مفهوم و معنای لغوی تبرّک

تبرک به معنای طلب برکت، و برکت به معنای زیادی خیر است. از این رو هر چیزی که دارای خیر زیاد باشد برکت گفته می شود. از دیدگاه وهابیت، کسی که جلب منفعت و دفع ضرری را در مخلوقی جستجو کند، او را معبود گرفته است:
«من تبرک بحجروا شجروا مسح علی قبراو قبه یتبرّک اصحابها فقد اتخذها الهه، انا من دعا نبیاً او ملکا او جنیا او ندبه او استغاثه به او نذرله او ذبح فقد خرج من الاسلام و هذا هوالکفر»(1).

دیدگاه شیعه و اهل سنت:

تبرک با همان ملاکی که در نوشیدن از چشمه زمزم، دست کشیدن به خانه خدا و اقامت در سرزمین های مقدس و … به شرک منتهی نمی شود، در زیارت پیامبران، اولیاء، شهدا و صالحان به خاطر مقام و عظمتی که در پیشگاه خداوند دارند که روح و قبر آنان را منشأ برکت قرار داده است، موجب شرک نمی شود و ملاک شرک بر آن صدق نمی کند.
قرآن کریم از قول حضرت یوسف علیه السلام می فرماید:
«اذْهَبُوا بِقَمِیصِی هذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیراً وَ أْتُونِی بِأَهْلِکُمْ أَجْمَعِینَ‌ …»(2).
«پیراهن مرا ببرید و به صورت پدرم افکنید تا دیدگانش بینا گردد».
«فَلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِیرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیراً…»(3).
«آنگاه که بشارت دهنده آن پیراهن را بر رخسار او افکند بینایی وی بازگشت».
آیا رفتار یعقوب و یوسف که هر دو از پیامبران بزرگ الهی بوده اند مبنای توحیدی نداشته است؟ افزون بر این در کتاب های حدیث، روایاتی آمده که تصریح می کند صحابه به لباس، آب وضوء و ظرف آب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تبرک می جسته اند که برای نمونه به دو روایت اشاره می شود.
1) «اذا توضأ کادوا یقتتلون علی وضوئه»(4).
«هرگاه پیامبر[صلی الله علیه و آله و سلم] وضو می گرفت نزدیک بود مسلمانان برای به دست آوردن آب وضوی آن حضرت با هم بجنگند».
2) از ام ثابت روایت شده که گفت:
«رسول خدا [صلی الله علیه و آله و سلم] بر من وارد شد و از دهانه مشکی که آویزان بود، ایستاده آب نوشید و من برخاستم و دهانه مشک را بریدم».
همچنین در کتاب «ریاض الصالحین» آمده است:
«ام ثابت، دهانه مشک را برید تا جای دهان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را نگهداری کند و به آن تبرک جوید».(5)
3) از اسماء دختر ابوبکر روایت شده است که:
«انها اخرجت جبه طیالسّیه کسروانیهً لها لبنه دیباج و فرجیها مکفوفین بالدیباج و کان النبی صلی الله علیه و آله و سلم یلبسها فنحن نفسها للمرضی نستشفی بها(6)».
«و وی یک رداء زیبایی را از جنس حریر بیرون آورد که بر روی آن نقش و نگارهایی با نخ حریر ترسیم کرده بودند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، آن را می پوشید و ما آن را بر بیمارانمان می پوشاندیم تا شفاء یابند».
از سویی روشن است که ملاک تبرک در حال حیات و مرگ خود فرد است و اگر به آب وضوی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تبرک می شود، تبرک به قبر او که مدفن بهترین انسان ها و کاملترین آنهاست اولویت دارد و نیز به فرزندان ایشان و قبور و ضریح آنان نیز تبرک صحیح است. کسی که ضریح را می بوسد و یا برآن دست می کشد در واقع وجود مقدس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امامان معصوم را می بوسد. تبرک نشانه محبت و عشق به آنان است. تبرک همان اظهار عشق است که تجلی می کند مانند سخن شاعر:

امر علی الدیار دیار سلمی
اقبل ذالجدار و ذالجدار

و ما احب الدیار شعفن قلبی
و لکن حب من سکن الدیارا

«بر دیوار سلمی می گذرم. این دیوار را می بوسم. دوستی آن دیار قلب مرا شاد نمی سازد، بلکه محبت ساکن آن است که مرا به وجد و سرور می آورد».
البته اگر کسی این اعمال را به قصد عبادت صاحب قبر انجام دهد عمل او حرام و بدعت است. زیرا عبادت، بستگی به دستور شارع دارد. اما اگر کسی از روی محبت و شرافت صاحب قبر این کار را انجام دهد عمل او عبادت نیست تا انجام آن حرام باشد. چنان که آویخته شدن به پرده کعبه و چسبیدن به مستجار باید به نیت محبت و اشتیاق به خانه خدا و خدای کعبه و نیز تقرب به خدا و امیدواری به نجات از آتش دوزخ در روز قیامت باشد. خلاصه مطلب آنکه با مطالعه سیره و روش صحابه، به خوبی روشن می شود که صحابه به تمام آثار پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم حتی پس از مرگ آن حضرت تبرک می جسته اند. چنان که خالد بن ولید در جنگ ها موی آن حضرت را همراه خود می برد و آن را مایه برکت می دانست.
ابن سیرین می گوید:
«یک موی پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم نزد من از دنیا و آنچه که در آن است محبوب تر است(7)».

تبرک صحابه

در کتاب های روایی و تاریخی موارد فراوانی از تبرک صحابه شده از جمله:
1) تبرک حضرت زهرا علیها السلام به خاک قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به گونه ای که مشتی از خاک قبر را برمی داشت و بر چشمان خود می گذاشت و می گریست.(8)
2) تبرک ابوایوب انصاری به قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم.(9)
3) تبرک عبدالله بن عمر به مزار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم. از «ابن حمله» روایت شده است که عبدالله بن عمر دست خود را بر قبر شریف پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می گذاشت و نیز بلال اذان گوی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم صورت خود را بر قبر آن حضرت می گذاشت.(10)
سمهودی می گوید:
«مسلمانان به خاک قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و قبر حمزه بلکه خاک مدینه تبرک می جستند».(11)
اینها نمونه هایی از علاقه صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و تبرک جوئی آنان به آثار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می باشد و گردآوری این قضایا تألیف کتاب مستقلی را ایجاب می کند. شما می توانید به مراجعه به صحیح بخاری در اواخر کتاب جهاد و همچنین در باب «زره، عصا، شمشیر، ظروف، مهر، انگشتر، مو و کفن» پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از نمونه های بارزی از این تبرکها آگاه شوید.

فتاوای فقهای اهل سنت در مورد تبرک

1) عبدالله بن حنبل می گوید:
«از پدرم پرسیدم که تبرک جستن، مس نمودن و بوسیدن منبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و قبر آن حضرت به قصد ثواب، چه حکمی دارد؟ ایشان گفت: اشکالی ندارد(12)».
2) رملی شافعی می گوید:
«اگر کسی قبر پیامبر[صلی الله علیه و آله و سلم] یا ولی یا عالمی را به قصد تبرک لمس کند و یا ببوسد اشکالی ندارد(13)».
3) محب الدین طبری می گوید:
«بوسیدن قبر و دست کشیدن بر آن مکروه است به جز مواردی که با قصد تبرک انجام شود(14)».

دیدگاه «وهابیت» در این باره:

گروه «وهابی» تبرک به آثار اولیاء را شرک می دانند و کسی را که محراب و منبر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را ببوسد مشرک می خوانند هرچند در آن به هیچ نوع الوهیت معتقد نباشد. بلکه مهر و مودت به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سبب شود که آثار مربوط به شخص مورد علاقه را ببوسد.

