نظر آخوند محمد كاظم خراسانى

بسم اللّه الرحن الرحيم. واضح و هويداست كه سدّ هرگونه خللى و هر نحو زيغ و زللى كه از ارباب ملل و نحل فاسده بر دين مبين و شريعت سيدالمرسلين ـ صلوات اللّه عليه و آله الطيبين ـ وارد آيد، بر عهده و ذمّه امناى ملت و اولياى دولت است؛ چه، اين دو، هم عنان، بلكه توأمان، و حفظ دين، واگذار است به ايشان در زمان غيبت صاحب عصر و امام زمان ـ عجل اللّه فرجه و سهل مخرجه ـ كه يكى به تقرير و تحرير و ديگرى به تدبير و شمشير، بذل جهد نموده و دمى نياسوده تا دفع و رفع آن غائله نموده.
از آن جمله، تحريف و تصحيف نمودن كتاب مستطاب«مكارم الأخلاق» است كه به قدرى كه جاداشته، زياد و كم نموده و تغيير و تبديل داده اند. چنانچه از ملاحظه اين رساله شريفه[تسديدالمكارم] آشكار مى گردد و در دارالطبع مصر مكررا به طبع رسانيده و بر عادت علماى سلف خود كه موروثى ايشان است، خلفا بعد خلف، رفتار نموده و از گفتار خدا و رسولش انديشه ننموده و خود را گرفتار عذاب و ويل و لعن كرده در آخرت، و اميد است كه مورد مؤاخذه بندگان اعلى حضرت شاهنشاه جهان پناه… در دنيا گردد و اخذش نمايند، اخذ عزير مقتدر، فـ «خسرالدنيا و الآخرة، ذلك هو الخسران المبين».23
حرّرها الآثم، محمد كاظم الخراسانى.[مهر:] محمدكاظم 1301

نظر ميرزا محمدحسن شيرازى

بسم اللّه الرحمن الرحيم. حفظ دين مبين و معالم شريعت، موقوف به حفظ كتب دينيه جامعه مقامات و معارف و احكام و آداب و سنن است از اندراس و ضياع و زياده و نقصان منتحلين و لصوص داخله24 مذهب؛ چه با تغيير و تبديل و تحريف و زياده و نقصان، جمله اى از حق مى رود و بسيارى از باطل رواج خواهد گرفت، با استمرار اين طريقه، رفته رفته از حق اثرى نخواهد ماند.
كتاب «مكارم الأخلاق» تأليف حسن بن امين الاسلام فضل بن حسن الطبرسى، عالم جليل و كامل نبيل كه از نفائس كتب اماميه و جامع شطرى وافر از آداب و سنن است، در اين طبع هاى مصريه، تصرّفات و تغييرات بسيارى در آن نموده اند؛ با آنكه هزار25 نسخه عتيقه صحيحه در كتابخانه هاى علما و اعيان اماميه در بلاد ايران و هند و عربستان و غيرها موجود است، كه بسيارى از مواضع نسخ مطبوعه مصر با آنها اختلاف دارد، چنانچه در اين رساله[تسديدالمكارم] معلوم مى شود.
و چنانچه تدارك اين فتنه عظيمه دينيه نشود، خوف تطرّق فسادهاى كلى تر است. البته بر هر متمكن از كشف اين تدليس و اظهار حق و مؤاخذه تغيير دهندگان، لازم است مجهود خود را مبذول دارند و اين مطلب را از اعظم نصرت دين شمارند«و لينصرن اللّه من ينصره انّه لقوىّ عزيز».26
حرّره الأحقر، محمدحسن الحسينى.
از نوشته هاى اين استوانه هاى فقه وحديث و سياست، به خوبى برمى آيد كه تا چه اندازه در مورد لزوم امانت در نقل حديث و حفظ و صيانت كتابها از تحريف، حسّاس بوده، در برابر تحريفات، احساس مسئوليت مى كرده اند؛ تا آنجا كه حتّى از شاه مى خواهند كه دولت مصر را در اين باره، مؤاخذه كند.27 ضمنا با مقايسه اين مرقومات، تا حدّى اختلاف سليقه هاى اعلام امّت دربرخورد با مسائل جامعه، روشن مى شود. تاريخ اين نوشته ها، 1308ـ1312 و سالها قبل از حوادث مشروطيت است.28
نسخه اى از «مكارم الأخلاق» كه در سال 1305 استنساخ شده بود، در سال 1311 به تصحيح حاج مير محمّد صادق حسينى خوانسارى، فرزند حاج ميرابوالقاسم خوانسارى،29 چاپ سنگى شد؛ امّا گويا مصحّح محترم، به هنگام استنساخ و تصحيح اين نسخه، از چاپهاى مصر و نيز محرّف بودن آنها، اطّلاعى نداشته و در اين زمينه، چيزى ياد نكرده است.
اين نسخه متأسّفانه از روى نسخه خطّى تحرير اوّل (كه احاديث آن نسبت به نسخه هاى ديگر كمتر است) چاپ شده است. رساله «فرحة الغرىّ» سيد عبدالكريم بن احمد بن طاووس و نيز رساله «رقيّه و زينب» نيز ضميمه اين چاپ است.
علامه طهرانى مى نويسد:
مكارم الأخلاق، سه بار در مصر چاپ شد: در سال 1300 در بولاق30 و سپس در 1303 به ضميمه «طهارة الأعراق» ابن مسكويه و بار سوم 1304 يا 1306 به ضميمه «الوسيلة العظمى فى شمائل المصطفى»؛ و چون در اين چاپ ها مرتكب تحريف شده بودند، به دستور مرحوم حاج ميرزا ابوالفضل طهرانى (صاحب «شفاء الصدور»)، 31 حاج شيخ محمود بروجردى، مقيم تهران، به تصحيح و طبع آن اقدام و با نسخه هاى مصحّح، مقابله و مواد تحريف آن چاپها را نيز تعيين كرد و كتاب با بهترين وضعى به هزينه مرحوم حاج سيد كاظم صرّاف، چاپ شد.
صاحب كتاب «اكتفاء القنوع» خواسته است كه عمل تحريف كنندگان «مكارم الأخلاق» را توجيه كند و چنين گفته است:
«مكارم الأخلاق» طبرسى در سال 1300 در بولاق مصر چاپ شده است و چون طبرسى شيعه بوده و كتاب او خالى از مطالبى كه اهل تسنن نمى پسندند نبوده است، مصحّحان آن، بهتر دانسته اند كه هنگام چاپ، كتاب را از آن نوع مطالب تنقيح كنند.32
در تاريخ بروجرد33 آمده است:
حاج شيخ محمود، فرزند حاج ملاّ صالح بروجردى، از دانشمندان و افاضل سده چهاردهم هجرى است.
علوم مقدماتى را در زادگاهش (بروجرد) فراگرفت و سپس رهسپار تهران شد و از اساتيد بزرگ تهران، بخصوص ميرزا محمد حسن آشتيانى (صاحب حاشيه رسائل) و آقا محمدرضا قمشه اى، استفاده كرد و كم كم خود از اعلام و مشاهير عصرش به شمار آمد.
در سال 1337هـ.ق، هنگامى كه از زيارت اعتاب مقدسه عراق بر مى گشت، ميان قصر شيرين و كرمانشاه، به دست دزدان به قتل رسيد.
وى در فن تصحيح و تحشيه كتابها ماهر و بارع بود و اين كتابها با تصحيح او به چاپ رسيده است:
1ـ جامع السعادات نراقى،
2ـ مكارم الأخلاق طبرسى،
3ـ مناقب ابن شهرآشوب (در دو جلد)،
4ـ اعضالات ميرداد،
5ـ تحصين ابن فهد حلّى (در حاشيه مكارم الأخلاق)،
6ـ الفصول فى دعوات أعقاب الفرائض ابن فهد حلّى (در حاشيه مكارم الأخلاق)،
7ـ قبسات ميرداماد،
8ـ ايماضات،
9ـ تشريفات،
10ـ صحيفة القدس،
11ـ خلسة الملكوت،
12ـ ايقاضات،
13ـ حدوث العالم،
14ـ اثولوجيا (همه اين چند رساله، تأليف ميرداماد است و به ضميمه قبسات، چاپ شده است)،
15ـ سبع شداد ميرداماد،
16ـ وجيزه علامه مجلسى (در رجال)،
17ـ وجيزه شيخ بهايى در علم دراية الحديث(ضميمه رساله قبل)،
18ـ رساله الخلافةالكبرى(از قمشه اى)،
19ـ الجمع بين الرأيين فارابى(ضميمه رساله قبل)،
20ـ نخبةالآداب(ترجمه خلاصةالأذكار فيض كاشانى است به قلم او).
