اصطلاح «تاریخ قرآن» اصطلاح نسبتاً جدیدی است و شاید وضع آن از سوی اسلامشناسان و قرآن شناسان غربی باشد. زیرا پیش از قرن حاضر، و در آثاری که قدما در زمینه‌ی علوم قرآنی نوشته‌اند، فی‌المثل در دایرةالمعارف قرآنی جامعی چون اتقان سیوطی به اصطلاح و تعبیر «تاریخ قرآن» بر نمی‌خوریم. باید توجه داشت که نبودن اسم و اصطلاح با نبودن مصداق و مواد و منابع مربوط به این رشته‌ی تحقیقی فرق دارد. در عالم اسلام از همان صدر اول هم مواد و هم منابع و هم مباحث تاریخ قرآن وجود داشته است، چنانکه فی‌المثل در صحیحین احادیثی درباره‌ی نحوه‌ی جمع و تدوین و کتابت قرآن و کاتبان وحی آمده است. در برهان زرکشی و اتقان سیوطی مباحث بسیاری در زمینه‌ی تاریخ قرآن هست از نحوه‌ی نزول وحی و تنجیم (پاره‌پاره و به تدریج نازل شدن وحی) تا کاتبان وحی و ترتیب آیات و سوره‌ها و نامگذاری سوره‌ها و اینکه ترتیب و توالی آنها توقیفی، از سوی رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، یا اجتهادی به ابتکار و اختیار صحابه بوده است، و نحوه‌ی تدوین مصحف امام یا مصاحف عثمانی و مصاحف مهم دیگر چون مصحف منسوب به حضرت علی (علیه‌السلام)، عبدالله بن مسعود، و ابی بن کعب و بحث قراآت و لهجات و اختلاف قراآت و رسم یعنی رسم الخط عثمانی آمده است. در دوران جدید، تحقیقات تئودور نولدکه (1836-1930 م) خاورشناس و اسلامشناس مشهور آلمانی، نقطه‌ی عطفی در شناخت و نگارش تاریخ قرآن است. او اثر معروفش تاریخ قرآن را در سال 1860 م انتشار داد. طبع بعدی و گسترش یافته‌ی این اثر به کمک و همکاری شوالی، برگشتراسر و پرتسل، در فاصله‌ی سالهای 1909 تا 1938 م در لایپزیک انتشار یافت. شاید بتوان گفت این اثر اساسی نولدکه و اثر گلدزیهر درباره‌ی تاریخ تفسیر قرآن، و نیز آثار محققان دیگر چون آرتور جفری، ریچارد بل، رژی بلاشر در زمینه‌ی تاریخ قرآن، همت پژوهندگان مسلمان اعم از شیعه یا سنی را به حرکت درآورد. تاریخ القرآن اثر محقق نامدار شیعه، ابوعبدالله زنجانی (1309-1360 ق) جزو نخستین تواریخ قرآن است که مسلمانان در عصر جدید نوشته‌اند. این اثر کم حجم (هشتاد صفحه) به عربی نوشته شده بود، و یا مقدمه‌ی انگلیسی مترجمان دایرةالمعارف اسلام (به عربی)، و با تقریظ عربی احمد امین در سال 1935 م در قاهره انتشار یافت و توجه اهل نظر را در جهان اسلام و جهان اسلامشناسی برانگیخت (نخستین ترجمه‌ی فارسی آن با عنوان تاریخ قرآن به قلم ابوالقاسم سحاب در سال 1317 ش انتشار یافت). بعضی از مباحث عمده‌ی این کتاب کوچک عبارت است از تاریخچه‌ی پیدایش خط در حجاز و خطی که قرآن به آن نوشته شد، کتابت قرآن حین نزول آن به امر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، نویسندگان وحی، موادی که وحی را بر آن می‌نوشتند، اسامی کسانی که قرآن را در عهد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) جمع کردند، تاریخ نزول سوره‌ها، ترتیب نزول قرآن در مکه و مدینه، قرآن در عهد ابوبکر و عمر، قرآن در عهد عثمان، ترتیب سوره‌ها در مصحف علی (علیه‌السلام). باب سوم این کتاب کم حجم و پربار به بحثی درباره‌ی فواتح سور (کلمات مقطعه و مرموز آغاز بعضی سوره‌های قرآن) ختم می‌شود. «کتاب القرآن» بحارالانوار مجلسی مفصلترین مباحث مربوط به علوم قرآنی از جمله شامل مباحثی مربوط به تاریخ قرآن در عالم تشیع است، که در بخشی از مجلد نوزدهم طبع قدیمی بحار برابر با مجلدات 92 و 93 طبع جدید درج گردیده است. بعضی از مباحث عمده‌ی «کتاب القرآن» در بحارالانوار عبارت است از: فضل قرآن و اعجاز آن، فضل کتابت قرآن، کاتبان وحی، نخستین و آخرین سوره‌ای که نازل شده، کیفیت جمع قرآن و آنچه دلالت بر تغییر (یعنی تحریف) آن دارد، درباره‌ی وجوه اعجاز قرآن؛ همچنین مباحث مفصل بسیاری در زمینه‌ی آداب قرائت قرآن و تعلیم و تعلم آن و ختم قرآن و ادعیه‌ی تلاوت و فضایل یکایک سوره‌ها دارد که این مباحث ربط مستقیمی به تاریخ قرآن ندارد. در عصر جدید مناهل العرفان، اثر محمد عبدالعظیم زرقانی، و مباحث فی علوم القرآن اثر صبحی صالح مباحث عمده‌ای در زمینه‌ی تاریخ قرآن در بردارد. در همین زمینه تاریخ القرآن تألیف عبدالصبور شاهین (قاهره، 1966 ق) قابل توجه است. همچنین دو اثر محققانه و پر حجم از دو تن از قرآن‌پژوهان شیعه در عصر جدید شایان ذکر است. نخست تاریخ قرآن نوشته‌ی مرحوم دکتر محمود رامیار (م 1363 ش) طبع اول تهران، 1346 ش، طبع دوم با افزایش و تجدید نظر 1362 ش؛ دوم تاریخ قرآن کریم نوشته‌ی دکتر سید محمدباقر حجتی، استاد و مدیر گروه علوم قرآنی در دانشکده‌ی الهیات دانشگاه تهران.
پ کتابنامه:
منبع:
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول.