تسبیحات اربع، عبارت است از گفتن چهار جمله‌ی: «سبحانَ اللهِ و الحمدُللهِ و لاالهَ‌الّااللهُ و اللهُ اکبر». گفتن این جملات با همین ترتیب در نماز و غیر نماز، از سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) توصیه و تأکید شده است، و با عنوان «تسبیحات» از آنها تعبیر فرموده‌اند. در بسیاری از آیات قرآن مضمون این تسبیحات چهارگانه تکرار شده، و همه‌ی دعاهایی که در ستایش خداوند است، معنی و مفهوم این جملات – یعنی تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر – را دربردارند. در کتب احادیث و ادعیه، روایات بسیاری در ثواب و فضیلت گفتن این تسبیحات وارد شده که بعضی از آنها را می‌آوریم: 1) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت آمده که فرمود: «سبحانَ اللهِ و الحمدُللهِ و لاالهَ‌الّااللهُ و اللهُ اکبر، بسیار بگوئید که همانا اینها روز قیامت می‌آیند در حالیکه از برای آنها مقدمات و مؤخرات و نتایج و ثمراتی هست و اینها باقیات صالحات می‌باشند»؛ 2) و نیز از آن حضرت نقل شده که فرمودند: «سخنان پاک این گفتار است: سبحان الله و… آنگاه که بنده اینها را می‌گوید، فرشته آنها را به آسمان می‌برد، و با آنها پیشگاه خدای رحمان را تبریک می‌گوید و تحیت می‌دهد، و با آنها پیشگاه خدای رحمان را تبریک می‌گوید و تحیت می‌دهد، پس چنانچه برای او عمل صالحی نبوده باشد از او قبول نمی‌شود»؛ 3) همچنین در حدیث است که آن بزرگوار فرمود: «هر کس سبحان الله بگوید، خداوند در بهشت درختی برایش بکارد، و هر که الحمدلله بگوید، خداوند درختی در بهشت برایش بکارد و هر که لااله‌الاالله بگوید خداوند درختی در بهشت برایش بکارد و هر کس الله اکبر بگوید خداوند در بهشت درختی برایش بکارد. شخصی از قریش عرضه داشت: یا رسول الله، ما در بهشت درخت بسیار داریم فرمود: آری، ولی مبادا آتشی فرستید که آنها را بسوزانید خدای عزوجل فرماید: ای کسانیکه ایمان آورده‌اید، خدا و رسول را اطاعت کنید و کارهای خود را باطل مسازید (محمد، 33).
تفسیر و بیان معنی تسبیحات اربع: شیخ صدوق روایت کرده که چند تن از یهود به محضر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمدند، داناترین آنها از آن حضرت پرسید: وقتی حضرت ابراهیم خانه‌ی کعبه را ساخت خداوند چه کلماتی برای او برگزید؟ حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «سبحانَ اللهِ و الحمدُللهِ و لاالهَ‌الّااللهُ و اللهُ اکبر». پرسید: چرا کعبه را چهارگوش ساخت؟ فرمود: «برای همین چهار کلمه». سپس از تفسیر آنها سؤال کرد، پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «چون خدا می‌دانست که بنی‌آدم بر خدا دروغ می‌بندند، پس سبحان الله فرمود، برای بیزاری از آنچه می‌گویند و چون می‌دانست که بندگان نعمتش را سپاس نمی‌گویند پس خود را ستود پیش از آنکه او را بستایند، و آن سرآغاز سخن است، و چنانچه نباشد خداوند به کسی نعمت ندهد، و کلمه‌ی لااله‌الاالله یگانه‌پرستی را می‌رساند، و خداوند عملی را نپذیرد مگر به آن که کلمه‌ی تقوی است، و خداوند روز قیامت موازین را بدان سنگین نماید و الله اکبر برترین کلمات و محبوبترین آنها نزد خدا می‌باشد، یعنی چیزی بزرگتر از من نیست، نماز جز به آن آغاز نشود، از جهت ارزشی که نزد خدا دارد و آن گرامیترین اسم است».
تسبیحات اربع در نماز: نظر به احادیثی که در این باره وارد شده، فقهای شیعه گفته‌اند: در رکعت سوم نماز مغرب، و رکعتهای سوم و چهارم نمازهای ظهر و عصر و عشاء، واجب است که نمازگزار این تسبیحات را بگوید، یا فقط سوره‌ی حمد را بخواند، و عده‌ای از فقها گفتن تسبیحات را بهتر دانند، و بعضی گفته‌اند: برای امام جماعت خواندن سوره‌ی حمد، و برای مأموم گفتن تسبیحات افضل است و اینکه این تسبیحات را یکبار یا سه بار باید گفت، اختلاف است و باید تسبیحات را آهسته بگوید. جزئیات احکام و مسائل تسبیحات اربع، در کتابهای فقهی بیان شده است (جواهرالکلام، 26/10؛ مصباح الفقیه، 282، 317؛ العروة الوثقی، 658/1). از آداب نماز حضرت جعفر (علیه‌السلام) این است که پس از قرائت پانزده بار، و در رکوع و بعد از رکوع، و در سجده و بعد از آن، هر کدام ده مرتبه این تسبیحات گفته شود، از همین روی این نماز را «صلاة التسبیح» نامیده‌اند (کافی، 465/3).
تسبیحات اربع در غیر نماز: براساس روایاتی که از ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) رسیده، بسیار گفتن این تسبیحات بعد از هر نماز واجب، و به خصوص هر صبح و شام مستحب است، و پاداش بسیار دارد و مایه‌ی استجابت دعا و ایمنی از حوادث و سوانح می‌شود و برای افراد مسافر بیشتر تأکید شده که بعد از هر نماز سی بار آنها را بگویند، بلکه سزاوارتر آن است که سی بار از جهت تعقیب و سی مرتبه از جهت آن دو رکعت که از مسافر ساقط است این تسبیحات را بگوید. به بعضی از احادیث که در این باره وارد شده توجه فرمائید: 1) روزی پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به اصحاب خود فرمود: «اگر هرچه ظرف و جامه و… دارید جمع کنید و روی هم بگذارید، آیا به آسمان می‌رسد؟ گفتند: خیر. فرمود: می‌خواهید چیزی به شما آموزم که ریشه‌اش در زمین و شاخه‌هایش در آسمان است؟ گفتند: آری. فرمود: بعد از هر نماز سی مرتبه بگوئید: سبحانَ اللهِ و الحمدُللهِ و لاالهَ‌الّااللهُ و اللهُ اکبر، که ریشه‌ی اینها در زمین است و شاخه در آسمان دارند، و آدمی را از زیر آوار ماندن و غرق شدن و سوختن و در چاه افتادن و به مرگهای بد مردن حفظ می‌کند»؛ 2) حارث بن المغیره گوید: از حضرت امام صادق (علیه‌السلام) شنیدم که فرمود: «هر کس بعد از هر نماز واجب پیش از آنکه پاهای خود را حرکت دهد، چهل بار بگوید: سبحان الله و الحمدلله و… و هر حاجت که از خداوند بخواهد روا گردد؛ 3) شیخ طبرسی گفته: «از امامان ما (علیهم‌السلام) روایت شده که هر کس سی بار بگوید: سبحان الله و… خدای را بسیار ذکر گفته است».
منابع :
به جز منابع یاد شده در متن مقاله؛ ثواب الاعمال، 23؛ امالی شیخ صدوق، مجلس 35، 88؛ من لایحضره الفقیه، 101/1به بعد؛ وسائل الشیعة، 1031/2؛ مجمع البیان، 362/8؛ مستدرک الوسائل، 283/1؛ عدة الداعی، 248؛ تجسم عمل، 307؛ سخنرانیهای راشد، 164/6.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول.