– علمای مشهور در زمان شاه سلطان حسین 1105-1135 ه.ق:

با توجه به حمایت شاه سلطان حسین از علمای شیعه در آن دوره، فعالیت های علمی و سیاس آن ها بیش از گذشته افزایش یافت. فقها در کنار کسب مناصب حکومتی، کتاب های بسیار زیادی را در این دوره تالیف کردند. معرفی گوشه ای از فعالیت های علمی آن ها به فهم موضوع کمک بسیاری می کند. به همین دلیل در این قسمت با توجه به محدودیت پایان نامه، تنها به شرح و بیان گوشه ای از تلاش های علمی و سیاسی تعدادی از علما و فقهای دوران شاه سلیمان خواهیم پرداخت.
نویسندگان به دلایل مختلفی کتاب های خویش را به نام شاهان زمان خویش می نوشتند. در دوره شاه سلطان حسین به علت تمایل شاه به نگارش آثار گوناگون دینی و نزدیکی او به علمای شیعه، بیش از دویست کتاب به نام شاه صفوی تالیف یافت. ویژگی کلی این آثار اینکه اکثر آن ها در حد تعارفات عامیانه به صورت ادیبانه نوشته شده است. هم چنین نویسندگان این آثار برای احترام از شاه با القاب زیادی یاد کرده اند.(جعفریان، 1378: 437) با توجه به این حجم کتب تالیفی تنها به نام شاه سلطان حسین، می توان به رونق بالای فعایت های علمای شیعه در آن دوره پی برد.

– آقا جمال خوانساری متوفی( 1125 ه.ق):

آقا جمال خوانساری، فرزند آقا حسین خوانساری می باشد. وی علاوه بر تحصیل در نزد پدرش، از محضر علمای بزرگی از جمله ملا محمد باقر سبزواری و مجلسی اول بهره مند بود.(جناب، 1385: 233) محل تحصیل وی، مدرسه جده صاحبقرانی شاه عباس ثانی بود.(کشمیری، بی تا: 191) آقاجمال و پدرش هر دو در دانشهاى عقلى و نقلى تبحر کاملی داشتند.(صفا، 1378، ج5: 180)
کشمیری در مورد وی می نویسد: ««جمال المحققین مولانا آقا جمال الدین بن آقا حسین بن جمال الدین محمد خوانساری از محققین زمانه و مدققین یگانه بود و فضائل جمال و کمال علمش برالسنه جمهور و در کتب رجالیه مسطور است بالجمیله او مرجع علما و فضلا و ملجا و ملاذ خاص و عام بود.(کشمیری، بی تا: 191)
همان طور که گذشت، وی یکی از علمای معروف و حاضر در حکومت از سوی شاه سلطان حسین بود. حضور در مجلس تاج گذاری شاه صفوی به سال 1105 ه.ق نشان از اعتبار او می باشد. هم چنین عنوان پیشنمازی شهر اصفهان و انتخاب برای مسند شیخ الاسلامی پایتخت جایگاه بلند او را در نزد شاه می رساند.
از آقا جمال خوانساری کتاب های بسیار باقی مانده است: 1. حاشیه بر کتاب الرضه البهیه. 2.حاشیه ی شرایع. 3. شرح بر شفای ابو علی سینا. 4. حاشیه ی کتاب من لایحضر الفقیه. 5 .حاشیه ی شرح اشارات خواجه نصیر طوسی. (جناب، 1385: 4-233) وی هم چنین كتاب مفتاح الفلاح شیخ بهایى را به فارسی ترجمه كرد و حاشیه‏هایى بر آن افزود.(صفا، 1378، ج5: 1467)
با نگاهی به مطالب این کتب می توان به میزان فهم و حسن سلیقه این عالم بزرگ پی برد(قزوینى‏، 1367: 83) اما مهم ترین تالیف وی کتاب كلثوم‏ ننه در مورد آداب و رسوم عوام نوشته شده است.(راوندی، 1382، ج9: 458) سرانجام آقا جمال خوانساری پس از یک عمر تلاش و مجاهدت در راه دین به سال 1125 ه.ق فوت کرد.(خاتون آبادی، 1352: 599) با این اوصاف چهره علمی آقا جمال خوانساری مشخص می شود. شخصی در جایگاه او و با رغبت فراوانی که شاه صفوی به او داشت؛ به راحتی می توانست از موقعیت خویش استفاده کند. اما مشاهده شد که در سال 1125 ه.ق وی پیشنهاد منصب شیخ الاسلامی پایتخت را رد کرد. این نشان از استقلال فکری و عملی این عالم بزرگوار در مقابل حکومت بود.

– محمد باقر مجلسی (مجلسی دوم) 1110-1037 ه.ق :

علامه محمد باقر مجلسی یکی از علمای شیعه برجسته در اواخر حکومت صفوی به شمار می رود. پس از مهاجرت خاندان وی از اردستان به شهر اصفهان در سال 1037 ه.ق در این شهر به دنیا آمد(جعفریان، 1378: 321)
مجلسی دوم علاوه بر تحصیل در نزد پدر بزرگوارش، از محضر علمای دیگری، از جمله: ملا محمد صالح مازندرانی، میر قاسم کوهپایه، محمد بن حسن حر عاملی، ملا محسن فیض کاشانی، محمد بن محمد مومن استرابادی، میرزا جزائری، عبدالله جابر عاملی و… کسب علم نمود.(طبرسی نوری، 1374: 46-139) مجلسی عقلیات را نزد محقق خوانساری و نقلیات را نزد پدرش خوانده است(افندی، 1401، ج5: 40) حضور و کسب در محضر این بزرگان وی را به یکی از بزرگ تین دانشمندان و علمای زمان شاه سلیمان تبدیل کرد. با بررسی آثار تالیفی برجای مانده از محمد باقر مجلسی، تسلط وی در دانش های مختلف آشکار می شود و این نشان از هوش و ذکاوت خاص نیز بود.

– فعالیت های سیاسی مجلسی دوم:

با بررسی کتاب های مجلسی دوم جایگاه بلند وی در دوره شاه سلیمان مشخص می شود. وی از نظر مذهبی، به عنوان مرجعیت دینی در دستگاه دولتی و جامعه حضور داشت و از نظر سیاسی پل ارتباطی میان حکومت و مردم محسوب می شد. مجلسی دوم در قبال خدماتی که به دستگاه حکومتی و سلطنت شاه صفوی می نمود؛ از حمایت ها و کمک های آنان نیز بهره مند می شد. چنان که کمک های مادی و امکانات شاه سلیمان، وی را قادر به گردآوری و تدوین کتاب بزرگ بحارالانوار نمود.(آقاجری، 1389: 8-507)
شاه سلیمان در سال 1098 ه.ق به دلیل جایگاه بلند و نفوذ مجلسی دوم در میان سایر علمای شیعه، او را به منصب شیخ الاسلامی اصفهان برگزید.(خاتون آبادی، 1352: 540؛ تاریخ ایران کمبریج، 1366، ج5: 369) خاتون آبادی در این زمینه می نویسد: ««مولانا محمد باقر مجلسی را تعیین فرمودند به شیخ الاسلام دارالسلطنه اصفهان چون علامه مجلسی به منصب شیخ الاسلامی رسید در ترویج مذهب تشیع و علوم معارف اسلام و حمایت از اهل دانش و امر به معروف و نهی از منکر و قضاء حوائج مومنان و مبارزه با ظلم و بیدادگری کوشید.(خاتون آبادی، 1352: 540)
مجلسی دوم منصب شیخ الاسلامی را تا هنگام فوتش در سال 1110 ه.ق بر عهده داشت. تداوم حضور وی در این منصب، حتی در دوره شاه سلطان حسین نشان دهنده اهمیت و قدرت وی در آن دوره بود.

– فعالیت های علمی مجلسی دوم:

مجلسی دوم در هر دو زمینه علمی و فعالیت های سیاسی حضور فعال داشت. جعفریان به نقل از او می نویسد: ««من در ابتدای جوانی به فراگیری همه گونه های دانش، عشق می ورزیدم و شیفته ی به دست آوردن میوه های درخت علم بودم و به فضل خدا بوستان های علم را یافتم و بر دانش های درست و نادرست وقوف پیدا کردم. سرانجام به فضل خدا دانستم که زلال علم اگر از چشمه سار پاک وحی به دست نیاید، سیراب نمی کند وحکمی که برخاسته از ناموس دین نباشد گوارا نیست.»»(جعفریان، 1378: 393)
محمد باقر مجلسی شاگردان بسیاری از جمله میر محمد صالح خاتون آبادی، میرزا عبدالله افندی، فاضل سراب، را تربیت نموده بود.(جناب، 1385: 479)
از مجلسی دوم کتاب های زیادی باقی مانده است. نکته جالب اینکه اکثر کتاب های تالیفی وی به زبان فارسی می باشند. این موضع بسیار مهمی می باشد. تلاش حکومت برای ترویج شیعی گری در جامعه و حمایت از علمای عصر باعث شد؛ که فقیهان طراز اولی چون محمد باقر مجلسی برای آگاه کردن توده های مردم فارسی زبان با متون دینی، بر اساس احتیاجات آن ها دست به تالیف کتب به زبان فارسی بزند.این اقدام از سوی او در آموزش آموزه های دینی به مردم تاثیر بسیاری داشت.(جعفریان، 1378: 397)
به زبان عربی می توان به کتاب های بحارالانوار، مرآه العقول، ملاذ الاخبار، رساله اعتقادات اشاره کرد. از آثار فارسی باید به عین الحیات در وعظ و زهد و خدمت دنیا، حق الیقین در علم اصول: ، رساله فی الرجعه، حیات القلوب در تاریخ انبیاء، حق الیقین حلیه المتقین در آداب وسنن، زاد المعاد، تحفه الزائر، مشکوه الانوار در فضیلت قرائت قرآن و…. اشاه کرد.(آقاجری، 1389: 513)
اما مهم ترین اثر مجلسی دوم و بزرگ ترین کار علمی – دینی زمان صفویه- ، کتاب بحار الانوار می باشد. هدف وی از تدوین این دایره المعارف گرداوری تمامی متون شیعه در یک کتاب و ارائه آن ها در قالب باب ها و بخش های مختلف بر حسب مباحث اعتقادی، تاریخی، اخلاق و فقهی بوده است. در تدوین این اثر بزرگ تعدادی از شاگردان او از جمله سید نعمت الله جزائری، میرزا عبدالله افندی به او کمک کرده بودند.(جعفریان، 1378: 396)
مجلسی دوم در مقدمه رساله رجعت خویش، ادای شکر حکومت صفویه را بر تمامی مردم واجب می شمرد. دلیل این امر را وی حمایت این خاندان از علمای شیعه می داند که در پرتو آن قادر به جمع آوری احادیث شده است. محمد باقر برای جلب توجه عوام به حکومت صفویه، دو حدیث را مطابق با ظهور این سلسله و تلاش آن ها در راه تعالی مذهب شیعه ذکر می کند.(آقاجری، 1389: 517) در مجموع می توان گفت علامه مجلسی دوم در کنار عالمان دیگر شیعه به حکومت صفویه علاقه مند بود و ارزو داشت تا این حکومت تا مدت های طولانی پابرجا بماند.(جعفریان، 1378: 1-400) این موضوع بسیار مهمی می باشد؛ علی رغم برخی اختلافات مابین شاهان صفوی و علمای شیعه در کل رابطه آن ها به دلیل حمایت دو طرفه خوب بوده است.

– میرزا عبدالله افندی جیرانی اصفهانی 1130- 1066 ه.ق:

میرزا عبدالله فرزند عیسی اصفهانی بود. لقب افندی وی به خاطر شکایت از شریف مکه به پادشاه قسطنطنیه و عزل او از کار بود.(آقاجری، 1389: 524) وی علاوه بر اینکه حکم شاگردی محمد باقر مجلسی را داشت؛ او را در تعدادی از تالیفاتش نیز یاری رسانده است.(جناب، 1385: 119)
برای نمونه می توان به 1-الاجازات. 2-الانفعالیه. 3-ثمار المجالس و نثار العرایس که مانند کشکول بهایی است. 4-روضه الشهداء به سه زبان عربی-فارسی و ترکی. 5-تفسیر سوره ی واقعه. 6-رساله در وجوب عینی نماز جمعه. 7-رساله خراجیه. 8-تعلیقه بر شرح تجرید قوشچی(کتابی، 1372، ج1: 7-66) افندی پس از مرگ استادش مجلسی دوم، چند جلد از بحارالانوار او را جمع آوری نمود و یکی از دلایل باقی مانده تعداد تالیفت زیاد مجلسی او می باشد. هم چنین تالیف رجالیه مجلسی نیز به او نسبت داده می شود.(جناب، 1385: 119)
اما مهم ترین کار عبدالله افندی، تالیف کتاب ریاض العلما و حیاض الفضلا در دو بخش: 1. درباره عالمان شیعى 2. درباره عالمان سنّى. وی در این کتاب به شرح زندگی و اقدامات آن ها می پردازد.(وحید قزوینى‏، 1382: 784؛ صفا، 1382، ج5: 418)

– ملا اسماعیل خواجویی متوفی 1170 ه.ق:

یکی از بزرگان فقها و متکلمین اسلام و متبحر در علم فلسفه مولی محمد اسماعیل بن …. علاء الدین محمد مازندرانی خواجوئی است. او استاد مسلم حکمت بود و در علم حدیث و رجال اطلاعات شایان توجهی داشت.(خوانساری، 1360، ج1: 114) وی شاگردان بسیاری از جمله ملا مهدی نراقی، آقا محمد بیدآبادی، میرزا ابوالقاسم مدرس حلقه ارتباط زنجیره عالمان آن دوره به زمان های بعد، راتربیت نمود.(آقاجری، 1389: 551)
در آثار دینی ملا اسماعیل خواجویی باید به کتاب از تالیفات او باید به . 1. بشارات الشیعه. 2. تحقیق الفناء و عظم ائمه در رد صاحب کفایه. 3. حاشیه بر آیات الاحکام اردبیلی اشاره کرد.(خوانساری، 1360، ج1: 119) وی علاوه بر کتب دینی در زمینه فلسفی نیز صاحب تالیفات گوناگونی است. از جمله رساله‏ فارسى به نام – الرّد على الصوفیّه – و یا – الرد على الصوفیة الملعونة – که وی در رد صوفیان نوشته بود.(صفا، 1378، ج5: 218) هم چنین ملا خواجویی زمان حمله افغان ها به شهر اصفهان را درک کرد و در کتاب اربعین خویش گزارشى از وضع مصیبت‏بار این اتفاق ارائه کرده است.(جعفریان، 1379، ج3: 1389)

– میرمحمد حسین بن میرمحمد صالح خاتون آبادی 1126- 1058 ه.ق)

یکی از شخصیت های بزرگ علمی دوران شاه سلطان حسین میر محمد حسین خاتون آبادی بود. وی در حدود بیست سال نزد آقا حسین خوانساری شرح لمعه و شفا را آموخت. از محمد باقر مجلسی اجازه نقل حدیث گرفت و فقه و حدیث را نزد محمدبن حسن شِروانی فرا گرفت.(خاتون آبادی، 1389: 4-232) ملامحمد صالح خاتون آبادی شاگردان بسیاری از جمله میر محمدحسین خاتون آبادی، ابوالحسن بن محمدطاهر فتونی، نورالدین بن نعمت اللّه جزائری و.. را تربیت کرد.(وحید قزوینى‏، 1382: 782؛ حسینی اشکوری، 1401: 3-111)
همان طور که گذشت وی از سوی شاه سلطان حسین به شیخ الاسلامی و امام جماعت شهر اصفهان برگزیده شد.(خوانساری، 1360، ج2: 364)
از او آثار بسیار زیادی باقی مانده است. از جمله مناقب الفضلاء که در این اثر اجازه ای برای زین الدین خوانساری وجود دارد. هم چنین گزارشی از وضعیت اصفهان در زمان فتنه افاغنه و بعضی از عوامل آن اشاره شده است.(قزوینی، 1366: 6-125) از دیگر تالیفات او باید: 1-الالواح اسماویه فی اختیارات ایام الاسبوع و السنه. 2-حاشیه بر شرح جدید تجرید. 3-حاشیه بر شرح لمعه. 4-حکم النکاح بین العیدین. 5-خزائن الجواهر فی اعمال السنه. 6-رساله بدا. 7-:رساله ی زکوه. 8-السبع المثانی فی زیارت ائمه العراق(طباطبائی، 1349، ج2: 100)
هم چنین محمد صالح‏ خاتون‏ آبادى كتاب زینة المتقین را به شاه سلطان حسین تقدیم کرد. جعفریان به نقل از او درباره اهدای این کتاب می نویسد که «اتقان قواعد دین مبین و احكام ضوابط شرع متین و قلع و قمع اساس معاصى» از دیگران ممتاز بوده است.(جعفریان، 1379، ج 3: 1133)

