چکیده

امامزاده سید حمزه (ع) یکی از بناهای تاریخی– مذهبی تبریز است که از زمان احداث تاکنون مورد توجه جدی مردمان این سرزمین بوده است و در هر دوره ای از تاریخ با حمایت های بزرگان دینی و سیاسی، الحاقات و تزئیناتی به آن اضافه شده است که از جمله ¬آنها می توان به حجاری¬های مرمرین، دیوارنگاره ها، کتیبه های خوشنویسی شده و آینه کاری های درون گنبد اشاره کرد که ناشی از اهمیت این مکان مقدس در طول تاریخ است. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام پذیرفته است، نخست نگاهی گذرا به جنبه های تاریخی و مذهبی امامزاده شده است و سپس دیوارنگاره های آن و کارکرد تزیینی آنها در امامزاده مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است.
بنای امامزاده سیدحمزه دارای نقاشی دیواری هایی از دوران قاجار- دوران اوج دیوارنگاری ایران- است که نقوش متعددی از گل و پرنده تا حالات انسانی را در یک مجموعه هماهنگ در کنار سایر تزیینات بنا به نمایش می گذارد و از نکات قابل توجه در دیوارنگاره های این بنا می توان بر تنوع موضوعی، تنوع نقش مایه ها و رقم دار بودن آنها اشاره کرد. تمام مواردی که ذکر شد از جمله عواملی بودند که تحقیق در این زمینه و نگارش حاضر را ضرورت بخشیدند.
کلید واژه ها: امامزاده سید حمزه(ع)، دیوارنگاری قاجار، نقوش تزئینی

مقدمه

ایران قرن نوزدهم میلادی شاهد تحولات بنیادی در وجوه مختلف اجتماعی و فرهنگی بوده است برخی از آنها ناشی از تحولات جهانی و برخی دیگر متاثر از خیزش های فکری و اجتماعی درون جامعه ایرانی است. یکی از نتایج این تحولات در حوزه هنرهای تصویری، گسترش کمی و کیفی نقاشی دیواری در ایران عصر قاجار است. این حوزه هنری نیز همچون دیگر حوزه های هنری قاجار، از یک ویژگی بارز که همان عامیانه شدن و کم رنگ شدن وجوه رسمی و درباری آن است، برخوردار است. عامیانه شدن نقاشی دیواری در عصر قاجار، هم از وجه کاربردی و هم از لحاظ تکنیکی و هم از منظر موضوعی قابل بررسی است و در نقاشی های دیواری به فضاهای خصوصی مردم و فضاهای عمومی شهر و در نهایت فضاهای مذهبی و رویکرد به تزیین فضاهای مذهبی و در مواردی تصویرگری موضوعات مذهبی جنبه ای از دیوارنگاری عصر قاجار است که در مقاله حاضر به بخشی از آن، یعنی نقاشی های دیواری امامزاده سید حمزه (ع) که تنوعی از نمونه های نقاشی دیواری قاجار را در خود جای داده است، پرداخته می شود.