مرحوم حاج شيخ محمود بروجردى مى نويسد:
هوالمستعان والثقة به و عليه التكلان. پس از ظهور بدعت شنيعه و بروز شنعت فظيعه تحريف كتاب مستطاب«مكارم الأخلاق» و اطلاع ارباب غيرت و اصحاب حميّت و انكشاف اين معنى بر خاطر مهرمآثر رؤساى دين34 و امناى شرع سيدالمرسلين، مشايخ عظام و مصابيح ظلام و فقهاى فخام معتكفين مشاهد مقدسه و روضات منوره ائمه سبعه ـ على أجمعهم صلوات رب العالمين ـ و تهيّج نفوس مطمئنه ايشان ـ ضاعف الله أقدارهم صيانة للدين وقاية للمسلمين ـ و تأكيد و تشديد هريك به خسف اين تأسيس و كشف اين تلبيس، خصوصا پس از صدور امر منيع و توقيع رفيع از مصدر حقيقت مظهر و ناحيه مقدسه فردوس مكان طوبى آشيان الكلمةالعليا والآيةالكبرى سيدالمشايخ حضرت حجةالاسلام مولانا الحاج ميرزا حسن الشيرازى ـ عطّرالله تربته ـ 35 به حفظ اين كتاب مستطاب از لوث خلط و خلل و محو بناء اين زيغ و زلل، ضرورت تديّن اقتضا داشت كه هر فرد از افراد صلحا و مؤمنين، حتىّ المقدور و حسب الميسور، مستلزم به انقياد اين كلمه و انسداد اين ثلمه شوند.
چنانكه يكى از افاضل و اعاظم علماى معاصرين36 نسخه اى را از طبعه اولى كه در مطبعه سيدمحمد عبدالواحد الطوبى و سيدعمر حسين الخشّاب، به تاريخ شهر رمضان المعظم سنه 1303 در قاهره مصرانطباع يافته بود، تحصيل نموده، و در ارض اقدس غروى و مشهد مقدس علوى، به موجب مطابقه با چند نسخه خطّيه قديمه، مواضع تحريف را تعيين كرده، بلكه رساله اى در اين باب ترتيب و آن را تسديدالمكارم نام نهاد و اطّلاعا به دارالخلافةالباهرة الناصريّة ايفاد داشته بود37ولله درّه ولينصرنّ الله من ينصره. تا آنكه به تقريب تقدير، عنان توفيق اين خدمت كه بر ذمّت همّت تمام اهل مذهب قويم جعفرى بود، به پنجه رنجه اين بنده ضعيف الوجود المذنب اللائذ بعفو ربّه الودود، المدعوّ بالشيخ محمود البروجردى موطنا والطهرانى مقاما افتاد و قرعه به نام اين بى نشان آمد.
با تشتّت خيال و توزّع بال، اطاعة لمن التزمت بطاعته38 به معاونت از جانب جناب فخامت نصاب عمدة الأركان والأعاظم، الحاج سيدكاظم الطهرانى الشهير بـ «صرّاف» ـ دام مجده ـ 39 ملتزم و مقدّم به انجام مهامّ ترتيب و تصحيح و طبع اين نسخه مباركه گرديد و شش نسخه معتبره، حين التصحيح، در مرئى و منظر اين بنده موجود بوده و در رعايت شئون و صحّت اين كتاب كريم، دريغ نيامده و قناعت به مساعى ديگران ننموده،40 فكلّ يعمل على شاكلته.41
پس هر منصف كه فى الجمله بر ترتيب دارالطباعه و مسامحات اجزاى مطابع مطلع باشد، تصديق[نموده] يا مسارعت به تكذيب نخواهد نمود و چون بعدالفحص مكشوف آمد كه نسخ منتشره از اين كتاب مستطاب، مختلف است، به زياده و نقيصه ،و نيز ظاهر شد كه زيادات آن، الحاقات مؤلف كتاب است كه بعد از انتشار بعض نسخ، التقاط نموده و ملحق داشته و سه سال قبل از اين تاريخ، اين كتاب را از نسخه ناقصه استنساخ نموده و در دارالخلافه به طبع رسانيده بودند،42 چنانچه از مجموع مواضع متفرقه طبعه سابقه تقريبا خمس كتاب ناقص است… وقد فرغت مما هممت فى شهر صفرالخير، سنة1314.