– ملا محمد خلیل قزوینی (1001- 1089 ه.ق):

خلیل قزوینی یکی از علمای دوره شاه عباس دوم و اوایل حکومت شاه سلیمان به حساب می آمد. ملا محمد هم درس و صحبت خلیفه سلطان در دوران تحصیل بود. به همین دلیل در دوران نفوذ وی، به متولی گری و تدریس در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری مشغول بود. اما این روال مدت زیادی به طول نینجامید و پس از برکناری خلیفه سلطان از مسند قدرت در زمان شاه عباس دوم، وی نیز از سمت خویش معزول شد. پس از این واقعه خلیل قزوینی رهسپار مکه و سپس در شهر قزوین اقامت نمود.(جعفریان، 1378: 322)
شاه عباس دوم در مسافرت به شهر قزوین، مولانا خلیل قزوینی را که از بزرگان دین به حساب می آمد؛ به همراه سایر علمای شیعه به افطار دعوت نمود و در همان مجلس دستور تالیف شرحی بر کتاب کلینی را صادر کرد. در این زمینه وحید قزوینی می نویسد: ««مولانا خلیل اللّه قزوینى‏ را كه از اجلّه‏ علماى عصر و فحول دانشمندان دهر است با سایر فضلا و طلبه علوم به مجلس اقدس و بزم مقدس طلب داشته با آن گروه نزاهت سرشت افطار فرمودند و در همان مجلس مولانا خلیل اللّه را به خطاب مستطاب سرافراز ساخته‏ و فرمودند كه كتاب كلینى را كه دین قویم را اساس و بنیان و بیت المعمور دین مصطفوى «ص» بدان آبادان است به فارسى‏ شرح نماید كه عموم سكّان‏ این دیار را كه اغلب گفتگوهاى ایشان به لغت فارسى است، انتفاع حاصل باشد.»»(وحید قزیوینی، 1383: 571) صاحب کتاب فارسنامه نیز در بیان حوادث سال 1064 ه.ق نیز این مطلب را ذکر می کند.(فسایى‏، 1382، ج1: 480)
در واقع مولانا محمد خلیل قزوینی یکی از بهترین تفاسیر اصول کافی را از خود به یادگار گذاشته است.(تاریخ ایران کمبریج، 1380، ج5: 352) البته ظاهرا وی شرحی از این کتاب را به زبان عربی نگاشته بود و سپس به فارسی ترجمه کرده است. وی با وجود این که اقامه نماز جماعت را بر عهده داشت، گرایشات اخباری گری و ضد اجتهاد فقهی، فلسفی و صوفی گرانه داشت و همین مسئله یکی از دلایل شهرت آرای وی در بیان عقایدش بود.(جعفریان، 1378: 322)

نتیجه:

تاسیس سلسله صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران در هنگامه قرن دهم ه.ق، آن قدر مهم بود که تاثیرات فراوان و دیرپایی را برجای گذاشت. شاهان صفویه برای کسب مشروعیت بیشتر در جامعه و اوضاع سیاسی آن روزگار، توجه ویژه ای به فقها و علمای شیعه از خود نشان دادند. این مسئله موقیعت ویژه ای را در اختیار علما و فقهای شیعه برای حضور گسترده در حکومت و جامعه ایران ایجاد نمود. رسیدن شاه سلیمان به تخت سلطنت در سال 1077 ه.ق بهترین موقعیت را برای علمای شیعه در حکومت ایجاد کرد. آن ها با بهره گیری از این فرصت نه تنها به فعالیت های سیاسی خود بیش از گذشته، وسعت دادند؛ بلکه در حوزه دینی نیز اقدامات فراوانی را به سرانجام رساندند. این روند با شروع حکومت شاه سلطان حسین در سال 1105 تا پایان دولت صفویه به سال 1135 ه.ق نیز هم چنان ادامه یافت. با توجه به اینکه علما بدون حمایت سیاسی و معنوی پادشاهان صفوی، توان اجرایی بالایی نداشتند؛ بنابراین آن ها در سایه حمایت حکومت، به تدین موازین شرعی، تالیف کتب دینی و انجام مراسم ای مذهبی می پرداختند.

پی‌نوشت‌ها:

1.کارشناس ارشد ایران اسلامی دانشگاه اصفهان.

فهرست منابع و ماخذ:
1. آقاجری1389، سید هاشم، ، مقدمه ای بر مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران، طرح نو.
2. افندی، میرزا عبدالله، 1401، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج5، تهران، خیام.
3. جعفریان، رسول، 1378، صفویه از ظهور تا زوال، بی جا، کانون اندیشه جوان.
4. جعفریان، رسول، 1379، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، جلد۱تا۳، تهران، پژوهشکده حوزه دانشگاه تهران.
5. جناب، میر سید علی، 1385، رجال و مشاهیر اصفهان، تدوین و تصحیح رضوان پور عصار، اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی شهردای اصفهان.
6. خاتون آبادی، سید عبدالحسین الحسینی، 1352، وقایع السنین و الاعوام‏، مصحح محمد باقر بهبودی، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
7. خوانساری، محمد باقر موسوی، 1360، روضات الجنات، ج1، 2 و7 ، ترجمه مقدمه محمد باقر ساعدی خراسانی، تهران: کتابفروشی اسلامی.
8. راوندی، مرتضی، 1382، تاریخ اجتماعى ایران‏، جلد 3 و 4، تهران، انتشارات نگاه. طبرسی نوری، میرزا حسین، (1374)، فیض قدسی زندگینامه علامه محمد باقر مجلسی، مترجم سید جعفر نبوی زاده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
9. صبرى پاشا، ایوب‏، 1382، مرآة الحرمین سفرنامه مكه‏، مصحح جمشید كیان فر، تهران‏، مركز نشر میراث مكتوب‏.
10. صفا، ذبیح الله، 1378، تاریخ ادبیات در ایران، 8جلد،ج2، 4، 5، تهران، انتشارات فردوس.
11. طباطبائی، مدرس، 1349، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکتبه اوالقاب، تبریز، چاپخانه شفق.
12. طبرسی نوری، میرزا حسین، (1374)، فیض قدسی زندگینامه علامه محمد باقر مجلسی، مترجم سید جعفر نبوی زاده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
13. قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، 1366، تتمیم امل الامل، به اهتمام محمود المرعشی، قم، مکتبه آیت الله المرعشی.
14. کتابی، سید محمد باقر، 1372 رجال اصفهان در علم و عرفان و ادب و هنر، ج1، اصفهان: گلها.
15. کشمیری، محمد علی، بی تا، نجوم السماء فی تراجم العلما، ترجمه شهاب الدین حسینی مرعشی نجفی، قم: حکمت بصیرت.
16. ل‍ک‌زای‍ی‌، ن‍ج‍ف‌، ‏‫۱۳۴۸، چالش سیاست دینی و نظم سلطانی با تاکید بر اندیشه و عمل سیاسی علمای شیعه در عصر صفویه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
17. منزوى، احمد، 1382، فهرستواره كتابهاى فارسى‏، ج7، تهران، مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامی‏.
18. هنرفر، لطف الله‏، 1386، اصفهان‏، تهران‏، شركت انتشارات علمی فرهنگی‏.