1- مقبره سید حمزه

مقبره سید حمزه که به نام های امامزاده و بقعه نیز معروف است در جنوب شرقی تبریز و در جوار مقبره الشعرای تبریز(کوی سرخاب) قراردارد. این بنا متعلق به امامزاده سید حمزه(ع) است که نسب او با 16 واسطه به امام موسی کاظم می رسد و بنای اولیه آن در سال714ه.ق یعنی سال وفات امامزاده توسط فرزندش حسین احداث شده است(نوتاش،30:1384) و از آن موقع تاکنون چندین بار مرمت و بازسازی شده است، از جمله در دوره قاجار فضای دور مزار را گسترش داده اند و اخیراً نیز در سال1380مرمت و بازسازی شده است. به همین دلیل می توان گفت این بنا از هر دوره، امانتی را به یادگار نزد خود نگاه داشته است. بنای امامزاده سید حمزه تزیینات و دیوارنگاره های فراوانی دارد که از این طریق می توان حدس زد که روزگاری دارای شکوه و عظمت خاصی بوده است. از جمله تزیینات بنا می توان موارد زیر را به طور خلاصه آورد.
_ ازاره های مرمرین ایوان شرقی امامزاده که در اطراف در ورودی آن قرار گرفته و حجاری هایی از نقوش گل و مرغ دارند. این ازاره ها احتمالا مربوط به دوران آق قویونلوها و ترکمانان است (نوتاش،37:1384).
_ درب ورودی ایوان شرقی که چوبی است و در دوره قاجار مرمت شده است و تزیینات فلزی روی آن زیبایی خاصی به آن بخشیده است.
_ طاق مرمری درب ورودی امامزاده که یکی از بهترین نمونه های حجاری است و از دوره صفویه برجا مانده است. در این حجاری آیه هایی از قران کریم نوشته شده و با اسلیمی و ختایی و گل و بوته ها تزئین یافته است.
_ ازاره های مرمرین پشت طاق مرمرین که بر در دیوار شمالی بقعه نصب شده اند و نقوش حجاری شده ای از گلدان و گل و برگ دارند.
_ آینه کاری های طاق بالای ضریح که آنها هم متعلق به دوره قاجار بوده و قسمت های آسیب دیده آن درسال 1382ه.ش مرمت شده است.
_ نقاشی هایی که بر دیوارهای ایوان ورودی( ایوان عتیق) امامزاده تصویر شده اند، متعلق به دوره قاجار است و نقوشی تزیینی در ترکیب با کتیبه های خوشنویسی، پرنده و معماری در آنها نقاشی شده است.
_ نقاشی های محراب امامزاده که تا گنبد گسترده شده نیز متعلق به دوره قاجاریه است و نقوشی با تنوع موضوعی قابل توجه را به عرصه نمایش می گذارد.

2- نقاشی های دیواری مقبره سید حمزه

همانطور که در بالا اشاره شد این مقبره دارای نقاشی دیواری از دوران قاجار است که نقوش متعددی از گل و پرنده تا حالات انسانی را به نمایش می گذارد. این نقاشی ها امروزه در دو بخش عمده امامزاده شامل ایوان ورودی و محراب بر جای مانده اند و سایر نقاشی ها از جمله نقاشی های درون گنبد به دلیل فرسودگی شدید، در مرمت اخیر که در سال 1380 انجام گرفت با تزیینات آینه کاری پوشانده شدند.

3- نقاشی های ایوان ورودی امامزاده

نقاشی های ایوان ورودی امامزاده که روی گچ و بالای ازاره های مرمرین نقاشی شده اند، متشکل از نقوش حلزونی اسلیمی و ختایی و نقش پرنده هستند و عمده آنها قرینه است. در میان قوس های حلزونی نقاشی های ایوان، تعداد5 کتیبه خوشنویسی وجود دارد و در دو مورد از آنها که در طرفین درب ورودی مقبره قرار دارند، اسامی پنج تن آل عبا نوشته شده است و نشان از اعتقادات دینی و مذهبی هنرمند مسلمان دارد که درب ورودی به صحن امامزاده را با اسامی ائمه مزین کرده و به نوعی اذن ورود طلب می کند. در قسمت پایین این کتیبه ها هم تصاویری مانند شمعدان تصویر شده است که از طرفی به مفهوم نذر و نیاز به درگاه امامزاده و استعانت و مدد جویی است و از طرفی تاکیدی است بر نور و هدایتی که از بزرگان دینی سرچشمه می گیرد و چراغ راه مسلمانان است (تصویر شماره1).

تصویر شماره 1،شمعدان و کتیبه پنج تن آل عبا، دیوار جنوبی ایوان ورودی، عکس از نگارنده

در یکی از نقاشی ها دیوار سمت راست ایوان عتیق هم سه کتیبه تکراری وجود دارد که متن آنها « سبحان ذی الملک و الملکوت» است ( تصویر شماره2) که این عبارت بخشی از دعایی است که در مساجد اهل سنت بعد از نماز تراویح خوانده می شود. طرح بالای دیوارنگاره های ایوان ورودی، حالتی محرابی شکل دارد که بر بالای آن نقوش تذهیب کار شده است و داخل محراب نیز نقوشی حلزونی با قوس هایی بلند تصویر شده است و در لابه لای قوس های حلزونی تصاویری از گل و پرنده خودنمایی می کند.

