چکیده

قرآن کریم یکی از منابع مهم نیایش های دینی و یک مکتب انسان ساز است و سرشار از مضمون هایی است که نقش اساسی در معنویت و رشد عرفانی انسان دارد.. پژوهش حاضر نیز بر اساس روش تحلیلی- همبستگی با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته مطالعه قرآن کریم و سلامت روانی، به بررسی رابطه بین سلامت روانی و مطالعه قرآن کریم در بین دانشجویان دانشگاه اصفهان پرداخته است حجم نمونه شامل ۳۶۰ نفر از دانشجویان بر اساس فرمول کوکران می باشند. در پرسشنامه سلامت روان از فرم ۲۸ ماده ای پرسشنامه GHQ که مشتمل بر چهار مقیاس فرعی (علایم جسمانی، اضطراب، اجتماعی و افسردگی) هریکه به تعداد ۷ سوال و بخش مطالعه قرآن کریم با پرسشنامه ۲۲ سوالی استفاده شده است، نتایج بیانگر آن بودند که به طور کلی بین سلامت روان و مطالعه قرآن کریم در بین دانشجویان رابطه وجود دارد. در بین زیر مجموعه های سلامته روان نیز همگی با مطالعه قرآن کریم ارتباط داشتند به طوری که علائم افسردگی دارای بالاترین معناداری و کنش اجتماعی دارای معناداری کمتری بود، یعنی اینکه افزایش توجه به معنویات، زمینه ساز سلامت روانی و کاهش افسردگی، کشش وخیم اجتماعی، اضطراب و علائم جسمانی بد می شود. در این میان توجه به قرآن کریم که مشتمل پر مطالب بسیار عالی و ارتباط با معبود است، تأثیر بسیار شگرفی در سلامت روانی و سلامت جامعه اسلامی دارد.
 

مقدمه

با اینکه معتقدیم قرآن کریم بزرگترین هدیه الهی برای انسان ها و گرانبهاترین میراث پیامبر اعظم در میان مسلمین است، امت اسلامی آن گونه که شایسته است برای استفاده از این میراث عظیم از خود همت نشان نداده و نمی دهد. جامعه اسلامی پس از وفات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) علی رغم تأکیدات فراوان آن حضرت مبنی بر وجوب رجوع و عمل به قرآن، به عنوان ثقل اکبر و فرا گرفتن علوم قرآن از اهل بیت به عنوان نقل أصغر، از تمسک به این حبل متین الهی محروم مانده است. در نتیجه جامعه اسلامی از جایگاه اصلی خویش که قرآن آنها را بدان مژده داده و می فرماید: «وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ»، (1) باز مانده اند و امروزه به این واقعیت تلخ می باید اقرار نمود که جامعه اسلامی به دلیل فاصله گرفتن از واقعیت قرآن و علوم اهل بیت (علیهم السلام)، متحمل خسارت های جبران ناپذیری شده است. اما به رغم دوری مسلمین از حقیقت قرآن و غریب بودن این گوهر آسمانی و عطیه رحمانی، پرداختن به ظاهر آن در میان مسلمین گهگاه از رواج و رونق خوبی برخوردار بوده است. بدون شناخت افکار انحرافی مخالفان قرآن و مقابله با آنها از طریق روشنگری و برملا کردن توطئه های فرهنگی آنان، حاکم کردن فرهنگ قرآن کریم و هدایت جامعه براساس اعتقادات و ارزش های دینی، کار چندان آسانی نیست. این نکته ای است که اغلب مورد غفلت قرار می گیرد. (2)
 
نوجوانی و جوانی، بهار عمر و هنگام شکوفایی آن و آغاز فراز و نشیب های روحی و جسمی و رسیدن به رشد است. در این دوره کم کم شخصیت انسان شکل می گیرد و پرسش های فکری و فرهنگی بسیاری در ذهن جوان پیدا می شود. (3) روزهای جوانی لبریز از زیبایی، نشاط، احساسات، لذت های متنوع، تفریح و آراستگی است. از سوی دیگر، خداجویی و خدایابی و دین باوری از ویژگی های این دوران است با در این ویژگی ها و انرژی متراکمی که در آنها وجود دارد و با تبیین صحیح باورها و ارزش های دینی و مذهبی، می توان روح ناآرام جوان را آرامش و اطمینان بخشیده و او را به نجات و کمال رساند.

