بهترين راه جلوگيري از گناهاني مثل ريا، غرور، تكبر و خودپسندي چيست؟

قبل از بيان راه‌هاي جلوگيري و درمان هر يك از ريا، غرور و تكبر و خودپسندي لازم است،‌ابتدا توضيح مختصري در مورد هر يك از اين سه خصلت ارايه شود و به دنبال آن اشاره‌اي به منشأ و علل پيدايش آن و سپس راه درمان هر يك بيان گردد.
1. ريا و راه‌هاي جلوگيري از آن
ريا به معناي نشان دادن و وانمود كردن چيزي از اعمال حسنه يا اخلاق پسنديده به مردم براي قدر و منزلت يافتن پيش آنهاست.[1] ريا ممكن است در اعمال و عبادات واجب و يا اعمال مستحب باشد، در تمامي موارد ريا نكوهيده و مذموم شناخته شده و امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايد: «كلُّ رياءٍ شركٌ»؛[2] هر ريايي شرك است. براي جلوگيري از ريا لازم است به درون خود مراجعه كرده و با شناسايي ريشه‌هاي ريا، راه را بر بروز رياكاري ببنديم.
مهم‌ترين راه‌هاي جلوگيري و پيشگيري از ريا عبارتند از:
1. تقويت ايمان
يكي از راه‌هاي اصلي جلوگيري از ريا، تقويت ايمان و باورهاي مذهبي است. هر اندازه نيروي ايمان در افراد قوي‌تر شود، انجام اعمال رياكارانه در آنها ضعيف‌تر مي‌شود.
2. اخلاص
دومين عامل جلوگيري از ريا، اخلاص است. اخلاص در واقع نقطة مقابل ريا است. اخلاص به معناي آن است كه انسان، عبادات، اعمال و رفتارش را براي رضاي خدا انجام دهد. علي ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايد: اخلاص در عمل، از نشانه‌هاي سعادت است».[3] و نيز فرمود: «خوشا به حال كسي كه عبادت و دعايش را فقط براي خدا انجام دهد و قلبش را به آنچه چشمش مي‌بيند مشغول نسازد»[4] تا وقتي انسان اخلاص نداشته باشد، نمي‌تواند خود را از ريا مصون نگه دارد.
غرور و راه هاي جلوگيري از آن
غرور حالتي در نفس انسان است كه گاه بر اثر احساس قدرتي مانند جواني و مال و ثروت و مقام و… كه در خود دارد وظايف و تكاليف خويش را از ياد ببرد و يا اينكه به كرم و بزرگواري و بخشايندگي خداوند مغرور گردد و گمان برد كه مقتضاي لطف خداوند آن است كه آدمي به هر عملي دست زند مورد عفو خداوند قرار مي‌گيرد و در نتيجه به بي توجهي و سهل انگاري در وظايف بندگي دچار گردد.[5] براي آنكه به غرور گرفتار نشويم و يا اگر نشانه‌هايي از آن در ما وجود دارد آنها را از خود دور كنيم. توجه به اين نكات ضروري است.
1. خودشناسي
يكي از راه‌هاي جلوگيري از غرور، خودشناسي و پي بردن به موقعيت و جايگاه خود در نظام هستي است. انسان اگر خود را بشناسد و بداند كه هر آنچه دارد از آن خداست و چند روزي به صورت امانت در اختيار او قرار گرفته،‌ هرگز بر آنچه دارد مغرور نخواهد شد.
2. رعايت تقوا
يكي ديگر از عواملي كه مي‌تواند ريشه‌هاي غرور را در انسان تضعيف نموده و نابود كند، رعايت تقوا و توجه به اين نكته است كه برتري و فضيلت انسان به مال و دارايي و مقام و موقعيت اجتماعي نيست؛ بلكه ملاك اصلي تقوا است. رعايت تقوا انسان را از غرور باز مي‌دارد.
