یاد مرگ و توجه دادن به آن یکی از سفارشات مهم دین اسلام است که همواره در کتاب و سنت نسبت به آن تاکید شده است. در منابع اسلامی آثار بسیاری در مورد یاد مرگ بیان شده است که یکی از مهمترین آنها کمک به حفظ آرامش انسان و رهایی او از اضطراب‌ها و استرس‌های زندگی است. در این نوشتار قصد داریم به بررسی تاثیر یاد مرگ در کاهش اضطراب بپردازیم.
 

اهمیت یاد مرگ

در روایات بسیاری یاد مرگ مورد توجه قرار گرفته است و آن را نشانه‌ای برای افراد زیرک دانسته‌اند.[1] چرا که اگر انسان بداند که این دنیا منزلگاهی موقتی است و هر چه در اینجا بکارد در آن دنیا برداشت می‌کند با حساب وکتاب بیشتری خود را مهیای سفر مرگ می‌کند. از همین رو در احوالات امام حسن مجتبی (علیه السلام) آورده‌اند که آن حضرت هرگاه به یاد مرگ و عالم قبر و روز قیامت می‌افتاد می‌گریست و هنگامی که یاد توقف در پیشگاه خدای متعال در روز محشر به خاطر شریفش می‌آمد فریادی می‌زد و بیهوش روی زمین می‌افتاد.[2]  
فکر کردن درباره مرگ، کیفیت زندگی انسان را تغییر می‌دهد و این تفکر، برترین اندیشه و بهترین عبادت است. زیرا تاثیر مستقیمی بر رفتار انسان و اعمال او خواهد داشت و خوشبختی ابدی او را تضمین می‌نماید.
 
بنیان‌گزار انقلاب اسلامی، امام خمینی (رحمه الله علیه) در بیانی به اهمیت تفکر در باب مرگ اشاره کرده و از خداوند می‌خواهند که ما را متوجه این موضوع نماید که چند روزی بیشتر نیستیم و دنیا درگذر است و آنچه باقی می‌ماند و انسان را بهشتی یا جهنمی می‌کند  اعمال و رفتار اوست.[3]  
در اهمیت یاد مرگ همین بس که روزی در محضر رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) از شخصی تعریف و تمجید کردند. حضرت پرسید: آیا این رفیق شما به یاد مرگ بود؟ گفتند: ما نشنیدیم که یاد مرگ کند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: پس آنچنان که شما می‌پندارید نیست.
 

یاد مرگ و اضطراب

در آیات و روایات به آثار بسیاری در زمینه یاد مرگ اشاره شده است. آثاری همچون هدفمندی در زندگی[4]، آرامش روانی[5]، شتاب در انجام کارهای خیر[6]، رضایتمندی از زندگی[7]و… .
 
یکی از آثار مهم یاد مرگ حفظ آرامش در زندگی و کاهش اضطراب و استرس می‌باشد.
 
به طور کلی در تعریف اضطراب می‎‌توان چنین گفت که اضطراب، احساسی رنج‌آور در فرد است که در پی یک اتفاق ضربه زننده و یا احتمال خطری در آینده به وجود می‌آید و شدت آن به حدی است که در زندگی فردی و اجتماعی فرد اختلال ایجاد می‌کند.
 
دنیا پر از استرس و اضطراب است و کمتر  کسی را می‌توان یافت که این روزها با این مقوله دست و پنجه نرم نکرده باشد. اما اگر درست در این موضوع دقیق شویم و ریشه‌ی این اضطراب‌ها را بررسی نماییم به این نتیجه می‌رسیم که تمام ترس‌ها و اضطراب‌های زندگی، ریشه در ترس از مرگ و نگاه فرد نسبت به این موضوع دارد.
 
در پژوهشی که برخی دانشمندان و روان‌شناسان در سال 2005 انجام دادند مشخص شد که بر اساس نظریه‌ی وحشت، کشمکش انسان با آگاهی از مرگِ  غیر قابل اجتناب می‌تواند به طور زیادی بر بهزیستی جسمی و روان‌شناختی فرد تاثیر گذارد. بر اساس این نظریه، جهان‌بینی فرهنگی فرد می‌تواند او را در برابر اضطراب مربوط به مردن محافظت کند. همچنین این نظریه معتقد است که مهمترین رفتارهای فرد تحت تاثیر یاد مرگ قرار دارند حتی اگر این رفتارها ارتباط آشکاری با مرگ نداشته باشند.[8]  
مرگ آگاهی یا درمان با یاد مرگ یک روش روان‌شناختی برای کاهش اضطراب در زندگی است.[9] به این صورت که اگر فرد در زندگی همواره به یاد مرگ باشد ساختار شناختی‌اش تغییر می‌کند و به جای آن ساختار شناختی ابدیت ‌نگر، مطلق نگر و امید آفرین ایجاد می‌شود و باورهای فرد تغییر می‌کنند.[10]  
یاد مرگ سبب می‌شود که انسان شیوه‌ای صحیح برای زندگی در برگیرد زیرا می‌داند که این دنیا دار فانی است و حقیقت زندگی در دنیای پس از مرگ رخ می‌نماید. از همین روی، بسیاری از مسائل و مشکلات را سهل گرفته و برای زندگی‌اش ارزش بالاتری را در نظر می‌گیرد.
 
فکر درباره‌ی آینده‌ای مبهم یا حتی شوم انسان را دچار دلهره و اضطراب می‌کند. زیرا معمولا ابهام درباره‌ی آینده و اینکه قرار است چه چیزی رخ بدهد خود از عوامل مهم ایجاد اضطراب در فرد می‌باشد.
 
اما یاد مرگ و توجه به زندگی پس از آن باعث امید در وجود آدمی و تلاش برای رشد و ترقی خواهد شد. بر اساس این نوع نگاه، زندگی دنیا مقدمه‌ای برای رسیدن به جهانی ابدی خواهد بود و انسان به این باور می‌رسد که زندگی به این جهان مادی خلاصه نمی‌شود و مشکلات و ناکامی‌های او بی‌پاسخ نمی‌ماند.[11]  
انسان مرگ اندیش می‌داند که خداوند دنیا را برای هدفی والاتر خلق کرده است و به همین دلیل با دیدی واقع‌نگر به زندگی و مسائل مربوط به آن نگاه می‌کند. چنین فردی دیگر برای از دست دادن بسیاری از چیزهای مادی مضطرب نمی‌شود زیرا یاد مرگ او را به اندکی از دنیا راضی کرده است.[12]  
انسانی که در تمام لحظات زندگیش یاد مرگ را نصب العین خود قرار داده است معیار وابستگی‌ها و انتخابها و تصمیم‌هایش چیزهایی می‌شود که باقی و پایدار است و برای دنیای ابدیش کارایی داشته باشد، از همین روی دیگر در تصمیمات کلی و جزئی زندگیش دچار استرس یا اضطراب نمی‌شود، نرسیدن به آرزوهای بلند او را ناامید نمی‌کند و از فرصت کمی که دارد نهایت بهره را می‌برد زیرا می‌داند که عمر محدودی دارد و مشکلات و سختی‌های این دنیا ناپایدار و موقتی است.
 

پی‌نوشت

1. بحارالانوار، ج2، ص269
2.  ادب حضور، ج1، ص484
3.  تهذیب نفس و سیر وسلوک از دیدگاه امام خمینی، روح الله خمینی،ص337
4.  نهج‌البلاغه، خ133
5.  معانی‌الخبار، ج2، ص199
6.  نهج‌البلاغه، حکمت 31
7.  همان، حکمت 349
8.  تاثر مرگ آگاهی بر نیرومندی باور، اجتناب و افسردگی مبتلایان به اختلال وسواس-اجبار، مهناز علی اکبری دهکردی و مجتبی دلیر، 1388، مجله دست‌آوردهای روان‌شناختی، دوره چهارم، سال 16، ش 1
9.  همان
10.  همایش مرگ آگاهی، علی اسلامی نسب، 1386، تهران، انجمن شفای وسواس ایران
11.  نقش معاد در ایجاد امید و تحکیم امید آدمی، اعظم پرچم و زهرا محققیان، پژوهش‌های قرآنی، سال شانزدهم، ش64، 1389
12.  غرر الحکم و درر الکلم، ج5، ص379