چکیده

در ایران بعد از ورود اسلام، هنرمندان و معماران با تکیه بر عناصر هنری و شیوه های معماری گذشته خود همچنان به ایجاد و ابداع آثار هنری پرداختند. یکی از عناصر و پدیده هایی که از جنبه های گوناگون تاریخی، هنری، مذهبی و اجتماعی در معماری اسلامی نقش اساسی داشته است، بناهای آرامگاهی و بقاع متبرکه است. این بناها در طی دوران مختلف از نظر شیوه معماری و تزیینات، به فراخور زمان و شرایط اقتصادی و آرامش اجتماعی و سیاسی دستخوش تغییراتی بودند. شهر ساوه و روستا های وابسته آن به عنوان یکی از شهرهای با اهمیت در میان راه های کاروان رو زیارتی و تجارتی تعداد کثیری از این نوع بناها را در خود جای داده است.
بنای امامزاده سید هارون در ده کیلومتری شهر ساوه، بین روستاهای طراز ناهید و رضا آباد قرار گرفته است. این بنا بر پلان هشت ترکی از داخل و دوازده ترکی از بیرون است، که گنبد رکی بر فراز آن گسترده شده است. بنای برج مقبره به صورت برجی منفرد با ارتفاع هفده و نیم متر و ضخامت دو متر در پایه است. بنا با آجر ساخته شده و گنبد آن با کاشی تزیین گردیده است. پلان داخلی برج‌مقبره هشت ضلعی است که با کاشی، قاب های آینه و نقاشی روی گچ تزیین شده است.
در این مقاله به مطالعه و مقایسه معماری و تزیینات بنای امامزاده سید هارون پرداخته شد است و این نتیجه حاصل آمد که بنای امامزاده سید هارون در انتهای قرن هفتم هجری قمری برپا گردیده است که با توجه به مکان قرار گیری و چگونگی ساخت، مشابه برج مقبره های شهر قم می باشد که در زمان خاندان علی صفوی ساخته شده اند.
کلید واژه: ساوه، قم، سید هارون، برج مقبره، ایلخانی.

1- مقدمه

در ایران دوره اسلامی به غیر از مساجد، سهم آرامگاه بیشتر از هر نوع بنای دیگری در معماری اسلامی مورد توجه عام بوده است و آرامگاه سازی و احترام به اولیاء و بزرگان در باورها و اعتقادات مردم ایران ریشه دوانده است. برای تقدیس نام این بزرگان و جاویدان ماندن نام آنها، کمتر شهری در ایران به چشم می خورد که سهمی از این نوع از بناهای دوره اسلامی نداشته باشد. ذهن خلاق ایرانی این بناها را نه به صرف زینتی در میان شهرها و روستاها برپا می نماید بلکه با ایجاد کاربری ویژه برای این نوع بناها، بانی خیری برای بزرگان خویش می گردد. مثلاً با ساخت استراحتگاه ها، پناهی برای در راه ماندگان می شود و یا سبکی ویژه را بکار می گیرد و بزرگ خویش را در مقابری در بناهای میان راهی به خاک می سپارد و بنایی بر آن استوار می دارد که در دل کویر ها و در میان جنگل های انبوه و در مسیر راه های تاریخی قابل تشخیص باشد. ضرورت موقعیت یابی برای مسافران، چه در بیابان های نواحی مرکزی و چه در عمق جنگل های نوار ساحلی شمالی، وجود چنین بناهایی را اجتناب ناپذیر می نمود و ساخت آنها سابقه ای طولانی در معماری ایرانی داشت اما از اوایل دوران اسلامی بناهایی که نخست به منظور راهنمایی و گاه آسودن مسافران ساخته شده بودند، کاربری دیگری نیز یافتند و در دوره سلجوقی ساخت این بناها، هم به عنوان میل راهنما و هم به پاسداشت مقام شخصی که در آن دفن می گردید، مورد توجه خاص قرار گرفت»(پیرنیا، 1370 : 77). در دوره ایلخانی سبک جدیدی در تاریخ معماری ایران دوره ی اسلامی بوجود نیامد؛ این معماری پلان ها و تکنیک های دوره ی سلجوقی را با ایجاد تغییراتی اندک، به ارث برد. ابنیه تدفینی دوره ی ایلخانان مانند دیگر بناهایی که در این دوره ساخته شد، وامدار معماری آرامگاهی دوره سلجوقی بود. ابنیه تدفینی ایلخانی نیز به مانند سلجوقیان در دوگروه عمده آرامگاه-های راست گوشه ی گنبددار و برج های مقبره ای بر پا گردیه اند. برجهای مقبره ای دارای پلان مربع شکل، مدور و یا چندضلعی بوده که معمولاً دو پوسته هستند که آهیانه ی ای از نوع نار و خودی به صورت رک برفراز آن گسترده شده است. این پوشش سقف ها که اغلب چند وجهی است از الگوی معماری تدفینی دوره سلجوقی اقتباس شده که بطورگسترده ای در شمال بین-النهرین و آناتولی مورد استفاده بوده است(شراتو: 1376: 8). شهر ساوه از توابع استان مرکزی (شکل1) با قرارگیری در مسیر راه های کاروان رو در دوران اسلامی دارای اهمیت شده و مانند بسیاری از مناطق ایران و خارج از ایران نمونه های متعددی از این بناهای آرامگاهی را در ادوار گوناگون اسلامی در خود جای داده است. در اینجا به مطالعه و بررسی پلان و تزیینات برج مقبره سید هارون(شکل2) و مقایسه آن با برج مقبره های شهر قم که در همین بازه زمانی ساخته شده اند، پرداخته می شود.

مختصری از شهر ساوه در دوران سلجوقی و ایلخانی

«سلجوقیان طایفه‌ای از ترکان غز بودند که در دوره‌ سامانیان در دشت های نزدیک دریاچه‌ آرال و سواحل شرقی دریای مازندران و دره‌های سیحون و جیحون در ترکستان سکونت داشتند. این طوایف چادرنشین و صحراگرد به مناسبت نزدیکی به ممالک اسلامی و آمیزش با مسلمانان منطقه اسلام آوردند» (دبیری نژاد، 1351: 69). شهر ساوه به دلیل موقعیت جغرافیایی مناسب که در میان صحرا واقع گردیده است و نزدیکی به شهر ری، به عنوان یکی از شهرهای مهم حکومت سلجوقی، مکان مناسبی برای سپاه آرایی علیه حاکمان وقت محسوب می‌گردیده است، برای مثال سپاه آرایی قتلمش در برابر آلب ارسلان(حسینی: 1380: 66) و همچنین سپاه آرایی محمود بن محمد ملکشاه بر علیه سلطان سنجر سلجوقی در شهر ساوه صورت می گیرد( حسینی،1380 :121).از شهر ساوه در دوران سلجوقی به علت داشتن آب و هوای گرم به عنوان مکان مناسبی برای قشلاق زمستانی شاهان و درباریان اشاره شده و نزدیکی این شهر به شهرهای بزرگی مانند ری، اصفهان و همدان سبب شده است که دربار وقت به مراکز حکومت نزدیک باشد. به سبب همین دلایل اهمیت، بناهای متعددی از این دوران مانند مسجد جامع و برج مقبره ها در شهر ساوه و روستاهای آن بر پا گردید. در دوره ایلخانی این شهر در ابتدا با حمله چنگیزخان به سال 621 ه. ق همراه با شهر ری، قم و آوه ویران می گردد، شاهد بر این مدعا نوشته های سفرنامه نویسانی چون مقدسی و ناصرخسرو است که از آبادانی شهر در زمان سلجوقیان می نویسند(مقدسی، 1361: 585 ؛ قبادیانی، 1387: 4) اما زمانی که ‌یاقوت در سال 623 هجری قمری از شهر دیدن می‌کند، شهر ساوه ویران گشته و وی فقط به نقل قول از اهالی مبنی بر وجود کتابخانه‌ بزرگی در مسجد جامع شهر که توسط ابوطاهر خاتونی وزیر ساخته شده، می‌پردازد(یاقوت حموی: 1380: 94). این ویرانی چندان نمی پاید و زمانی که قزوینی چند سال بعد از یاقوت از شهر دیدن می کند، شهر ساوه دوباره آباد گردیده بوده است و خانقاه‌ها، مدارس و کاروانسراهای زیادی در این شهر وجود داشته که قزوینی به کثرت آنها اشاره می‌کند(قزوینی: 1373: 457). شاید آبادانی شهر ساوه بعد از پنجاه سال از گفته‌ یاقوت حموی که ویران شده بود، به سبب حضور شخصیت های ساوجی و آوجی همچون خواجه سعدالدین محمد ساوی(3) و نوابش چون مبارکشاه ساوی، محمد آوجی و پسرانش در دربار وقت بوده است.
شهر قم به مانند شهر ساوه در طول دوره تاریخی و اسلامی از آبادانی ها و ویرانی ها بی نصیب نمانده است اما حضور خاندان علی صفی از ابتدای قرن هفتم تا اواخر قرن هشتم ه.ق چهره دیگری به شهر قم داده بود. «خاندان مقتدر و حاکم قم ،خاندان علی صفی بودند که در این شهر نفوذ و عظمتی داشته، از موقعیت اجتماعی مهمی برخوردار بوده اند و افرادی از آن میان در سال های 740 تا اواخر قرن هشتم ه. ق در قم با اقتدار و به استقلال، فرمانروایی داشته اند. چنین معلوم می شود که امرای خاندان مذکور، در همه نقاط عراق عجم نفوذ داشتند و در بیرون از محدوده عراق عجم نیز به عنوان قدرتی معتبر شناخته می شده اند»(مدرسی طباطبایی،1352: 39-15). در طول حکمرانی این خاندان پانزده برج مقبره در شهر قم و اطراف آن ساخته می شود که به نظر می رسد برج مقبره امامزاده سید هارون نیز به همان سبک و شیوه و در همان دوران برپا گردیده است.

موقعیت مکانی بنای امامزاده سید هارون

بنای امامزاده سید هارون در ده کیلومتری شهر ساوه، بین روستای طراز ناهید و دهکده رضا آباد در کنار جاده شوسه قدیمی ساوه– قم قرار گرفته است(شکل3). هم اکنون با ساخت اتوبان تهران _ساوه _قم ، این جاده بسیار کم تردد شده است و بیشتر مورد استفاده روستاییان قرار می گیرد. با دخل و تصرف هایی که در ساخت و ساز و مرمت های بنا طی دوره های متفاوت انجام گرفته بناهایی به آن اضافه گردیده است. این بنا در طول جغرافیایی N 72ً 32 58َ ˚35 و در عرض جغرافیایی E 83ً 41 29َ ˚50 قرار گرفته است. «بنای برج‌مقبره‌ی امامزاده هارون در تاریخ 14/7/1345 به شماره 1178/2 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت تاریخی رسیده است»(پازوکی،1384: 432).
در قدمت روستای طراز ناهید بر قول حسن بن محمد قمی به سال 378 هـ .‌ق استناد می کنیم که از این روستا در پنج کیلومتری شهر ساوه نام می برد و سه علت را در نام نهادن این روستا برمی شمارد. وی در ابتدا از قول عوام الناس می-نویسد: «این دیه را به نام ناهید دختر گودرز نام کرده اند، و گله های گوسفند و اسب و شتر به این موضع بوده اند و به آنجا بسیار پشم و موی جمع شده است و به اصطلاح عرب پشم و موی را طراز گویند، پس این دیه را بدین سبب طریز ناهید نام کردند و در ادامه در مردود شمردن گفته عوام، می نویسد: آن را به این سبب به این لفظ نام نکرده اند، بلکه آن را به زهره که از ستارگان هفت گانه است نام کرده اند، و نام آن ستاره به فارسی آناهید است و به جز آن می گویند: طراز ناهید باید نام خود را وامدار فرشته آناهیتا، الهه آب ایران باستان باشد. در ساوه رسم بر این بود که هرساله یک دختر جوان نابالغ را برای الهه آناهیتا الهه آب ایران باستان، در آب دریاچه غرق می کردند» (قمی، 1385: 245-243) .

پیشینه تحقیقات

برج مقبره ی امامزاده سید احمد بن هارون تاکنون مورد بررسی و تک نگاری قرار نگرفته است، تنها آگاهی علمی و دقیق ما درباره بنای امامزاده سید هارون مربوط به گزارش های باستان‌شناسی آقای اسکندر مختاری طالقانی و هیأت همراه ایشان در سال 1354هـ.ش است(مختاری طالقانی: 1354: 392- 354). اضافه بر آن در دایره المعارف بناهای آرامگاهی مطالب مختصری درباره این بنا به چشم می خورد(عقابی، 1376: 268).

مختصری از نسب نامه و زندگی نامه احمد بن هارون

«مهاجرت امامزاده گان به‌ایران، تحت تأثیر رویدادهای قرون اولیه اسلامی در چهار دسته صورت گرفته است؛ دسته اول گروهی از امامزاده گان بودند که از بیدادگری های امویان و به خصوص حجاج بن یوسف ثقفی مجبور به مهاجرت شدند. دسته دوم گروهی دیگر از امامزاده‌گان بودند که به هنگام ولایتعهدی امام رضا(ع) به‌ایران آمدند. این گروه به دعوت مأمون به ‌ایران مهاجرت کردند و در شهر مرو و مرکز خراسان اقامت نمودند و پس از شهادت امام رضا(ع) و رفتن مأمون به بغداد در گوشه و کنار ایران پراکنده شدند. دسته سوم آنهایی بودند که در خروج برخی از نوادگان علی(ع) برخلفای اموی و عباسی شرکت داشتند که پس از شکست آنها، به‌ایران فرار کردند. دسته چهارم گروهی از سادات بودند که تعدادشان از سه گروه دیگر فزونتر بود. ایشان به مازندران مرکز حکومت علویان رفتند و به علویان زیدی مذهب پیوستند. امروزه بیشتر این امامزاده‌ها در شهرهای قم، ری، قزوین، مازندران و بخش های جنوب غربی ایران قرار گرفته اند» (عقابی، 1376: 119). امامزاد‌گانی که در شهر ساوه و حوزه‌ آن مدفون گردیده‌اند، بیشتر از آن دسته از سادات و وابستگان به خاندان علوی هستند، که در زمان ولایتعهدی امام هشتم شیعیان امام رضا(ع) به‌ایران مهاجرت کردند. اما بعد از شهادت ایشان از ظلم و جور حکام عباسی در گوشه و کنار ایران پراکنده شدند. باور عامه مردم روستای طراز ناهید در مورد چگونگی شهادت امامزاده احمد بن هارون این است که: احمد بن هارون از برادران امام رضا (ع) امام هشتم شیعیان است که برای سفر به خراسان و دیدار آن حضرت به ایران آمدند. مأموران حکومت عباسی که از این واقعه خبر یافتند، برای کشتن ایشان به جستجوی سید هارون پرداختند. احمد بن هارون در نزدیکی روستای طرازناهید که در آن زمان مانند جنگلی سرسبز بود، با مأموران عباسی درگیر شدند و زخمی می گردند. احمد بن هارون در حالی که زخمی شده بودند از آسیابانی درخواست کمک می کنند اما آسیابان نه تنها به ایشان کمکی نمی کند بلکه ایشان را تحویل مأموران حکومتی می دهد. و گفته دیگر اینکه: احمد بن هارون بعد از زیارت برادرشان در طوس به هنگام بازگشت به مدینه در راه مریض شده و دار فانی را وداع می گویند و مدتی که قبل از وفاتشان در طراز ناهید اقامت دارند، مردم از فضایل ایشان بهرمند شده و به پاس احترامشان بارگاهی برای ایشان برپا می-دارند. اما آنچه بر اساس اسناد مکنوب به دست ما رسیده این است که: «جد امامزاده احمد بن هارون مشهور به سید هارون، محمد نام داشت که بنا به نوشته علمای انساب، امیر شهر قم بود و از او فرزندان زیادی به وجود آمده است از جمله؛ فرزندی به نام سید حسن که رهبر جیوش و فرمانده سربازان قم بوده است. سید هارون به خاطر منصب دولتی جدش، از موقعیت ممتازی برخوردار بود و در شهر قم، به کسب دانش پرداخت و از سرآمدان عصر خویش شد و سپس به خواهش اهالی ساوه به این شهر مهاجرت نمود» (قمی، 1386: 368). علمای انساب اعقاب احمد بن هارون را در قم و نواحی آن نوشته اند (فیض،1350: 99). بر این اساس اکثر عموها و عموزادگان سید هارون در قم، تفرش، اراک و فراهان سکنی گزیدند و منشأ آثار و برکاتی برای اهالی این مناطق بودند (قمی،1386: 368).