نسخه اى كه حاج شيخ محمود بروجردى به شرحى كه بيان شد تصحيح كرده، به ضميمه چهار رساله: 1ـ طهارةالأعراق، 2ـ ترتيب السعادات(هر دو از ابن مسكويه)، 3ـ التحصين، 4ـ الفصول فى دعوات أعقاب الفرائض(هر دو از ابن فهد حلّى)، به سال 1314ق، به خطّ خوشنويس معروف، احمد تفرشى، در مطبعه آقا سيدمرتضى كه از چاپخانه هاى سنگى بسيار خوب آن دوران بوه و دارالطباعه آقا اسماعيل، بالمناصفه، چاپ سنگى شده است و به فرموده علامه طهرانى، اين چاپ، از بهترين چاپ هاى آن دوران است.
از حدود پنجاه سال قبل تا كنون، كتاب«مكارم الأخلاق» مكرّر در ايران و عراق و لبنان، چاپ حروفى شده است.43

پي نوشت :

23. سوره حج، آيه11
24. شايد اين دو كلمه درست خوانده نشده باشد.
25. كلمه«هزار» فقط مى تواند لفظ مبالغه باشد.
26. اقتباس از سوره حج، آيه40
27. حاج شيخ محمود بروجردى هم در مقدمه خود بر«مكارم الأخلاق» چاپ سال 1314ق، مى نويسد: المرجوّ من حضرةالسلطنة الكبرى الاسلامية والدولةالعظمى القرآنية من الايرانية والعثمانية ـ ايّدالله شوكتهما و أكّد نصرتهما ـ المدافعة عن المسلمين والمحاماة عن الدين و مجازاة المحرّف و من يحذو حذوه بأسوءالعذاب و عقوبته صيانة للنظام وقاية للإسلام أشدّ العقاب لكيلا يتطّرق الى الشرع الحنيف الغىّ والفساد و تتفوّق عليه يد الزندقة والإلحاد والله ولىّ الأمر والهادى الى سبيل الرشاد.
28. سال 1308ق، سال فراغ از تأليف«تسديد المكارم» و سال1312، سال وفات ميرزاى شيرازى ـ ره ـ است.
29. شرح حال اين دو نفر، عجالتا يافت نشد.
30. كتابهاى چاپ بولاق، به اتقان و صحّت معروف است؛ اما در اين مورد، گويا اين چاپ هم گرفتار سرگذشت ساير چاپهاى مصر شده است.
31. پس مقصود حاج ميرزامحمود بروجردى از عبارت«من التزمت بطاعته»، مرحوم حاج ميرزا ابوالفضل طهرانى، فرزند حاج ميرزا ابوالقاسم كلانتر، و جدّ همسر امام خمينى ـ رضوان اللّه تعالى عليه ـ است.
32. اكتفاءالقنوع، تأليف ادوارد فنديك، ص160
33. تأليف حضرت آقاى مولايى كه در دو جلد چاپ شده است.
34. ظاهرا مقصود، همان بزرگانى هستند كه قبلا ياد كرديم.
35. برخى گفته اند كه مرحوم شيخ ميرزا محمود بروجردى به امر ميرزاى شيرازى به تصحيح «مكارم الأخلاق» پرداخته است؛ اما اين مطلب، صحيح نيست؛ زيرا ايشان به تصريح عبارت فوق، پس از وفات ميرزاى شيرازى به اين كار دست زده است.
36. مرحوم شيخ محمدباقر بهارى ـ ره ـ .
37. ظاهرا همين نسخه اى است كه فعلا در كتابخانه مدرسه فيضيه قم مى باشد.
38. بنا به گفته علاّمه طهرانى، حاج ميرزا ابوالفضل طهرانى مقصود است.
39. از شخصيت هاى معروف آن دوره.
40. يادآورى اين نكته لازم است كه برخى كتابها توسط اصحاب و اعوان يكى از شخصيت هاى علمى تصحيح و به نام خود او معروف مى شود؛ در صورتى كه آن اندازه اعتبار ندارد!
41. سوره اسراء، آيه84: قل كلّ يعمل على شاكلته.
42. همان چاپ1311 كه قبلا ياد شد.
43. شايد هنوز هم صحيح ترين چاپ آن، همان چاپ حاج شيخ محمود بروجردى باشد.

منبع:www.hadith.net
/س