یک سؤال:

قرآن کریم از قول حضرت یوسف علیه السلام می فرماید:
«اذْهَبُوا بِقَمِیصِی ههذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیراً …‌».(15)
«پیراهن مرا ببرید و به صورت پدرم افکنید تا دیدگانش بینا گردد».
«فَلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِیرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیراً …».(16)
«آنگاه که بشارت دهنده آن پیراهن را بر رخسار او افکند بینایی وی بازگشت».
اگر حضرت یعقوب علیه السلام چنین کاری را در برابر «نجدی» ها و پیروان «محمد بن عبدالوهاب» انجام می داد، با او چگونه معامله می کردند؟ و عمل پیامبر معصوم و مصون از گناه و خطا را چگونه توصیف می نمودند؟
حالا اگر مسلمانی خاک قبر و ضریح و مرقد خاتم پیامبران صلی الله علیه و آله و سلم را بر دیده بگذارد، و قبر و ضریح پیشوایان را به عنوان احترام ببوسد و یا به آنها تبرک بجوید و بگوید، خداوند در این خاک چنین اثری گذارده است و در این کار از یعقوب زمان پیروی نماید، چرا باید مورد سب و لعن و تکفیر واقع شود(17)؟

پی نوشت ها :

1. عقیده الشیخ، ص 347.
2. سوره یوسف، آیه 93.
3. سوره یوسف، آیه 96.
4. صحیح بخاری، ج3، باب مایجوز من الشروط فی الاسلام، ازابتدای باب تا ص 195.
احمد بن زینی دحلان، در الدرالسنیه، ص 13، می نویسد:
«توسل، شفاعت و استغاثه همه دارای یک معنا می باشند و حقیقت آن چیزی جز تبرک به ذکر دوستان خداوند نیست. و این تبرک جستن به این دلیل است که خداوند به برکت دستان خود چه در حال حیاتشان و یا پس از آن به بندگانش رحمت داده و آنها را مورد ترحم قرار دهد و مؤثر واقعی خداوند است».
5. تبرک الصحابه، محمد طاهر مکی، فصل اول، ص 29 و همچنین ر.ک: صحیح مسلم، ج7، کتاب الفضائل، باب قرب النبی[صلی الله علیه و آله و سلم] من الناس و تبرکهم، ص 79.
6. مشکوه، ص 366 و 383. روایت از مسلم و بخاری است.
7. جهت آگاهی بیشتر ر.ک: صحیح بخاری، ج1، ص 4 و ج7، ص 147؛ صحیح مسلم، ج3، ص 947، و ج7، ص 147.
8. ارشاد الساری، ج3، ص 352. وفاء الوفاء، ج4، ص 1404؛ الفتاوی الفقیهه، ابن حجر، ج2، ص 18.
9. «اقبل مروان یوما فوجد رجلاً واضعاً وجهه علی القبر فاخذ مروان برقبته، ثم قال. هل تدری ما تصنع؟ فاقبل علیه فازا به ابو ایوب النصاری، فقال: نعم انی لم آت الحجر انما جئت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و لم آت الحجر».
«روزی مروان بر مردی گذر کرد که صورتش را بر روی قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گذاشته بود، مروان وی را دستگیر کرد و به او گفت که آیا می دانی که چه عملی را انجام می دهی؟ هنگامی که مروان به چهره آن مرد خوب دقت کرد، او را شناخت و او ابوایوب انصاری بود، ابوایوب گفت: آری، من نیامده ام که به سنگ احترام بگذارم، بلکه به زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله، آمده ام و نه به عبادت سنگ».
(مستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، ج4، ص 560، شماره 8571 و وفاء الوفاء، ج4، ص 1404).
10. وفاء الوفاء، ج4، ص 1405.
11. همان، ج1، ص 544.
12. وفاء الوفاء، ج4، ص 141.
13. کنزالمطالب، حمزاوی، ص 219.
14. شرح الفقه الشافعی، ج1، ص 276.
15. سوره یوسف، آیه 92.
16. سوره یوسف، آیه 96.
17. از زمان پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله و سلم تا امروز همه مسلمانان جهان جز وهابی ها به آثار رسول گرامی صلی الله علیه و آله و سلم تبرک می جستند و شیخ محمدطاهر مکی با شواهد قطعی تاریخی این مطلب را در رساله ای که در سال 1385 چاپ کرده است ثابت نموده است و نام رساله «تبرک الصحابه بآثار رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم» است و این رساله بزبان فارسی نیز بازگردانیده شده است.

منبع : تهرانی، حسین؛ (1427 ه.ق)، سؤالات ما شامل 313 سؤال پیرامون مسائل اعتقادی، کلامی، فقهی، تفسیری و تاریخی، قم: نشر حاذق، چاپ دوم(1427ه.ق).