شجره نامه امامزاده هارون

توصیف کلی بنای امامزاده هارون

بنای برج‌مقبره امامزاده سید احمد بن هارون بر پلان هشت ترکی از داخل و دوازده ترکی از بیرون است(شکل4)، که گنبد رکی با دوازده ترک بر ساقه آن استوار است. به نظر می رسد بنا متعلق به دوره ی ایلخانی و اواخر قرن هفتم هجری قمری باشد. در دوره پهلوی رواق ورودی، صحن، دو ردیف حجره و آب انبار در مجاورت برج مقبره برپا گردید و در دوره معاصر سر در ورود به صحن، به آن اضافه گردیده است. ضمن تحقیق حاضر، بنای امامزاده سید هارون مجموعه ای شامل: برج‌مقبره، صحن، دو ردیف حجره، آب انبار و سردر ورودی است(شکل4).
بنای برج مقبره به صورت برجی منفرد با ارتفاع هفده و نیم متر و ضخامت دو متر در پایه است. پلان داخلی برج‌مقبره هشت ضلعی است که در هر ضلع آن یک طاق نما با قوس جناغی به عمق سی سانتی متر و ارتفاع پنج متر قرار گرفته است(شکل5 و 6). در جوانب شمالی و غربی داخل برج‌مقبره دو دالان کوچک به ابعاد 2×50/1 متر و ارتفاع 30/1 متر با تاق گهواره ای در ضخامت بدنه برج قرار گرفته و امکان دسترسی زائرین به نمازخانه ی خواهران و برادران را فراهم می کند. نمازخانه ی خواهران در ضلع شمالی به مساحت 3×4 متر با پوشش تاق و لنگه طاق است و در سال 1370هـ.ش به بنا اضافه گردیده و نمازخانه برادران به مساحت 5×6 متر در ضلع غربی قرار گرفته است، که کمی بعد از نمازخانه خواهران به بنا اضافه شده است. ارتفاع داخلی برج از کف تا آهیانه گنبد حدود دوازده متر است. ورودی بنا در جانب شرقی قرار گرفته که در دوره پهلوی رواقی به مساحت دوازده متر مربع با طاق جناغی جلوی آن ساخته شده است اما ورودی قبلی بنا که به نظرمی رسد ورودی اصلی و اولیه باشد، با تاق ضربی در جانب جنوبی قرار گرفته است که به نظر می رسد با ساخت ورودی جدید، مسدود گردیده است و اکنون اثر تاق آن در جدار دیوار برج مقبره باقی مانده است(شکل7)، که متأسفانه از زمان و چرایی اینکه انسداد ورودی، اطلاعی در دست نیست. ساقه برج مقبره دارای سه نورگیر در جهات شمالی و جنوبی و غربیِ برج است که به طول بیست و عرض چهل و پنج سانتی متر به صورت مستطیل باریک و بلندی با سر پلکانی ساخته شد ه اند(شکل8). مصالحی که در ساخت بنای امامزاده سید هارون بکار گرفته شده شامل؛ آجر، گچ، کاشی و ملاتی با ساروج و گچ است. بنای امامزاده تماماً با آجر هایی به ابعاد 6×22×22 سانتی متر و به رنگ نخودی ساخته شده است، اما در بعضی از قسمت های بنا، بواسطه مرمت هایی که انجام گرفته از آجرهای جدید استفاده شده است. از گچ برای آمود داخلی بنا و از کاشی برای تزیینات بنا استفاده شده که به مرور زمان از بین رفته است. ازاره بنا به هنگام مرمت با سنگ مرمر پوشانده شده است.

فضای داخلی برج‌مقبره امامزاده سید هارون

فضای داخلی برج‌مقبره امامزاده سید هارون به دهانه هشت و ارتفاع دوازده متر بر پلان هشت ضلعی ساخته شده است. آهیانه مدور گنبد به شیوه ی تاق بندی بر فراز آن گسترده شده است. بر ساقه برج مقبره هشت طاق‌نما به عمق سی سانتی متر و ارتفاع پنج متر در هر ضلع قرار گرفته، در دو و نیم متری انتهای ساقه برج مقبره، هشت طاق‌نمای دیگر به عمق یک متر و بیست سانتی متر و به ارتفاع دو متر برقرار شده است. فضای داخلی برج مقبره امامزاده سید هارون تماماً با تکنیک نقاشی روی گچ و آینه کاری تزیین گردیده است که با توجه به ماده تاریخ بنا تزیینات به سال 1330 ه.ق صورت گرفته است. تزیینات فضای داخلی برج مقبره از پایین به بالا شامل هشت طاق نمای گچکاری شده است که با نقاشی روی گچ و قاب های آینه مزین گردیده اند، سپس در بالای این تاق نماها کتیبه ای دور تا دور بنا می چرخد و بعد هشت تاق نمای دیگر با عمق بیشتر و ارتفاع کمتر قرار گرفته اند. بعد از این تزیینات کتیبه ی دیگری در پاکار قوس گنبد نقش بسته و بر روی آن آهیانه مزین به نقاشی گنبد قرار گرفته است که به شرح مفصل آن پرداخته خواهد شد.
ازاره بنابه ارتفاع یک متر و سی سانتیمتر با سنگ مرمر پوشانده شده است. سپس طاق‌نماهایی به عمق سی سانتی متر و ارتفاع پنج متر قرار گرفته اند که دارای قوس جناغی و آمود گچ هستند. مرکز تاق نماها مزین به قاب آینه است. قاب‌‌‌های آینه با نقش های گیاهی در مرکز و دو سرترنج که گلدانی بر سر دارند در اطراف آن مزین شده اند(شکل9). در لچکی طاق‌نما ها نقش ترنج‌هایی با کتیبه های به خط ثلث به رنگ لاجوردی بر زمینه‌ سفید، حاوی اشعار و طلب دعای خیر از زائرین است که به شرح آنها پرداخته می‌شود(شکل10).
کتیبه شماره1: سلمان فارسی سلیمان خادمش
کتیبه شماره2: افسوس غبطه می خورد اکنون ته مزار
کتیبه شماره3: رضوان صفت چو روضه شه گشته پرگیاه
کتیبه شماره4: تعمیر شد چو اختر{آن} عرش اقتدار
کتیبه شماره5: آمد ز کعبه سوی وطن شیخ بی ریا
کتیبه شماره6: بنوشت این کتیبه و بنهاد یادگار
بانی تعمیر حاجی سلیمان خادم التماس دعا دارد
کتیبه شماره7: فرمود تو راجب از تاریخ مخبری
کتیبه شماره8: افتخار نمود ز سلیمان تاجدار
کتیبه شماره9: آمد برون یکی پی تاریخ و گفت و گوی.
کتیبه شماره10: نزد رسول شفیع بدی این بزرکوار. در بالای این ترنج تاریخ فی سنه 1329 نوشته شده است.
کتیبه شماره11: از زائرین التماس دعا دارد حمزه
کتیبه شماره12 : اوستاد حیدر بنای قمی التماس دعا دارد
کتیبه شماره 13: بانی تعمیر حاجی سلیمان خادم التماس دعا دارد
کتیبه شماره 14: اسئلکم الدّعا من الزائرین العبد الذلیل عبدالرحمن بن ابراهیم
کتیبه شماره 15: شاهی که خاک درگه او طوطیای چشم
کتیبه شماره 16: افسوس غبطه می خورد اکنون ته مزار(دو بار تکرار شده است)
با توجه به کتیبه شماره ده که حاوی ماده تاریخ تزیینات بناست(شکل11)، برج مقبره در سال 1330ه.ق با حمایت حاجی سلیمان خادم و توسط استاد حیدر بنای قمی تزیین گردیده است(با توجه به ماده تاریخ بنا به سال 1330 تزیین شده اما بالای همین کتیبه سنه1329 نوشته شده است). در کمرگاه بنا و بالای تاق‌نما ها، کتیبه ای به خط ثلث و رنگ آبی بر زمینه‌ی سفید شامل آیات هشتم تا یازدهم سوره‌ی جمعه و در ادامه ی آن آیه الکرسی به خط ثلث و رنگ آبی بر زمینه‌ سفید با تاریخ 1329 و به امضای عبدالرحمن، نوشته شده است(1321نیز محتمل است). در بالای این کتیبه در ساقه گنبد هشت تاق‌نمای ترئینی دیگر در دو و نیم متری انتهای ساقه برج مقبره به ابعاد 20/1×2 متر ساخته شده است. اسپرهای این تاق-نماها به ترتیبی قرار گرفته که نیم شمسه ای را در پایه تشکیل می دهد. در مرکز طاق نما ها یک قاب آینه قرار گرفته و دو سرترنج در اطراف قاب آینه با دسته گلی با سه شاخه گل بر سر بر روی گچ نقاشی شده است، گلدانی با پنج شاخه گل نیز در بالای قاب آینه نقاشی شده است.. در تاق‌نما هایی که دارای نورگیر هستند دو ترنج در اطراف پنجره نقاشی شده است در شاپرکی که در فاصله تاق‌نما های تزیینی وجود دارد، اسماء الله مانند: یا کاشف الکرب، یا قاضی الحاجات، یا حلیم و…، با خط ثلث به رنگ آبی بر زمینه سفید دیده می‌شود و در سبوسه های بالای آن ذکرهایی چون: یا الله، یا محمدُ یا علی، یا علیُ یا محمد، دیده می شود(شکل12). یکی از این تاق‌نماها که در جانب غربی مقابل در ورودی قرار گرفته، با کاشی فیروزه ای رنگ تزیین شده است که به مرور زمان تزیینات آن از بین رفته است و به صورت گره نامشخصی قرار گرفته که یادگاری از تزیینات سابق برج‌مقبره است(شکل13). با توجه به قرارگیری کاشی ها و اثر ملات بین کاشی ها به نظر می رسد گره ی ذکر شده، گره شمسه و چهارسلی باشد که به مرور زمان تعدادی از کاشی ها از بین رفته و تعدادی نیز از سر جای خویش کنده شده اند که ضمن عملیات مرمت بدون توجه به نوع گره، کاشی‌های باقی مانده در کنار هم دوباره چیده شده اند. بر روی این طاق نماها و در ابتدای قوس گنبد کتیبه ای به صورت کمربندی شامل آیات اول تا هفتم سوره جمعه به خط ثلث و به رنگ آبی بر زمینه گچی سفید نوشته شده است. بدین ترتیب آیات اول تا یازدهم سوره ی جمعه در دو کتیبه ، در بالا و پایین تاق نماها نوشته شده است. تزیینات آهیانه گنبد شامل ترنج‌ها و سرترنج‌ هایی با گلدانی بر سر، و تکرار نقوشی مشابه این نقش ها، در فاصله ی میانی رأس گنبد و پاکار قوس است. در رأس گنبد شمسه ای نقاشی شده که از دو دایره متحدالمرکز، تشکیل شده است. در دایره ی کوچک درونی ذکر صلوات بر محمد و آل محمد به خط ثلث بر زمینه‌ لاجوردی نوشته شده است که مرکز آن از بین رفته و فقط انتهای خطوط مشهود است و در دایره بزرگتر، عبارات اشهد ان لا اله الا الله، اشهد ان محمد الرسول الله و اشهد ان علی ولی الله به خط ثلث بر زمینه‌ اخرایی نوشته شده است(شکل14).
در ضلع شرقی بنا محرابی به ابعاد 320×45×210 سانتی متر با پوشش تخت ساخته شده که درون محراب کتیبه ای با عبارات «اللهم صل علی محمد و آل محمد سبحان ربی الا علی و بحمده انّ آثارنا تدّل علینا ینظرو من بعدنا الی الاثار» به خط ثلث و رنگ آبی بر زمینه سفید به تاریخ 1329هـ .‌ق، درون قوسی نوشته شده است. در بالای قوس دو ردیف نقش کنگره ای با افزودن گچ بر زمینه کار ساخته و لبه های آن را با خطوط آبی نقاشی کرده اند. در بالای محراب تصویر دری به همراه نقش دو سرترنج با گلدانی بر سر نقاشی گردیده است. کتیبه «عز من قنع» در پایین هر ترنج و در دو گوشه بالای محراب با خط نستعلیق به رنگ آبی بر زمینه‌ سفید نوشته شده است(شکل15). آنچه در تزیینات درون برج‌مقبره ی امامزاده احمد بن هارون جلب نظر می کند؛ تکرار کتیبه ی «عز من قنع» است. این کتیبه در تاق‌نماها ی بنا در اطراف قاب‌‌‌های آینه بارها تکرار شده است و این تکرار در تاق‌نما ضلع غربی بیش از بقیه قسمت های بنا است که به همراه قاب‌‌‌های آینه و سر ترنج‌ها چهار بار تکرار گردیده است(شکل16).