آرامش روانی عنصر پایه سلامتی

در روزگار کنونی، بشر چنان گرفتار تمدن مادی و ظواهر گوناگون آن شده که از خودیابی و خویشتن شناسی دور مانده است. علی رغم پیشرفت حیرت آوری که انسان به مدد فن آوری کسب کرده و تحقیقات نشان می دهد که نه تنها هنوز به آرامش روانی که از عناصر پایه سلامتی از دیدگاه سازمان جهانی بهداشت (O. W.H) و اساس یک زندگی سعادتمندانه است دست نیافته، بلکه به موازات پیشرفت های علمی و مادی تمدن مدرن بر مشکلات و ناراحتی های روانی انسان نظیر ناامیدی ، پوچ گرایی، اضطراب، ترس، افسردگی، اعتیاد، طلاق و خودکشی افزوده شده است. پژوهش ها نشان می دهد که میانگین درمان ناشی از روان درمانی بر پایه روش های علمی هنوز به میزان رضایت بخشی نرسیده است. آنچه در دو دهه آخر قرن بیستم برای روان شناسان و توده مردم محسوس بود کمبود یا نبود توجه مدل ها و مکتب ها در بعد معنوی انسان است. از این جا لزوم توجه به آموزه های دینی به خصوص قرآن کریم برای تأمین بهداشت روانی و سلامت روح و روان مشخص می شود. آموزه های قرآنی راهکارهای مناسب را در خصوص تأمین سلامت روح و روان ارائه داده است (4).
 
نهادهای فرهنگی جامعه وظیفه دارند قرآن کریم را که تجلی گاه خداوند و یگانه وسیله ارتباط میان بندگان و آفریدگار جهان است، به میان جوانان آورده و آنان را با کتاب خدا آشنا، اندیشه و عمل آنان را با قرآن هماهنگ کنند و بدین وسیله، قرآن را از انزوا و مهجوریت خارج سازند تا فرستاده خدا در روز قیامت، لب به گلایه نگشاید: «وَقالَ الرَّسولُ یا رَبِّ إِنَّ قَومِی اتَّخَذوا هٰذَا القُرآنَ مَهجورًا»؛ (5) و رسول خدا  (صلی الله علیه و آله و سلم) گفت: پروردگارا (با اینکه هشدار دادی و فرمودی اگر می خواهید سربلند و عزیز باشید، به قرآن عمل کنید) قوم من (نه تنها آن را ترک کردند) دوری از قرآن را پیشه خود ساختند. بهترین فرصت برای آشنایی با قرآن و معارف قرآنی، دوره نوجوانی و جوانی است؛ چرا که آنچه در این دوره فرا گرفته شود، ماندگار و جاودان خواهد بود. حضرت امام خمینی رحمت الله علیه در طول نهضت خود همواره جوانان را می ستود و آنان را ارشاد و راهنمایی می کرد و برای پیشبرد آرمان های اسلام بر آنان سرمایه گذاری می نمود:
 
شما جوانها امید من هستید، نوید من هستید، امید من به شما توده جوان است. به شما توده متصل است. من امید این را دارم که مقدرات مملکت ما بعد از این به دست شما عزیزان بیافتد و مملکت ما را شما عزیزان حفظ کنید. شما جوانان برومند ، شما محصلین ارجمند، در هرجا از ایران که هستید باید بیدار باشید با بیداری از حقوق خودتان دفاع کنید». (6)
 
بهداشت روان انسان بحث سراسر قرآن کریم است. قرآن در حدود ۶۲۳۶ آیه در زمینه پرورش صحیح انسان و حفظ بهداشت روان سخن گفته است ، با مراجعه به آیات و روایات روشن می شود که قرآن نسخه شفا بخش خدای سبحان برای بیماران روانی است. «وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ ۙ وَلَا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَسَارًا»(7) در آیات متعددی از قرآن به عنوان شفا یاد شده، آن سان که گاه قرآن شفا دهنده دل ها معرفی شده است. «به یقین برای شما از جانب پروردگارتان اندرزی، و درمانی برای آنچه در سینه هاست. و رهنمود برای گروندگان (به خدا) آمده است. قرآن به عنوان یک درمانگر و درمان خود را معرفی می کند و خدا را نیز به عنوان درمان و دارو بیان می دارد.(8) که بسیاری از بیماری های روحی و روانی را درمان کرده و شما می بخشد. با یاد خدا دلها آرامش می یابد. (9) برخی از محققان و متخصصان علوم پزشکی، پژوهشهای متعددی در این مورد انجام داده و تأثیرات آموزه ها و آیات قرآن را در بهداشت روانی و تامین سلامت روح و روان انسان بررسی کرده اند. در این تحقیقات تجربی نتایج مثبت و چشمگیری در مورد برخی مفاهیم و دستورات قرآن بدست آمده است:
 
1- وحدت شخصیت انسان و رابطه آن با توحید قرآن
۲ – دمیدن روح امید و ممنوعیت یأس و ناامیدی در قرآن و تأثیر آن در کاهش افسردگی
۳- دعوت قرآن به صبر و تأثیر آن در کاهش فشارهای روانی (10)
۴- دعوت قرآن به توکل بر خدا (11) و تأثیر آن در حل مشکلات و آرامش روانی
۵- تأثیر یاد خدا در آرامش دل (12) و رفع اضطراب و نگرانی
۶- ممنوعیت خودکشی در دین (13) و تأثیر آن بر پایین آمدن آمار خودکشی در جوامع مذهبی
۷- تأکید بر محبت به پدر و مادر و تأثیر آن در سلامت روانی افراد خانواده (14)
 
بر اساس مطالعات انجام شده، بین مذهبی بودن و معنادار بودن زندگی و سلامت روانی ارتباط نزدیکی وجود دارد. همانگونه که در قرآن آمده الا بذکر الله تطمئن القلوب و 260 بار کلمه “ذکر” آورده شده که منظور یادآوری است. قرآن آرامش و امنیت را به راه دستیابی به سلامت روان می داند. مطالعات انجام شده با مضمون تأثیرآوای قرآن بر اضطراب و درد بیماران تحت عمل جراحی با آزمون های تشخیصی، بیانگر تأثیر مثبت آوای قرآن بر سلامت روان و جسم است.

برنامه نورانی قرآن

قرآن و برنامه نورانی و حیات بخش آن، جامعه را به سوی سلامتها سوق می دهد. آموزه شفاجویی از قرآن کریم حقیقتی است که خداوند رحمان در متن قرآن بدان اشاره کرده است و خداوند در قالب آیات متعددی به سلامت فردی و اجتماعی و در عین حال بهداشت جسمی و روانی پشر اشاره کرده که توجه به آنها می تواند بهترین راه درمان و جامع ترین دستورالعمل بهداشتی در مقابله با آسیب های این چنینی باشد. شناخت هر چه بیشتر تأثیرات قرآن در سلامت روانی انسان ها می تواند ما را در شناخت بهتر قرآن و استفاده بیشتر از محضر آن در درمان بیماری های روانی کمک کند و راه های جدیدی را در استفاده از وحی الهی بر ما بگشاید. تمسک به قرآن و دین باوری به زندگی انسانها معنا می دهد و این موجب آرامش بخشی بسیاری از حوادث و رویدادها در جهان هستی است که از این طریق به انسان آرامش روانی دست می دهد. آرامش مؤمن نشانه أنسجام عناصر روانی اوست و این آرامش در سایه ذکر به دست می آید. هر آنچه ذکر خداوند متعال باشد و باعیته شود تا ما خود را در محضر ذات مقدسش بیابیم، باعث حاکمیت فطرت و در نتیجه آرامش روان می شود و چه ذکری بالاتر از قرآن کریم که تعالیم درخشان آن و حتی صوت تلاوت آن، حضور دانیم ما در محضر خداوند را گوشزد می کند. لذا جهت برخورداری از آثار معنوی قرآن، بهره گیری از این کلام الهی به عنوان یک روش تسکین دهنده مفید و قابل دسترسی برای کاهش بیماری های روحی و روانی پیشنهاد می شود. (15)
 

پیشینه تحقیق

شفیع آبادی و خلیج اسدی (۱۳۸۹) در پژوهش خود در زمینه بررسی رابطه بین مطالعه قرآن کریم با سلامت روانی کارکنان شاغل دانشگاه به این نتیجه دست یافت که بین مطالعه قرآن کریم با سلامت روانی و ابعاد آن (نشانه های بدنی، اضطراب، اختلال در عملکرد اجتماعی، افسردگی) رابطه معنادار بدست آمد. همچنین بین مطالعه قرآن کریم باسن کارمندان رابطه معنادار مشاهده شد. اما ارتباطی بین مطالعه قرآن کریم با متغیرهای جنس، وضعیت تأهل، مدرک تحصیلی، و وضعیت مسکن بدست نیامد. میان مطالعه قرآن کریم با سلامت روانی کارمندان زن و مرد تفاوت معناداری وجود نداشته است.
 
حبی و همکاران (۱۳۹۰) در پژوهش خود به بررسی رابطه مطالعه قرآن کریم کارکنان با سلامت روانی خانواده در یک واحد نظامی اقدام نمودند که نتایج نشانگر آن بود که بین محقق ساخته مطالعه قران کریم کارکنان و سلامت روانی خانواده رابطه مثبت وجود دارد. این رابطه در همسران بین خرده مقیاس های تاکنش وری اجتماعی و افسردگی در سطح 0/05 معنی دار است. با افزایش رضایت از شغل کارکنان، افزایش سطح سلامت روانی خانواده قابل پیش بینی است.
 
کاهه و هیودی (۱۳۹۱) در مقاله ای به بررسی مطالعه قرآن کریم و سلامت روان پرداختند که نتایج بیانگر این مطلب بود که سلامت روان با مؤلفهای رضایت کلی از شغل، رضایت از محیط فرهنگی و رضایت از رفتار فرهنگی دارای ارتباط معنادار بود و افرادی که رضایت بیشتری را ابراز داشتند، از سلامت روان بهتری نیز برخوردار بودند.

فرضیات تحقیق

فرضیه اصلی

– بین سلامت روان و مطالعه قرآن کریم رابطه معنادار وجود دارد.
 

فرضیه های فرعی

– بین علائم جسمانی و مطالعه قرآن کریم رابطه معنادار وجود دارد.
– بین علائم اضطراب و مطالعه قرآن کریم رابطه معنادار وجود دارد.
– بین علائم اجتماعی و مطالعه قرآن کریم رابطه معنادار وجود دارد
– بین علائم افسردگی و مطالعه قرآن کریم رابطه معنادار وجود دارد.
 

روش کار

پژوهش حاضر بر اساس روشی تحلیلی – همبستگی با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته مطالعه قرآن کریم و سلامت روانی به بررسی رابطه بین سلامت روانی و مطالعه قرآن کریم در بین دانشجویان دانشگاه اصفهان پرداخته است. جامعه آماری شامل ۸۰۰۰ نفر از دانشجویان یک روز تحصیلی می باشند که بر اساس فرمول کوکران، تعداد ۳۶۰ نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب شدند. در پرسشنامه سلامت روان از فرم ۲۸ ماده ای پرسشنامه (GHQ) که مشتمل بر چهار مقیاس فرعی (علائم جسمانی، اضطراب و اجتماعی و افسردگی) هر یک به تعداد ۷ سوال استفاده شده است ، پرسشنامه مذکور توسط جان و چان (۱۹۸۳) با ضریب پایایی ۸۵0/ تأیید شده است. در بخش مطالعه دعا از پرسشنامه ۲۲ سواله که بر اساس فرمول کرونباخ پایایی آن به میزان 0/79 مورد تأیید واقع شده استفاده شد که سوالات شامل ۴ گزینه کاملا موافق، موافق و مخالق ، و کاملا مخالف است. برای بررسی ارتباط بین دو متغیر مستقل (سلامت روان) و وابسته (محقق ساخته مطالعه قرآن کریم) از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است.
 