3. عبرت گيري از سرگذشت ديگران
از ديگر عواملي كه مي‌تواند از غرور جلوگيري كند، مطالعه حالات و سرگذشت افرادي است كه ابزار و امكانات و موقعيت‌هاي بالايي در جامعه داشته و پس از مدتي آنها را از دست داده‌اند، مطالعه اين جريانات باعث مي‌شود انسان نگرش ديگري در مورد زندگي پيدا كند و به خاطر آنچه كه دارد به ديگران فخر فروشي نكند. سر گذشت افرادي مثل قارون، فرعون، شرّ او و بسياري كه خداوند متعال در قرآن داستان آنها را بيان فرموده است درس عبرت خوبي است براي عبرت گيرندگان.
4. اخلاص و بندگي خداوند
سعي در اخلاص در كارها، بسياري از افعال ما را پاك و بي عيب و نقص مي سازد. كسي كه عبادتش، علم آموزش، كارهاي عام المنفعه و اجتماعيش و… براي خدا باشد، هيچگاه براي اين كار ها به خود مغرور نمي شود؛ زيرا او با اين كارها در صدد است و رضايت خدا را به دست آورد و راه بندگي را بپيمايد. عشق به خداوند و دوري از محبت دنيا بهترين عامل ريشه كني رذايل اخلاقي از وجود آدمي است.
تكبر و خودپسندي و راه‌هاي جلوگيري از آن
تكبر و خودپسندي به معناي اين است كه فردي با رفتار و كردار خود وانمود كند كه از ديگران برتر و بالاتر است.[6] برخي خواسته‌اند بين تكبر و خودپسندي فرق بگذارند به اينكه: در تكبر، انسان خود را با ديگران مقايسه مي‌كند و برتر از ديگران مي‌پندارد؛ امّا درخودپسندي مقايسه‌اي در كار نيست بلكه فرد خيال مي‌كند كه رفتارش كامل است و لذا اعمال خود را مي‌پسندد و بهترين راهكارهايي كه مي‌تواند انسان را از تكبر و خودپسندي باز دارد عبارتند از:
1. توجه به نقطه‌هاي ضعف خود
هيچ انساني نيست كه نقطه ضعفي نداشته باشد. لذا بايد انسان سعي كند نقاط ضعف خود را شناسايي نموده و در صدد اصلاح و جبران آن برآيد. وقتي انسان با اين ديد به اعمال و رفتار خود نگاه كند، مي‌داند كه نقاط ضعفي در او وجود دارد و در پاره‌اي موارد ناتوان‌تر از ديگران است، در آن صورت احساس تكبر و خودپسندي نخواهد كرد.
2. تقويت روحية فروتني و تواضع
يكي ديگر از راهكارهاي جلوگيري از تكبر و خودپسندي آن است كه فرد در اعمال و رفتار خود فروتني و تواضع را تمرين كند و واقعاً بپذيرد كه فروتني و تواضع مايه عزت و سربلندي انسان و تكبر و خودپسندي موجب هلاكت افراد است.
3. توجه به آثار بد اجتماعي آن
كسي كه دچار خود پسندي است، اطرافيان از او گريزانند و اعتبار و موقعيت مناسبي بين افراد مختلف نخواهد داشت و اگر او را هم احترام كنند براي پول، مقام و… اوست كه به او احترام مي كنند نه خود او.

پي نوشت ها:
[1] . مشكيني، درسهايي از اخلاق، ترجمه عليرضا فيض، الهادي، چاپ اول، 1376، ص 199.
[2] . حر عاملي، وسايل الشيعه، آل البيت، ج 1، ص 67.
[3] . محمدي ري شهري، ميزان الحكمه، مكتب الاعلام الاسلامي، چاپ دوّم، ج 3، ص 59.
[4] . حر عاملي، ‌بحار الانوار، بيروت، ج70، ص 229.
[5] . حسيني دشتي، معارف و معاريف، صدر، چاپ دوّم، 1376، ج 7، ص 596.
[6] . رشيدپور، مجيد، مباني اخلاق اسلامي، انتشارات هجرت، چاپ اوّل، 1374، ص 219 و 311.