نمای خارجی برج‌مقبره امامزاده هارون

وضعیت ساختمانی جبهه خارجی این بنا شامل برج استوانه ای ترک داری با ارتفاع هفده و نیم متر و ضخامت دو متر در پایه است و ساقه برج تا پاکار قوس نه متر ارتفاع دارد. گنبد دوازده ترکی رُکِ بنا هشت و نیم متر ارتفاع دارد، «قسمت بالای گنبد ریختگی داشته که در ضمن مرمت هایی که توسط اداره اوقاف و هیأت امنای امامزاده در سال 1372 انجام پذیرفته به صورت آمرودی ساخته شده است»(عقابی،1371: 268) (شکل17). گنبد برج مقبره دارای تزییناتی است که از رأس گنبد به پایین، شامل لوزی‌های بهم پیوسته ای از کاشی نره فیروزه ای رنگ است که نقش گل صابونکی با کاشی‌ها آبی فیروزه ای و سفید بر روی هر ترک آن تکرار می شود. در میانه گنبد تکرار نقش لوزهایی که با کاشی نره فیروزه ای در رأس گنبد قرار گرفته بود، در مقیاسی بزرگتر تکرار شده اما در میانه گنبد لوزی‌ها از جانب به هم متصل نیستند و بر روی هر ترک یک نقش قرار گرفته است. در پاکار گنبد ردیفی از کاشی‌ها نره فیروزه ای رنگ قرارگرفته بوده که اکنون همه کاشی ها به جز تعداد معدودی کاشی که بر روی یک ترک باقی مانده، ریخته است. ساقه برج‌مقبره امامزاده سید هارون فاقد تزیینات است فقط سه نورگیر که در بالا شرح آن رفت، بر روی ساقه برج دیده می شود که برای زیبایی و حفاظت از ورود پرندگان، این نورگیرها توسط جداری از گل مسدود گردیده و این جدار گلی با نقش یک گل پنج پر با دایره هایی در فاصله ی بین گلبرگ ها تزیین شده است. در رواق ورودی و حجره ها نیز تزیینات چشمگیری وجود ندارد به جز آجرکاری خفته و راسته ا ی که در پیشانی اسپر حجره ها دیده می شود.
برج‌مقبره امامزاده سید احمد بن هارون در ابتدا مانند بسیاری از برج‌مقبرهای منفرد موجود در ایران، به صورت برجی منفرد بدون رواق و حجره ساخته شده بود اما با گذشت زمان و با توجه به نیاز زائرین اقدام به ساخت بناهایی مانند نمازخانه، حجره ها و آب انبار و… گردیده است. رواق ورودی برج‌مقبره همطراز با صحن ساخته شده و سقف رواق به شیوه چهارتاقی برپا گردیده است و دو حجره در جوانب رواق ساخته شده است. دو ردیف حجره هشت تایی در دوره ی پهلوی و تماماً از آجر دراطراف صحن، روبروی رواق ورودی ساخته شده است. حجره ها دارای قوس جناغی سردر و پوشش سقف گنبدی هستند. سردر ورود به صحن در سال 1387هـ.ش توسط هیأت امنای امامزاده با کتیبه و گره های کاشی، ساخته شده که متأسفانه هیچگونه همگونی با بنای برج‌مقبره ندارد (شکل18). برج‌ مقبره فاقد راه ورود به بام است و از نردبان چوبی برای رسیدن به پشت بام استفاده می شود. در پشت برج‌مقبره آب انباری ساخته شده است که کتیبه ای با خط نستعلیق بر روی سنگ مرمر در مرکز پیش طاق ورودی آن نصب گردیده است و عنوان می دارد که: این آب انبار را محمد اسماعیل تشید کهن، در سال 1392 ه.ق برای شرب و وضوی عموم وقف کرده است (شکل19). آب انبار دارای در ورودی، راه پله و مخزن آب است. متاسفانه در ورودی به قسمت پاشیر آب انبار را بسته اند و امکان بازدید از آن ممکن نیست. آب انبار امامزاده دارای تزیینات مختصری در لچکی های پیش طاق به صورت گل انداز آجری و آجرچینی خفته و راسته در سقف راه پله است.

ضریح امامزاده هارون

ضریح امامزاده به ابعاد 3×2×3 متر از جنس آلومینیوم در سال 1374هـ.ش ساخته و نصب گردیده است. بر اساس گفته های آقای نیازی تولیت بنای امامزاده سید هارون، ضریح قبلی چوبی بوده است که با گذر زمان در معرض آسیب قرار گرفته وحمله موریانه ها آن را از بین برده است. قبر امامزاده سید هارون درون ضریح قرار گرفته که روی قبر و کف ضریح را تماماً با کاشی‌ها ی تکرنگ فیروزه ای پوشانده اند.

مقایسه برج مقبره با نمونه های مشابه

بنای امامزاده سید احمد بن هارون از بیرون دوازده و از داخل هشت ضلعی است و گنبد رکی با دوازده ترک بر آن استوار گردیده است. بنای این برج‌مقبره، قابل مقایسه با تعداد زیادی از برج‌مقبره های موجود در ایران است که در فاصله قرن هفتم و هشتم ه.ق ساخته شده است. مانند جمله امامزاده جعفر در اصفهان و مقبره ی چلبی اوغلو در سلطانیه، اما بهترین و نزدیکترین بناهایی که قابل مقایسه با بنای امامزاده هارون است، تعداد زیادی از برج مقبره های ساخته شده در اواسط قرن هفتم تا اواخر قرن هشتم در شهر قم و اطراف آن است که توسط خاندان علی صفی بر پا شده است. برج‌مقبره هایی مانند مقابر برجی گنبد سبز(شکل20)، ابواحمد محمدبن حنفیه(شکل21) و خدیجه خاتون(شکل22) است.
شهر قم در طول تاریخ به عنوان کانون تجمع شیعیان مورد توجه بوده است و «در طول دوره های مختلف بر تربت بسیاری از این امامزاده ها که اغلب با چندین واسطه به امامان معصوم می رسند، بناهایی ساخته شد که یکی از این دوره های مهم، قرن هشتم ه.ق است که در قم خاندان محلی و شیعه مذهب آل صفی حکومت می کرده اند(مدرسی طباطبایی،1352:39-15). در سایه ی توجه حاکمان این خاندان، بناهای بسیاری بر مدفن امامزاده های شهر قم بر پا شد. خاندان علی صفی در شهر قم بناها و آثار بسیاری را برجای گذاشتند که به جز بیست و پنج بنای آرامگاهی که تعدادی از آنها نام برده شد، کتاب تاریخ قم نوشته ی محمد حسن قمی به دستور خواجه فخرالدین ابراهیم پسر خواجه علی صفی در قرن نهم هجری قمری توسط حسن بن عبدالملک قمی به فارسی ترجمه گردید(مدرسی طباطبایی، 25-68). آنچه از مطالعه و بررسی بناهای ساخته شده توسط این خاندان به دست می آید، این است که: این بناها از نظر نقشه و تزیینات بسیار مشابه هستند. همه آنها دارای پلان هشت ضلعی و گنبد رک دو پوسته گسسته می باشند، به غیر از برج مقبره ی خدیجه خاتون که از سنگ و آجر برای ساخت آن استفاده شده است، بقیه بناها با آجر و گچ برپا گردیده اند. «این بناها از نظر تزیینات نیز شباهت بسیاری با هم دارند و تزیینات به کار رفته در بناها با توجه به اهمیتی که گچ در دوره ی ایلخانی دارد، به صورت تزیینات گچی وگچبری است» (کاووسی، 1384: 100).