تجزیه و تحلیل

از بین حجم نمونه مورد استفاده تعداد ۴۲۰۰ نفر زن و ۱۵۰۰ نفر مرد بودند. همگی از سطح تحصیلات بالای فوق دیپلم برخوردار بوده و اغلب در بازه سنی ۲۹ تا ۳۲ سال قرار داشتند.
 
برای بررسی رابطه بین محقق ساخته مطالعه قرآن کریم و سلامت روان دانشجویان از آزمون همبستگی پیرسون بهره گرفته شده است.
 

بررسی فرضیات

 بین سلامت روان و مطالعه قرآن کریم رابطه معنادار وجود دارد.

 
در این فرضیه، به بررسی ارتباط بین مطالعه قرآن کریم و سلامت روان، که میزان سلامت روان، با مطالعه قرآن کریم سنجیده شده که برای رد یا اثبات این فرضیه، از آزمون پیرسون استفاده گردیده است. با توجه به مقدار sig، به این نتیجه رسیدیم که بین مطالعه قرآن کریم و (سلامت روان)، رابطه معنی داری وجود دارد. بنابراین فرضیه مذکور مورد قبول واقع می شود. بنابراین افزایش مطالعه قرآن کریم افزایش سلامت روان در بین دانشجویان خواهد شد.
 

بین علائم اضطراب و مطالعه قرآن کریم رابطه معنی داری وجود دارد.

 
در این فرضیه ، به بررسی ارتباط بین مطالعه قرآن کریم و علائم اضطراب، که میزان علائم اضطراب، با مطالعه قرآن کریم سنجیده شده که برای رد با اثبات این فرضیه، از آزمون پیرسون استفاده گردیده است. با توجه به مقدار sig، به این نتیجه رسیدیم که بین مطالعه قرآن کریم و (علائم اضطراب)، رابطه معنی داری وجود دارد. بنابراین فرضیه مذکور مورد قبول واقع می شود. بنابراین مطالعه قرآن کریم سبب کاهش علائم اصطراب در بین دانشجویان گردیده است.
 

بین علائم افسردگی و مطالعه قرآن کریم رابطه معنی داری وجود دارد.

 
در این فرضیه، به بررسی ارتباط بین مطالعه قرآن کریم و علائم افسردگی که میزان علائم افسردگی، با مطالعه قرآن کریم سنجیده شده که برای رد یا اثبات این فرضیه از آزمون پیرسون استفاده گردیده است. با توجه به مقدار sig، به این نتیجه رسیدیم که بین مطالعه قرآن کریم و (علائم افسردگی)، رابطه معنی داری وجود دارد. بنابراین فرضیه مذکور مورد قبول واقع می شود. افزایش مطالعه در قرآن کریم سبب کاهش علائم افسردگی می شود.
 

بین علائم جسمانی و مطالعه قرآن کریم رابطه معنی داری وجود دارد.

 

در این فرضیه، به بررسی ارتباط بین مطالعه قرآن کریم و علائم جسمانی، که میزان علائم جسمانی، با مطالعه قرآن کریم پرداخته شده که برای رد با اثبات این فرضیه . از آزمون پیرسون استفاده گردیده است. با توجه به مقدار sig، به این نتیجه رسیدیم که بین مطالعه قرآن کریم و (علائم جسمانی)، رابطه معنی داری وجود دارد. بنابراین فرضیه مذکور مورد قبول واقع می شود، بنابراین مطالعه قرآن کریم سبب بهبود علائم جسمانی و وضعیت جسمانی می شود.
 

بین علائم کنش اجتماعی و مطالعه قرآن کریم رابطه معنی داری وجود دارد.

در این فرضیه، به بررسی ارتباط بین مطالعه قرآن کریم و علائم کنش اجتماعی که میزان علائم کنش اجتماعی، با مطالعه قرآن کریم گردیده پرداخته شده که برای ردیا اثبات این فرضیه، از آزمون پیرسون استفاده گردیده است. با توجه به مقدارsig ، به این نتیجه رسیدیم که بین مطالعه قرآن کریم و (علائم کنش اجتماعی)، رابطه معنی داری وجود دارد. بنابراین فرضیه مذکور مورد قبول واقع می شود. مطالعه قرآن کریم زمینه ساز بهبود کنش اجتماعی می شود.
 

نتیجه گیری

نتایج تحقیق بیانگر آن است که بین سلامت روانی و مطالعه قرآن کریم به طور کلی ارتباط وجود دارد و در بین زیرمجموعه های سلامت روانی و مطالعه قرآن کریم نیز همگی ارتباط وجود دارد. نتایج حاصل از این پژوهش با نتایج دوستدار طوسی (۱۳۷۶) نیز که با هدف بررسی سلامت روانی دانشجویان مراکز تربیت معلم استان مازندران انجام شد، مشخص شد بین مطالعه قرآن کریم با سلامت روانی رابطه وجود دارد. بین مطالعه قرآن کریم با ابعاد سلامت روانی (اضطراب و افسردگی، سلامت جسمانی، کشش اجتماعی رابطه وجود دارد. همچنین با نتایج تحقیق کاهه و هیودی (۱۳۹۱) که به بررسی مطالعه قرآن کریم و سلامت روان پرداختند که نتایج بیانگر این مطلب بود که سلامت روان با مؤلفه های رضایت کلی از شغل، رضایت از محیط فرهنگی و رضایت از رفتار فرهنگی دارای ارتباط معنادار بود و افرادی که رضایت بیشتری را ابراز داشتند، از سلامت روان بهتری نیز برخوردار بودند. به طور کلی بدن ما از جسم و روان تشکیل شده که با هم ارتباط دارند و سلامت یا بیماری هریک بر روی دیگری اثر می گذارد. سلامت معنوی بعد روانی سلامت است.

امام محمد غزالی در کتاب احیا می نویسد: هر عضوی از بدن ما وظیفه ای دارد که وقتی آن را خوب انجام ندهد، یعنی بیمار شده است. وظیفه روح با قلب معنوی هم، شناخت خالق و ارتباط با اوست. بسیاری از تحقیقات نشان می دهند که چیزهایی مثل باورهای مثبت، احساس آسایش و قدرتی که از پایبندی به مذهب به دست می آید، تمرکز حواس و دعا کردن می توانند بر احساس سلامت انسان و بهبود زودتر بیماری ها تأثیر مثبت داشته باشند. معنویت باعث می شود که انسان احساس بهتری داشته باشد و در نتیجه قدرت بیشتری برای مقابله با بیماری ها به دست خواهد آورد. همین امر حتی اگر بیماری را شفا ندهد سبب بهتر شدن بیمار می شود یا کمک می کند بیمار بهتر با بیماریش کنار بیایید. مرکز ملی طب سنتی و طب جایگزین در آمریکا در مورد تأثیر دعا کردن بر سلامت خود فرد و اطرافیان، بیش از ۱۲ هزار نفر را مورد بررسی قرار داده و دریافته است که ۵۴ درصد از آمریکایی ها برای افزایش سلامتشان از دعا کردن کمک می گیرند و ۵۲ درصد آنها از دیگران می خواهند که برای سلامت آنها دعا کنند.

دکتر کاترین استونی از مرکز ملی طب جایگزین و سنتی امریکا می گوید: برای کشف ارتباط میان معنویت و سلامت به تحقیقات زیادی نیاز است. ولی ما تاکنون به شواهدی دست یافته ایم که نشان می دهند وابستگی مذهبی و انجام کارهای مذهبی باعث سلامت بیشتر و عمر طولانی تر می شوند. این امر را می توان به کارکرد بهتر سیستم ایمنی بدن و قلب و عروق نسبت داد. هرچند این قضیه کاملا اثبات نشده است ولی کارهای مذهبی برای برخی از افراد راهی برای کاهش استرس محسوب می شود و همین کاهش استرس می تواند منشا فواید بسیاری برای سلامت روان و جسم باشد.
 
بنابراین پیشنهاد می شود اقداماتی در جهت افزایش مطالعه قرآن کریم از جمله (ایجاد تسهیلات در زمینه های گوناگون برای دانشجویان، توجه به وظایف و مسئولیت های آنها، رعایت جایگاه قرآن کریم در دروس مختلف، توجه به نظرات و پیشنهادهای آنها، توجه به علایق معنوی دانشجویان صورت گیرد) تا بدین وسیله سلامت روانی دانشجویان نیز تأمین شود.
 
پی‌نوشت‌ها:
1- سوره آل عمران، آیه ۱۳۹.
2- قرآن شناسی، صص ۱۱۲-۱۰۹.
3- روانشناسی جوانی، ص ۹۳.
4- بررسی نقش قرآن در سلامت روح و روان انسان، ص ۱.
5- سوره فرقان، آیه ۳۰
6- آداب الصلوة، ج ۲، صص ۸۰-۷۹.
7- سوره اسراء، آیه 82
8- سوره یونس، آیه۵۷
9- سوره رعد، آیه ۲۸
10- سوره بقرہ، آیه ۱۵۲ و سوره آل عمران، آیه ۲۰۰.
11- سوره احزاب، آیه ۲ و سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.
12- سوره رعد، آیه ۲۸.
13- سوره نساء، آیه ۲۹.
14- سوره اسراء، آیه ۲۴ و سوره بقره، آیه ۸۳.
15-  بررسی نقش قرآن در سلامت روح و روان انسان، ص ۱.

منابع
1 – قرآن کریم.
2 – روانشناسی جوانی، جونز بلر، ترجمه رضا شاپوریان، چاپ اول، انتشارات آگاه ، تهران، ۱۳۷۹. 
3- بررسی نقش قرآن در سلامت روح و روان انسان، لیلا بهرامخانی، و فریده بهرامخانی، بی جا، بی تا.
4- بررسی رابطه مطالعه قرآن کریم کارکنان با سلامت روانی خانواده در یک واحد نظامی، محمدباقر حبی و همکاران، فصلنامه روانشناسی نظامی، سال دوم، شماره پنجم، ۱۳۹۰.
5- آداب الصلوة، سید روح الله خمینی، جلد دوم، چاپ اول، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، تهران، ۱۳۷۰.
6- بررسی رابطه بین مطالعه قرآن کریم با سلامت روانی کارکنان شاغل دانشگاه، عبدالله شفیع آبادی، و شدیده خلج اسدی، فصلنامه تازه های روانشناسی صنعتی سازمانی، سال نخست، شماره ۲، بهار ۱۳۸۹.
7- مطالعه قرآن کریم و سلامت روان، داود کاهه و طیبه هیودی، فصلنامه پایش سال یازدهم، شماره سوم، خرداد و تیر ۱۳۹۱.
8- قرآن شناسی، محمد تقیمصباح یزدی، چاپ اول، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، قم، ۱۳۷۶.
  
منبع: گفتارها و نوشتارها (مجموعه مقالات همایش نخبگان، فرهیختگان و پیشکسوتان قرآنی)، نویسنده: جعفر علون آبادی، چاپ اول، ناشر: دبیرخانه کمسیون توسعه فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآن کریم، تهران، 1396 ش، صص 298-285.