تصویر شماره 2، کتیبه دعا، دیوار ایوان عتیق، عکس از نگارنده

4- نقاشی های محراب امامزاده سید حمزه

نقاشی های محراب امامزاده سید حمزه نیز دارای ویژگی های منحصر بفردی است به طوری که این محراب و نقاشی های دور آن را به نوعی می توان هنرنمایی هنرمند نقاش نامید چرا که در آن هنرمند از انواع نقوش استفاده برده است تا بتواند دین خود را به مقام امامزاده سید حمزه (ع) ادا کند. نقوش تزئینی، اسلیمی و ختایی، نقوش انسانی، نقوش گل و بوته و طبیعت از عناصری هستند که در این محراب در کنار یکدیگر جای گرفته اند و نشان از اهمیت ویژه محراب در تفکر و اندیشه اسلامی دارد. محراب امامزاده را از پایین به بالا که بنگریم با نقش هایی از گل و بوته آغاز می شود و به حاشیه ای لاجوردی رنگ با نقوش اسلیمی و ختایی ختم می شود که گویی دروازه ای برای پیوستن روح به عالم ملکوت است (تصویر شماره 3). اما نقاش به این تزیینات اکتفا نکرده است و محراب را تا سقف گسترش داده است. دورتا دور حاشیه ی لاجوردی را تصاویری از طبیعت، انسان و معماری نقاشی کرده است. نکته قابل توجه دیگر در این محراب کتیبه رقم نقاش است که در ادامه مورد بحث قرار خواهد گرفت.

تصویر شماره 3، محراب امامزاده سید حمزه (ع)، عکس از نگارنده

4-1- نقوش تزئینی

اغلب نقوش تصویر شده بر دیوارهای امامزاده و علی الخصوص محراب، نقوش تزئینی نباتی و گل و بوته است و دلیل آن اعتقاد به توحید و خالق یکتا در اندیشه اسلامی می باشد و هنرمند مسلمان فقط در موارد خاص از نقوش انسانی بهره برده است و گویی نقوش تجریدی تزئینی را برای تقدس بخشیدن به هنر خود ترجیح می داده، از آن لذت می برده است.
نقوشی که دور محراب قرار دارد با رنگ لاجوردی و طرح محرابی، فضایی دلنشین و آرام بخش فراهم می آورد که دل هر بیننده ای را به سوی قدرت لایتناهی هدایت می کند. نوع نقوش تزئینی است و ترکیبی از اسلیمی برگی و نقوش گل و بوته می باشد. روش طراحی و اجرای آن به صورت قرینه است و با دقت و ظرافت خاصی تصویر شده و رنگ لاجوردی به کار رفته در زمینه ی آن بیانگر رهایی از عالم ماده و پیوستن به پاکی لایتناهی است ( تصویر شماره 4).

تصویر شماره 4، حاشیه تذهیب دور محراب، عکس از نگارنده

4-2- طبیعت

در بین نقاشی های دور محراب، تصاویری از درختان و سایر عناصر طبیعی از جمله گل و پرنده دیده می شود که به صورت طبیعی کار شده است و یکی از ویژگی های نقاشی دوره قاجار محسوب می شود ( تصویر شماره5). این نقاشی ها که گاه به طور مستقل و گاهی نیز در لابه لای نقوش تزئینی استفاده شده است می تواند بیانگر معاد و زندگی ابدی و کیفیت آن در تفکر اسلامی باشد و تصویر امامزاده سید حمزه (ع) در میان آنها نیز جایگاه و منزلت ائمه و فرزندان آنها را نشانگر است.

تصویر شماره 5،طبیعت، قاب بالای محراب، عکس از نگارنده

4-3-معماری

در جاهای مختلف نقاشی دیواری های این مقبره، نقوشی از ساختمان ها و نمای مساجد دیده می شود که البته تعدادی از این تصاویر در مرمت سال1382 به علت آسیب دیدگی زیاد با تزیینات آینه کاری پوشانده شده است. از عناصر معماری که در نقاشی های این بنا بر جای مانده است می توان به ساختمان های تصویر شده بر بالای محراب اشاره کرد که در طرفین تمثال امامزاده سید حمزه (ع) قرار دارد و بناهایی مجلل و مبتنی بر شیوه معماری ایرانی- اسلامی است و جزییات و ظرافت خاص آنها قابل ملاحظه می باشد(تصویر شماره 6).

تصویر شماره 6، معماری، سمت راست بالای محراب، عکس از نگارنده

4-4- نقوش انسانی

فیگورهای انسانی به دست آمده از این بنا 3 مورد است که بر بالا و سمت چپ محراب تصویر شده است. دو فیگور بالایی محراب که با دقت و ظرافت خاصی نقاشی شده اند کتیبه هایی داردکه هویت تصاویر را مشخص می کند.کتیبه سمت راست (صورت جنات سید حمزه) کتیبه سمت چپ (صورت میر ابوالحسن پسر او)، این کتیبه ها به خط نستعلیق است و هر دو کتیبه زمینه ای تذهیب دار دارند(تصویر شماره 7). فیگورها به صورت نشسته بر تخت تصویر شده اند، تختی که بر ستون هایی عظیم استوار بوده و نشانگر عظمت مقام امامزادگان و جایگاه خاص آنان در بین مسلمانان است. جایگاهی که هیچ گونه سستی و تزلزل نمی پذیرد و کمرنگ نمی شود. زیر پایشان فرشی با نقوش تزئینی ختایی وجود دارد و پس زمینه شان را قاب هایی از تصاویر طبیعت تشکیل می دهدکه حاشیه هایی با نقوش تزئینی دارد.

تصویر شماره 7، صورت سید حمزه و پسرش، بالای محراب، عکس ازنگارنده

مشخصات ظاهری فیگورها: امامزاده سیدحمزه (ع) به حالت نشسته و با عبا و عمامه تصویر شده است و تسبیحی در دست دارد و حالت دست های او چنین می نماید که در حال موعظه پسرش است. میر ابوالحسن پسر سید حمزه نیز در حالتی نشسته است وکتابی در دست دارد و حالت دستان او تواضع و فرمانبرداری از پدر را نشان می دهد(تصویر شماره 7).
تک فیگوری که در سمت چپ محراب تصویر شده است، لباسی قاجاری بر تن دارد و از نوع لباس او می توان فهمید که از مردم عادی بوده و برای زیارت امامزاده در حضور او ظاهر شده است. با توجه به عظمت و تقدس مقام امامزادگان در باورهای اسلامی، این فرد پایین تر از دو نقاشی دیگر تصویر شده است که برای رسیدن به درگاه خداوند، نیاز به طی مراحلی دارد که این مراحل با بالا رفتن از پله ها و چهارپایه ای تصویر شده و در نهایت رسیدن به درگاه حق تعالی است که امامزاده واسط و رابط آن است. حالت دستان این فیگور نیز استمداد طلبی از ائمه و فرزندان آنها برای رسیدن به خوشبختی در دنیا و آخرت که یکی از اعتقادات قلبی مسلمانان است را یادآور می شود. پس زمینه نیز با تصاویری از گل آراسته شده که نشانگر مسیری است که مسلمانان با اتکا به راهنمایی های امامان و امامزادگان می پیمایند(تصویر شماره 8).

تصویرشماره8، فیگور، سمت چپ محراب، عکس از نگارنده

5- رقم نقاش

در بالای محراب کتیبه ای وجود دارد که نقاش این تصاویر را معرفی می کند (تصویر شماره 9). متن کتیبه رقم استاد الله ویردی نقاش تبریزی را نشان می دهد که از نقاشان بنام دوره قاجار بوده است و در منابع مختلف از وی و آثارش نام برده شده است.