برآیند

معماری ایلخانی از نظر زیبایی شناسی، سبک جدیدی در تاریخ معماری ایران بوجود نیاورد و معماران دوره ایلخانی نقشه ها و مصالح و روش دوره سلجوقی را اقتباس کردند و اشکال معماری سلجوقی را در این دوره تکامل بخشیدند. این معماری با اینکه تا حدود زیادی ادامه دهنده تکنیک و شیوه های معماری سلجوقی بود، تغییراتی را نیز در آن به وجود آورد(شراتو، 1376: 7) تا روش و شیوه خاص خود را به منصه ظهور برساند. ابنیه تدفینی دوره ایلخانی مانند دوره ی سلجوقی به دو طبقه ی مقابر با نقشه ی مربع گنبددار و برجهای مقبره ای تقسیم می شوند که برجهای مقبره ای دارای پلان مربع شکل، مدور و یا چندضلعی بوده اند که سقف آنها معمولا باگنبدهای دو پوسته گسسته پوشیده شده است. از جمله بناهایی که با پلان چندضلعی در حوزه ی شهر ساوه برپا گردیده است، بنای امامزاده سید احمد بن هارون است که از بیرون دوازده و از داخل هشت ضلعی است، و گنبد رکی با دوازده ترک بر آن استوار گردیده است. به احتمال بسیار برج مقبره سید هارون با توجه به نوع پلان از ساخته های قرن هشتم هجری قمری و هم دوره با بناهای امامزاده جعفر اصفهان و مقبره چلبی اوغلو در سلطانیه و برج‌ مقبره های شهر قم است.
با دقت نظر به تزیینات موجود در مقابر برجی شهر قم که در بالا ذکر آن رفت، به نظر می رسد که تزیینات داخلی امامزاده سید احمد بن هارون نیز مانند این برج مقبره ها می بوده است. و یا با توجه به چند تکه کاشی لعابدار است که به صورت گره شمسه و چهارسلی نصب گردیده است، به سبک و شیوه ی ایلخانی کاشیکاری گردیده بوده است. ولی آنچه امروزه به عنوان تزیینات بنا خودنمایی می کند، نقاشی هایی می باشد که در تاریخ 1329 ه.ق بر روی گچ صورت گرفته است. با توجه به تزیینات گچی و کتیبه های گچبری برج مقبره های شهر قم به نظر می رسد که رسّام سعی بر این داشته تا نقش های اولیه بنا را تداعی کند. نمونه عینی این مدعا تزیینات آهیانه برج مقبره امامزاده سید هارون است که کاملا مشابه گچبری های رنگی زیر گنبد برج مقبره محمد بن حنفیه است که تقریباً هم دوره با بنای امامزاده سیدهارون است(شکل23).

پی‌نوشت‌ها:

1- دکتر احمد صالحی کاخکی.استادیار و عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اصفهان.
2- نرگس عسکری. فارغ التحصیل دانشگاه هنر اصفهان. مدرس مؤسسه آموزش عالی و غیر انتفاعی ناصر خسرو.
3- خواجه سعد الدین محمد ساوجی وزیر غازان خان و سپس اولجایتو بود که خدمات شایانی داشت و نام وی در محراب اولجایتو مسجد جامع اصفهان آمده است. وی و نوابش بر اثر بدخواهی تاج الدین علیشاه گیلانی کشته می شوند.

منابع و مأخذ:
الف- کتاب
– پازوکی، ناصر و عبدالکریم شادمهر. (1384). آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی(24/6/1310/ تا 24/6/1384) تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور.
-پیرنیا، محمد کریم و کرامت الله افسر. (1370). راه و رباط در ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
– حسینی، ناصربن علی. (1380). . زبده التواریخ اخبار امرا و پادشاهان سلجوقی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
– شراتو، امبرتو.ارنست گروبه.(1376). هنر ایلخانی و تیموری. تاریخ هنر ایران. ‌یعقوب آژند ،تهران: نشر مولی. جلد نهم.
– عقابی، محمد مهدی .(1371). دایره المعارف بناهای آرامگاهی ایران، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر.
– فیض، عباس،(1350). گنجینه آثار قم، قم: چاپ مهر استوار، جلد دوم.
– قبادیانی، ناصرخسر.(1378).، سفرنامه حکیم ناصر خسرو، ترجمه: محمد دبیر سیاقی،تهران: زوار.
– قزوینی، زکریا.(1373). آثار البلاد و اخبار العباد، جهانگیر میرزا قاجار، تهران: امیرکبیر.
– قمی، حسن بن محمد.(1385). تاریخ قم، تصحیح جلال الدین همدانی،تهران: توس.
– کاووسی، عمار.(1384). معماری امامزاده‌گان قم در قرن هشتم . قم: زائر.
– مختاری طالقانی، اسکندر.(1373). یادنامه‌ی گردهمایی باستان شناسی شوش، تحلیل آماری بررسیهای باستانشناسی منطقه ساوه، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
– مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد.(1361). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، تهران: مؤلفان و مترجمان.
– یاقوت حموی، شهاب الدین، .(1380). معجم البلدان، علینقی منزوی، تهران: معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور.
ب- مقالات
– دبیری نژاد، بدیع الله. (1351). «سیر فرهنگ در عهد سلجوقیان». مجله هنر و مردم. شماره 124 و 125.
-مدرس طباطبایی، حسن. (1352). «خاندان علی صفی شهریارانی گمنام. مجله بررسیهای تاریخی». (1 و2): ص 39-15
شکل ها: