تاريخ پيدايش علم رجال را بنويسيد؟

مقدمه: قرآن كريم و سنت اهل بيت اطهار ـ عليهم السّلام ـ از منابع اصلي آموزه‌هاي ديني اعم از احكام، معارف، اخلاق و … هستند؛ قرآن غالباً خطوط كلي را بيان مي‌كند و تفسير و تفصيل آن بر عهده پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ و جانشينان معصوم آن حضرت است كه در قالب روايات به دست ما رسيده است. بدين جهت، حديث و علوم مرتبط با آن مانند علم درايه و رجال اهميت ويژه‌اي دارند و آگاهي از آنها براي كساني كه مي‌خواهند آموزه‌هاي ياد شده را اجتهادي كنند، يك ضرورت است، كه در اين مختصر بحث كوتاهي دربارة تاريخ پيدايش و رشد علم رجال، خواهد شد.
تعريف علم رجال: «علم رجال علمي است كه درباره حالات و اوصاف راويان حديث از آن جهت كه دخالت در جواز و عدم جواز قبول قولشان {در خصوص نقل روايات معصومان ـ عليهم السّلام ـ} دارد (مثل عدالت و فسق و وثوق و …) بحث مي‌كند.»[1]علت پيدايش علم رجال: در بين راويان احاديث افراد مختلف با آراء و عقايد گوناگون و خصوصيات اخلاقي متفاوت وجود دارند كه با انگيزه‌هاي مختلف به نقل روايت پرداخته‌اند چنان كه علي ـ عليه السّلام ـ راويان را به چهار دسته تقسيم مي‌كنند:[2] 1. منافقان 2. كساني كه در نقل حديث دچار خطا و اشتباه شده‌اند 3. كساني كه تخصص در حديث را نداشته و جاهلانه به آن دست زده‌اند. 4. كساني كه احاديث را به درستي فرا گرفته و صادقانه نقل كرده‌اند. و روشن است كه تنها به روايات راويان قسم چهارم با اطمينان مي‌توان دل داد و آنها را حجت دانست اما روايات بقيه اقسام راويان به راحتي قابل پذيرش نيستند خصوصاً راويان منافق كه با انگيزه دشمني اقدام به جعل و تحريف متون يا اسناد روايات كرده و آنها را به دروغ به معصوم ـ عليه السّلام ـ نسبت داده‌اند و اين عمل زشت را حتي در زمان پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نيز انجام مي‌دادند كه آن حضرت در مقابل آنان موضع گيري كردند.[3]از آنجايي كه براي شناخت ميزان ارزش و اعتبار روايات بايد راويان آنها را شناخت و اين امر با علم رجال محقق مي‌شود به همين جهت علم رجال پديد آمد.
تاريخ پيدايش و سير تكاملي علم رجال: اين علم، يكي از قديمي‌ترين علوم اسلامي است و قدمت آن به اوائل نيمه دوم قرن اول باز مي‌گردد چنان كه ابو رافع (كاتب علي ـ عليه السّلام ـ ) براي اولين بار كتابي در اين زمينه نوشت و در آن اسامي شيعيان علي ـ عليه السّلام ـ و نيز اسامي شركت كنندگان در جنگ‌هاي بصره، صفين و نهروان را نوشت.[4] پس از او نيز افراد ديگري از شيعيان در زمان ائمه ـ عليه السّلام ـ در اين خصوص كتاب نوشتند مانند: عبد الله بن جبله (متوفي 219) از اصحاب امام كاظم ـ عليه السّلام ـ ، حسن بن علي بن فضال (متوفي 224) از اصحاب امام كاظم ـ عليه السّلام ـ ، علي بن الحسن متولد 206، فضل بن شاذان از اصحاب امام رضا ـ عليه السّلام ـ ، محمد بن خالد برقي از اصحاب امام كاظم ـ عليه السّلام ـ و احمد بن محمد بن خالد برقي (متوفي 274) ولي متأسفانه كتاب هيچ كدام از افراد ذكر شده اكنون در دست نيست.[5] اما علماي ديگري پيوسته در طي قرون بعدي در اين موضوع تأليفات گران سنگي داشته‌اند كه در اين نوشتار تنها اصول اوليه علم رجال به صورت مختصر معرفي مي‌شوند:
اين كتاب‌‌ها با استفاده از كتاب‌هايي كه ذكر شده نوشته شده است و عبارتند از:
1. اختيار معرفة الرجال معروف به رجال الكشي: مرحوم ابو عمرو محمد بن عبد العزيز كشي ـ معاصر مرحوم كليني ـ كتابي در علم رجال با عنوان «معرفة الناقلين عن الائمة الصادقين» يا «معرفة الناقلين» نوشت كه به دست سيد بن طاووس و شهيد ثاني نيز رسيده است ولي اكنون در دست نيست. اين كتاب داراي اشكالات و اشتباهاتي بوده است كه مرحوم شيخ طوسي آن را تصحيح كرد و اضافات آن را حذف كرد و به شكل مختصر تحت عنوان اختيار الرجال به جهان دانش عرضه داشت ويژگي اين كتاب اين است كه رواياتي كه درباره راويان احاديث به ترتيب صحابه هر يك از معصومين ـ عليه السّلام ـ وارد شده است در ذيل عنوان هر يك از آنها ذكر شده است كه خواننده مي‌تواند با استفاده از آن روايات به حقيقت حال آنها آشنا شود.[6]2. رجال النجاشي: اين كتاب تأليف شيخ ابو العباس احمد بن علي بن احمد بن العباس مشهور به «النجاشي» (متوفي 450) مي‌باشد. بعضي ويژگي‌هاي اين كتاب عبارتند از: 1. اختصاص به رجال شيعه دارد و اگر از غير شيعه هم نامي به ميان مي‌آورد به جهت اين است كه آن شخص يا از شيعه روايت نقل كرده يا كتابي براي شيعه نوشته است. 2. غالباً به جرح و تعديل راويان به صورت مستقل يا در لابلاي بحث‌هايش پرداخته است. 3. مؤلفش در اين علم تخصص والايي دارد و بسيار دقيق است و معروف است كه ايشان ضابطه مندترين علماي رجال است و حتي دقتش از شيخ طوسي و علامه حلي نيز بيش‌تر است. 4. مؤلفش علاوه بر دقت بالا داراي اطلاعات فراواني هم در اين علم مي‌باشد.[7]3 و 4. الفهرست و الرجال: اين دو كتاب از تأليفات دانشمند نامي شيعه در قرن 4 و 5 (385 ـ 460)، شيخ الطائفة ابي جعفر محمد بن الحسن الطوسي (ره) مي‌باشد. بعضي معتقدند، شيخ طوسي كتاب «الفهرست» را قبل از كتاب «الرجال» نوشته است چرا كه در كتاب دوم در قسمت «من لم يروعنهم عليهم السلام» (كساني كه از ائمه ـ عليهم السّلام ـ روايت نكرده‌اند)، موارد زيادي را به كتاب «الفهرست» خود ارجاع مي‌دهد.[8]از جمله مشخصات كتاب الفهرست اين است كه اين كتاب به منظور معرفي مؤلفان اصول، و تأليفات آنان نوشته شده و 900 تن از نويسندگان و حدود 2000 جلد كتاب را معرفي كرده است. اما با اينكه در اول كتابش وعده كرده كه به جرح و تعديل راويان نيز بپردازد ولي اين كار را فقط درباره عده كمي از آنان انجام داده است. ويژگي ديگر آن اين است كه مي‌توان به كمك آن رواياتي را كه مؤلف (ره) در كتاب تهذيبش از اصول اصحاب بدون ذكر طريقش به آنها ذكر كرده از ارسال خارج كرد. چون طرق آنها در اين كتاب آمده است.[9]بعضي از مشخصات كتاب دوم (الرجال ـ رجال الطوسي): 1. استقصا و ذكر تمام اصحاب پيامبر و ائمه اطهار ـ عليه السّلام ـ به طوري كه حتي ظالمان، فاسقان، معاندان و … را نيز ذكر كرده است. مثلاً خلفا و معاوية و عمرو بن العاص و امثال آنها را جزء اصحاب پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ آورده است حتي اگر روايت هم نقل نكرده باشند.
چنانكه كساني چون عبيد الله بن زياد و … را از اصحاب علي ـ عليه السّلام ـ شمرده و منصور دوانيقي را هم جزء اصحاب امام صادق ـ عليه السّلام ـ ذكر كرده است.
2. راويان متأخر از عصر ائمه ـ عليهم السّلام ـ را نيز ذكر كرده است.[10]تذكر: برخي اصول اوليه علم رجال را همان كتاب‌هايي كه معرفي شدند مي‌دانند و از آنها با عنوان «كتب اربعه رجاليه» ياد مي‌كنند.[11] ولي آيت الله سبحاني با تذكر اين مطلب ، چهار كتاب ديگر را به جهت قدمتشان جزء اين دسته از كتب رجالي ذكر مي‌كند كه عبارتند از: 1. رجال البرقي 2. رساله ابي غالب رازي 3. مشيخة الصدوق. 4. مشيخة الشيخ الطوسي.
در طول تاريخ علماي علم رجال پيوسته در فكر تكميل اين علم بوده‌اند و كتاب‌هاي فراواني با ويژگي‌هاي متمايز از خود به يادگار گذاشته‌اند كه راهگشاي دانش پژوهان و محقق در اين عرصه مي‌‌باشند كه حتي معرفي اجمالي همه آنها بسي فراتر از حجم اين نوشته را مي‌طلبد به همين جهت تنها به ذكر نام مهم‌ترين كتاب‌ها و مؤلفان آنها بسنده مي‌شود:
1. فهرست منتجب الدين: تأليف علي بن عبيدالله بن حسن بن حسين. 2. معالم العلما، تأليف محمد بن علي بن شهر آشوب (م 588) 3.. رجال ابن داود، تأليف، حسن بن علي بن داود حلي، معاصر علامه حلي و متولد 674. 4. خلاصة الاقوال في علم الرجال معروف به رجال العلامة، تأليف علامه حسن بن يوسف بن مطهر (م 726). 5. مجمع الرجال، تأليف زكي الدين عنايت الله قهباي از شاگردان مقدس اردبيلي (م 993) 6. منهج المقال، تأليف محمد بن علي بن ابراهيم استر آبادي (م 1028) 7. جامع الرواة، تأليف شيخ محمد بن علي اردبيلي كه سال 1100 زنده بوده است. 8. نقد الرجال، تأليف سيد مصطفي تفرشي (م 1044) 9. منتهي المقال في احوال الرجال، تأليف شيخ ابوعلي محمد بن اسماعيل حائري (م 1215 / 1216). 10. بهجة المقال، تأليف شيخ علي بن عبدالله محمد بن محب الله بن محمد جعفر علياري تبريزي، (م 1327) 11. تنقيح المقال في معرفة علم الرجال، شيخ عبدالله مامقاني (م 1351). 12. قاموس الرجال تأليف شيخ محمد تقي تستري (شوشتري)، (م 1416) 13. طرائف المقال، تأليف سيد محمد شفيع موسوي تفرشي. 14. مرتب الاساتيد، تأليف آيت الله بروجردي (م 1380) 15. معجم رجال الحديث، تأليف آيت الله سيد ابوالقاسم خويي(م 1414).
نتيجه بحث: تاريخ پيدايش علم رجال به اوائل نيمه دوم قرن اول هجري است و بعد از آن پيوسته رو به كمال بوده و كتاب‌هاي متعددي در اين زمينه در طي قرون نوشته شده است.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. كليات في علم الرجال، همان، ص 53 ـ 147.
2. علوم حديث و نقش آن در شناخت و تهذيب حديث، همان، ص 86 ـ 106.
3. المدخل الي علم الرجال و الدراية، همان، ص 16 ـ 42.

پي نوشت ها:
[1] . قرباني، زين العابدين، علم حديث و نقش آن در شناخت و تهذيب حديث، قم، انصاريان، چاپ سوم، 1378، ص86؛ شيخ آقا بزرگ طهراني، الذريعة الي تصانيف الشيعه، بيروت، دار الاضواء، چاپ دوم، 1403ق، ج10، ص80.
[2] . ر.ك: دشتي، محمد، نهج البلاغه، قم، پارسايان، چاپ دوم، 1379، خ210، بند 3 ـ 14، ص 432 ـ 434.
[3] . ر.ك: همان، ص 430، خ 210، بند 2.
[4] . ر.ك: الذريعة الي تصانيف الشيعه، همان، ص80؛ سبحاني، جعفر، كليات في علم الرجال، قم، مركز مديريت حوزه علميه، 1369، ج2، ص57.
[5] . ر.ك: علم حديث و نقش آن در شناخت و تهذيب حديث، همان، ص 89 ـ 90 و كليات في علم الرجال، همان، ص 57.
[6] . ر.ك: علوم حديث و نقش آن در شناخت و تهذيب حديث، همان، ص 90 ـ 91، كليات في علم الرجال، همان، ص 58 ـ 60؛ حسيني قزويني، سيد محمد، المدخل الي علم الرجال و الدراية، (جزوه درسي پايه هشتم حوزه علميه)، ص 21 ـ 22.
[7] . ر.ك: علوم حديث و …، همان، ص 97 ـ 99، كليات في علم الرجال، همان، ص 60 ـ 63 و المدخل الي علم الرجال و الدراية، همان، ص 22 ـ 23.
[8] . ر.ك: شيخ طوسي، رجال الطوسي، تحقيق جواد قيومي اصفهاني، قم، مؤسسة النشر الاسلامي، 1415، ص 8 (مقدمه محقق كتاب).
[9] . ر.ك: المدخل الي علم الرجال و الدراية، همان، ص 25.
[10] . ر.ك: همان، ص 24.
[11] . ر.ك: علوم حديث و نقش آن در شناخت و تهذيب حديث، همان، ص 90.