تصویر شماره 9، رقم نقاش، بالای محراب، عکس از نگارنده

الله وردی نقاش، برادر کوچک علی اشرف و از طایفه افشار ارومیه بوده است و به همین دلیل به نام الله وردی افشار شناخته شده است، وی از نقاشان معتبر دوره زندیه و اوایل قاجار است که در رنگ روغن و آبرنگ مهارت زیادی داشته است و آثار او حاکی از تاثیر پذیری وی از آموزش اروپایی دارد(کریم زاده تبریزی،1376: 84). در کتاب نگاره های ایرانی گنجینه آرمیتاژ آمده است:«الله وردی افشار از نقاشان صورتخانه دربار عباس میرزا بود و تمام آثار معروف وی اختصاص به همین شاهزاده دارد».
یکی از آثار رقم دار از این هنرمند که در کتاب احوال و آثار نقاشان قدیم ایران به آن اشاره شده است تک چهره عباس میرزا به تاریخ 1236ه.ق /1820- 1821م است و در پایین اثر نوشته شده«رقم کمترین الله وردی افشار». (کریم زاده، تبریزی،1376: 84).
اثر دیگری از الله وردی افشار در کتاب نگاره های ایرانی گنجینه آرمیتاژ با عنوان بازدید عباس میرزا از ارتش چاپ شده است. این اثر متعلق به 1231ه.ق/ 1815- 1816م است که با تکنیک رنگ روغن در اندازه 186* 152 کار شده است.

نتیجه

امامزاده سید حمزه یکی از بناهای قدیمی قاجار در تبریز می باشد که در سال714ه.ق ساخته شده است و از آن دوران تاکنون چندین بار بازسازی و مرمت شده است، از جمله در دوره قاجار،چند نقاشی دیواری به آن اضافه شده است که در این مقاله به بررسی آنها پرداخته و مشاهده شد که دیوارنگاره های امامزاده سید حمزه با وجود اینکه از تنوع موضوعی وتنوع نقوش برخوردار هستند و از نقوش تزینی گرفته تا نقوش انسانی و طبیعت را در بر دارد همه یک مفهوم و یک هدف را دنبال می کنند و آن چیزی نیست جز به تصویر کشیدن عقاید و باورهای هنرمند مسلمان در نقاشی دیواری مجموعه امامزاده سید حمزه با بررسی نقوش مشاهده شد که در این دیوارنگاره ها از لحاظ کمی غلبه با نقوش تزیینی وگیاهی بوده است و در جای جای دیوار نگاره ها در لابه لای سایر نقوش استفاده شده اند. تعداد کتیبه های خوشنویسی در این مجموعه 8 مورد است که نسبت به حجم دیوارنگاره ها، تعداد آنها کمتر است. به طور کلی در این نقاشی ها اندیشه های اسلامی در مجموعه ای هماهنگ و دلنشین با ذائقه هنرمند ایرانی ترکیب شده و در قالب زبانی رمزآلود که همانا هنر است به گونه ای نقاشی شده است که دل هر بیننده ای را به سوی مبدا زیبایی و خالق هستی هدایت می کند و وجه تمایز این نقاشی ها با سایر دیوارنگاره های مذهبی، در مبهم بودن و رمزگونه بودن آنهاست.

پی‌نوشت‌ها:

1. دانشجوی کارشناسی ارشد هنر اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز e-mail:pashapour90@yahoo.com
2. استادیار دانشگاه هنر اسلامی تبریزe-mail: mehdimz722@yahoo.com

منابع
الف: کتاب
– آداموا، آ.ت.(1386). نگاره های ایرانی گنجینه آرمیتاژ، زهره فیضی، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
– سلطان زاده، حسین.(1376). تبریز خشتی استوار در معماری ایران، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
– کریم زاده تبریزی، محمد علی.(1376). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، انتشارات مستوفی.چاپ اول
– نوتاش، محمدرضا.(1384). آشنایی با امامزادگان استان آذربایجان شرقی، تبریز: انتشارات نور ولایت. چاپ اول
ب: مقاله
آژند، یعقوب.(1385).«دیوارنگاری در دوره ی قاجار»، ماهنامه ی هنرهای تجسمی، شماره25.