اعتکاف مخصوص دين اسلام نيست بلکه در اديان الهي ديگر نيز وجود داشته و در اسلام استمرار يافته است اگر چه ممکن است در شرع مقدس اسلام پاره اي از خصوصيات و احکام و شرايط آن تغيير يافته باشد.
آيين مهدپرستي، پرستش و ستايش مهر يا ميترا پيش از ظهور زرتشت به عنوان يک نيروي حاکم معنوي مورد توجه آريايي ها بوده است و مهرپرستان مراسم ديني خود را در غارهاي تاريکي به نام «مهرابه» انجام مي دادند. فردي که مي خواست وارد جمع مهرپرستان شود ابتدا بايد موافقت مرشد را جلب کند و سپس تعاليم خاصي را فراگيرد. پيروان اين آيين در محيطي دور از اجتماع با انجام فرايضي نظير روزه و غسل به تطهير دروني خويش مي پرداختند.

دين زرتشت

در دين زرتشت سکونت در آتشکده و خلوت گزيني در کوه به عنوان محل نيايش و دنياگريزي مورد توجه بوده است؛ زيرا يکي از راه هاي خداجويي و خدايابي اجتماع گريزي بوده است. همان گونه که زرتشت براي نيايش پروردگار و احراز مقام پيامبري مدتي در کوه سولان خلوت گزيني کرد. هم چنين ساسان، فرزند بهمن، ترک دنيا و سلطنت کرده و براي انجام دادن عبادتش در کوه سکونت گزيد.

خلوت گزيني در آيين بودا

در آيين بودايي خلوت گزيني شرط ضروري و ذاتي زندگي رهباني است. راهبان بودايي اکثر اوقات خويش را در معابد با ذکر اوراد و ادعيه و انجام مراسم عبادي مي گذرانند.

شريعت ابراهيم

خداوند در قرآن به پيامبر خود ابراهيم و پسرش اسماعيل دستور مي دهد که خانه مرا پاک کنيد براي طواف کنندگان، معتکفان و نمازگزاران. با توجه به اين آيه نتيجه مي گيريم اعتکاف عملي بوده که در شريعت ابراهيم جزو مناسک و عبادات الهي محسوب مي شده و مورد رضايت خداوند بوده است اما چگونگي مناسک آن مشخص نيست.
اجداد پيامبر اسلام (ص) نيز که از پيروان دين ابراهيم به شمار مي رفتند، هر ساله مدتي را به اعتکاف در غارها و بيابان ها مي پرداختند.
پيامبر (ص) نيز قبل از مبعوث شدن بر دين اجدادش بود و روزهايي از سال را در غار حرا به عبادت تامل و تفکر در عالم هستي مي پرداخت. حضرت موسي (ع) با آن که مسووليت سنگين رهبري و هدايت امت يهود را به دوش داشت، براي مدت زماني آنان را ترک کرد و براي خلوت گزيني با محبوب خويش به خلوت گاه خود در کوه طور شتافت.
وي در پاسخ به پرسش خداوند که فرمود چرا قوم خود را رها نمودي و با عجله به سوي ما شتافتي؟ عرض کرد: پروردگارا به سوي تو آمدم تا از من راضي شوي. بيت المقدس از مکان هايي بود که همواره تعداد زيادي براي اعتکاف در آن گرد مي آمدند و عده اي هم به سرپرستي و خدمت به معتکفين مشغول مي شدند که بزرگ اين گروه زکريا بود و از جمله کساني که در امر اعتکاف سرپرستي مي کرد، حضرت مريم بود.

شريعت مسيح

رهبانيت به معناي خلوت نشيني، گوشه نشيني، پرهيز از دنيا و پرداختن به عبادت يکي از رايج ترين آداب و مناسک آيين مسيحيت به شمار مي رود که در ظاهر شباهت زيادي با اعتکاف دارد. قرآن کريم به وجود اين عمل مسيحيان اشاره کرده و به طور ضمني آن را تاييد مي کند: در قلب هاي کساني که از مسيح پيروي مي کنند رحمت و رهبانيت قرار داديم. عملي که خود بدان دست زدند و ما آن را بر آنان واجب ننموديم. با توجه به معناي اين آيه معلوم مي شود که رهبانيت عبادتي است که پايه گذاري و جعل آن از سوي مسيحيان بوده و براي قرب بيشتر به خداوند بدان عمل مي کردند، حال آن که اعتکاف يک عبادت شرعي در اديان سابق بوده و با رهبانيت تفاوت دارد.

اعتکاف در اسلام

از زمان شکل گيري جامعه اسلامي و برپايي احکام الهي سنت اعتکاف همواره مورد توجه مسلمين قرار داشته و مسجدالحرام و مسجد النبي از مهمترين مکان هاي اعتکاف بوده و هست و همه ساله خيل عظيمي از مسلمين سراسر دنيا به اين دو شهر مقدس آمده و خود را در دنياي بي کران رحمت الهي غوطه ور مي کنند و از قصر آن مرواريدهاي زيباي معرفت و رحمت استخراج مي کنند.

نقبي در درياي اعتکاف

اعتکاف آب حيات بخش در کوير غفلت هاست. در اهميت اعتکاف همين بس که پيامبر اکرم (ص) مي فرمايد: هر کس بر اساس اعتقاد و باور و شرايط لازم اعتکاف کند، تمام گناهان او آمرزيده مي شود.
اعتکاف، بستر مناسب انديشه، تفکر و خردورزي و تلاشي است براي اين که انسان هاي فرو رفته در غرقاب روزمرگي ها از فضاي پرالتهاب روزانه به سوي «خويش» و «خداي خويش» باز گردند، در واقع اعتکاف محو خودخواهي در امواج بلند خداگرايي است.
اعتکاف پشت پازدن به تعلقات نفس است و انسان براي نيل به هدف بزرگ تزکيه و تهذيب نفس و سير و سلوک معنوي بايد اعتکاف را در محيطي خلوت و ملکوتي و به دور از هياهوي زندگي انجام بدهد.
اشتغال انسان به کار و زندگي و مسووليت هاي اجتماعي، گاهي موجب غفلت مي شود و توجه به کار، گاه انسان را از توجه به هدف باز مي دارد و سبب مي شود وظيفه بزرگ ياد خدا و توجه به خودسازي و مبدا و منتهاي هستي فراموش شود، در اين ميان اعتکاف، آب حيات بخش در کوير غفلت هاست.
غفلت از «خود» و «خداي خود»، بستر مرگ ارزش هاي انساني و نقطه سقوط از پايگاه بلند خردورزي و عشق عرفاني و عامل پيوستن به زندگي پست و حيواني است.
اعتکاف زمينه توبه و بازگشت است. بازگشت به قرآن و معنويت، بازگشت به دعا و استمداد از عالم غيب، بازگشت از «خودمداري» به «خداگرايي»، شک نيست آن ها که مسووليت هاي حساس تر و بزرگ تري دارند، بيش از ديگران به اعتکاف و خودسازي نياز دارند.
بي جهت نيست که شخص رسول الله (ص) پس از هجرت، همه ساله دهه اول يا دوم و گاه هر دو دهه و در سال هاي آخر زندگي به طور منظم دهه سوم ماه مبارک رمضان را به «اعتکاف» مي پرداخت و به همه دست اندرکاران و کارگزاران و رجال سياسي و اجتماعي درس معنويت گرايي و ذکر و نيايش و روزه و تلاوت قرآن مي داد. اعتکاف، توقفي ناآگاهانه در مسجد نيست صرف درنگ و مکث و «حبس خويشتن» در مسجد، بدون عشق به عبادت و قصد قربت نيست.
اعتکاف، لميدن خوابيدن و چرت زدن و احيانا وقت گذراني بي کاران و گردهم آيي تفريحي – سياحتي در مساجد بزرگ شهر نيست.
در اعتکاف کساني که کار دارند و زياد هم کار دارند و غرق دنياي اقتصاد، سياست، هنر، مطبوعات و غيره هستند، بايد از توليد، توزيع، طرح و برنامه هاي اقتصادي، سياسي، فرهنگي، نظامي و کار و زندگي فاصله بگيرند و به هم آهنگي کار و تلاش و فعاليت ها، با رضاي خدا و وظيفه مکتبي بيانديشند و تنظيم فکر و انديشه و عمل، با معيارهاي الهي را تمرين کنند.
کار براي امت و تامين حوايج نيازمندان، تشييع پيکر شهيدان و مومنان، عيادت بيماران و هر کاري که در آن، خود مطرح نيست و انگيزه الهي دارد، با اعتکاف سازگار است و حتي در برخي احاديث قضاي حوايج مومنان از اعتکاف برتر شناخته شده است.
اعتکاف، دوره کوتاه مدت خودسازي است، که حداقل سه روز طول مي کشد و انسان را از حاکميت غريزه ها، عادت ها و اشتغالات معمول زندگي آزاد مي کند.
اعتکاف، محو خودخواهي در امواج بلند خداگرايي و خدمت به امت اسلامي است. اعتکاف، بيرون رفتن از خانه خويش و مصمم شدن بر حضور در خانه حضرت حق است. عبادتي مستحبي و تقرب جويانه و داوطلبانه است که روزه روز سوم آن رنگ وجوب مي گيرد.
اعتکاف، گريز از لذت گرايي و هرگونه التذاذ جنسي و مهار حس خودمحوري و برتري جويي و بازگشت از قبله دنياگرايان به سمت و سوي قلب و قبله هستي است.
خودسازي، محاسبه نفس، توبه و نيايش، نماز و تلاوت قرآن و استمداد از آستان قدس ربوبي از ديگر برکات اعتکاف است. اسلام، فکر جدايي از زندگي دنيا و گوشه نشيني و کناره گيري از مردم و به تعبير ديگر رهبانيت را باطل و ناپسند اعلام کرد، اما اعتکاف را به عنوان فرصتي براي بازگشت به خويش و خداي خويش قرار داد، تا کساني که از هياهو و جنجال هاي زندگي مادي خسته مي شوند، بتوانند چند صباحي با خداي خود خلوت کنند و جان و روح خود را با خالق هستي ارتباط دهند.
اعتکاف شرايطي را فراهم مي کند تا انسان ها با توشه معنوي و اعتقادي راسخ و ايمان و اميدي بيشتر، به زندگي خود ادامه داده، خود را براي صحنه هاي خطر و جهاد در راه خدا آماده سازند، هميشه با ياد خدا تلاش کنند، خود را در محضر پروردگار ببينند، از نافرماني او بپرهيزند و به سوي سعادت دنيا و آخرت گام بردارند.
منبع:مجله خيمه شماره 33-34 /س