توان به در چوبی بین حرم امامزاده محروق و شبستان آن اشاره کرد که با توجه به تزیینات ساده تر آن نسبت به موارد ذکر شده کمتر مورد توجه است(تصویر 58).

تزیینات ضریح حرم

در وسط بقعه امامزاده محروق، ضریحی از جنس نقره است(تصویر 59). سابق بر این بجای آن، صندوق چوبی بزرگی قرار داشته که بسیار محکم و بطور مشبک و کام و زبانه ساخته گردیده بود و دریچه ای در طرف پایین داشته که می توانستند از این دریچه به داخل آن روند، پهنای صندوق 54/3 متر، درازای آن 7/4 متر، بلندیش تا زیر دور صندوق 8/1 متر و تا تیزه بالای صندوق 8/2 متر بوده و در طرف مشرق آن، بر روی چوب با خط نستعلیق بسیار زیبا (در اطراف دریچه) شعری درباره سازنده ضریح [ابوتراب] نوشته شده است. این صندوق به خاطر ارزش تاریخی و هنری آن، در سال اخیر به موزه نیشابور انتقال یافته است(تصویر 60 و 61).

نتیجه

از زمان پذیرش اسلام توسط ایرانیان، مردم فهیم این دیار به معنای واقعی به اسلام گرایش پیدا نمودند و از دوستداران واقعی اهل بیت (ع) و امامزادگان گشتند، همین آرامش و احساس امنیتی که برای این بزرگواران در ایران فراهم شد، سبب جذب آن‌ها به این سرزمین گشت و امروزه شاهد آن هستیم که در اقصی نقاط ایران، امامزادگان بسیاری آرمیده‌اند که همواره مایه‌ آرامش و تسکین زائران خود هستند.
برخی از این بناها در بیرون آبادی‌ها و برخی داخل شهرها واقع شده اند و بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌اند، برخی به صورت تک بنا و برخی به صورت مجموعه هستند که از جمله آن‌ها آستان مقدس امامزاده محروق (ع) در نیشابور است که به صورت یک مجموعه شامل مزار دو امامزاده (محروق و ابراهیم ) و یک مسجد است.
اصل این بنا متعلق به دوره سلجوقی است و معماری زیبا و شکیل آن که در دوره‌های مختلف تجدید و تغییر یافته، دلیلی بر این مدعاست که این امامزادگان همواره مورد احترام و تکریم مردم عادی و حاکمان وقت قرار داشته و به سبب داشتن شجره نامه معتبر، همواره مورد توجه مردم نیشابور قرار داشته است که این بنای باشکوه به صورت تک ایوانی و گنبد دار، همچون کوشکی زیبا و دل نواز در یک چهارباغ اصیل ایرانی می‌درخشد، بنایی منحصر به فرد که با مجموعه‌ای از انواع تزئینات کاشی‌کاری معرق و معقلی، کتیبه‌های تاریخی، رسمی بندی های ممتاز و آثار چوبی منبت کاری شده‌ی نفیس از دوران صفوی تا کنون به یادگار مانده است.
به طور کلی می‌توان تزئینات بیرونی این بقعه را بسیار پیچیده و متنوع دانست اما داخل بنای امامزاده بسیار ساده است و فقط کاشی کاری در ازاره جداره‌ها و گچ بری‌های ساده روی فیل گوش‌های منتهی به گنبد دیده می‌شود که دلیل توجه به تزئینات خارجی را می‌توان به جهت شاخص شدن بنا برای نشان دادن معماری و تزیینات اسلامی دانست که با مفاهیم معنوی آمیخته است اما همین که وارد فضای داخلی می‌شویم، از تجمل و تزئین خاصی خبری نیست و کمال سادگی را در آن می‌توان مشاهده کرد که این یعنی رهایی از تعلقات دنیوی و پا گذاشتن به دنیای معنویت.

پی‌نوشت‌ها:

1. پژوهشگر « باستان شناسی» دانشگاه هنر اصفهان zahrajafari2@yahoo.com
2. پژوهشگر « معماری»، پردیس علوم و تحقیقات خراسان رضوی ، مدرس معماری ، دانشکده ثامن نیشابور ،neyarch@yahoo.com
3. پژوهشگر «برنامه ریزی شهری» ، دانشگاه هنر اصفهان ، مدرس معماری ، دانشکده ثامن نیشابور ، f_morshedi@yahoo.com

منابع
– اعتمادی، محمد اسماعیل.(1390). راهنمای گردشگری نیشابور، نیشابور: اداره میراث فرهنگی و گردشگری.
– حاجی قاسمی، کامبیز.(1389). گنج‌نامه فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر سیزدهم: امامزاده و مقابر( بخش سوم)، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی.
– رضاپور، حسین.(1391).معماری اسلامی و ویژگی‌های آن. تالار گفتگوی زیرون (zeyroon.com).
– شعرباف، اصغر.(1385). گره و کاربندی، تهران: سبحان نور(به سفارش سازمان میراث فرهنگی کشور).
– گرایلی، فریدون.(1374).نیشابور: شهر فیروزه، مشهد : خاوران.
– ماهرالنقش، محمود .(1362). طرح و اجرای نقش در کاشی کاری ایران دوره اسلامی، تهران: موزه عباسی.
– مقری، علی اصغر.(1359). – مولوی، عبدالحمید .(1354). آثار باستانی خراسان، جلد اول، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی ایران.
– موید ثابتی، علی.(1355).تاریخ نیشابور، تهران: انجمن آثار ملی ایران.
– میردانش، سید مهدی.(1381).آشنایی با بناهای تاریخی ایران، تهران: برهان.
– نعمتی، بهزاد.(1383). «مجموعه آرامگاه امامزادگان محمد محروق(ع) و ابراهیم (ع) و مقبره خیام»، فصلنامه میراث جاویدان، سال دوازدهم، شماره 48-47.
– بناهای تاریخی خراسان، مشهد : اداره کل فرهنگ و هنر خراسان .