تعاریف دین ، به گونه‌ای متنوع‌اند که انواع گوناگونی از تعاریف اعتقادی اخلاقی، اعتقادی – سمبلیک، اعتقادی- آدابی و غیره را در بردارند. برای نمونه: از دیدگاه کارل دوبل دین، عبارت است از نظام متحد اعتقادات و آداب، که به یک حقیقت ما فوق تجربی و متعالی مرتبط می شوند و تمام معتقدان و پیروان خویش را در جهت تشکیل یک جامعه اخلاقی، وحدت می بخشد.
 
ماستر او معتقد است که دین از سه چیز ترکیب یافته، اعتراف به قدرت و یا قدرت هایی که در حیطه اختیار ما نیستند، ادراک مقهوریت نسبت به این قدرت یا قدرتها و طلب ارتباط با این قدرت یا قدرتها. از این سه جزء عبارت زیر حاصل می شود: دین، اعتقادی نظری به یک یا چند قوه مفارق از ما و مسلط بر ما است که از این اعتقاد چند امر منتج می شود و نتیجه این اعتقاد چند امر است: تشکیلات و قوانین معین، اعمال مخصوص و نظامات خاصی که ما را با این قوه یا قوا مربوط و متصل می سازند.
 
این تعاریف نیز می توانند برخی از مکاتب غیردینی، مانند: لیبرالیسم و مارکسیسم را نیز شامل شوند؛ زیرا تعاریف هنجاری، ماهوی، کارکردگرایی و ترکیبی متفکران غربی از دین، با نگاه جامعه شناسانه، فاقد جامعیت و مانعیت بودند. هیچ یک از تعاریف پیش گفته بر ادیان موجود در جوامع بشری منطبق نبوده، بلکه پاره ای از مکاتب غیر دینی را در بر می گرفتند. به همین دلیل، ویتگنشتاین در تعریف مفاهیمی مانند دین، به نظریه شباهت خانوادگی Family Resembelanee تمسک کرده است. بنابراین نظریه، هیچ گونه امر مشترکی میان مصادیق گوناگون دین وجود ندارد؛ ولی دو به دو یا بیشتر با یکدیگر مشترکند.
 
ویلیام جیمز، از فراوانی و گوناگونی دین نتیجه می گیرد که واژه دین، پذیرای اصل یا واحدی نیست و بیشتر یک نامی است، که بر جمعیتی از آیینها منطبق است . ماکس وبر، در آغاز کتاب جامعه شناسی دین، از تعریف دین خودداری می کند و بر این باور است که این کار را باید در پایان بررسی ها و تحقیقات دین شناسانه انجام داد.؟ البته ایشان در تحقیقات جامعه شناختی خود به نظریه روشنی دست نیافت؛ زیرا اگر قرار باشد تعریف جامع و مانع از همه ادیان محقق، ارایه نماید، به ناچار گرفتار عناصر مبهم و مجمل در تعریف خواهد شد.
 

دین از نگاه متفکران اسلامی

حکیمان و متکلمان و مفسران مسلمان در چیستی دین، خود را اسیر رهیافت های تک محورانه، مانند: رهیافت معرفتی، اعتقادی، وجودی، کارکردی و غیره نکرده و تعریف جامع نگرانه، عرضه کرده اند. برای نمونه، علامه طباطبائی، مجموعه اعتقادات و مقررات متناسب با آنها را، که در مسیر زندگی مورد عمل قرار می گیرد، تعریف دین دانسته اند.
 
استاد جوادی آملی در تعریف دین بر این باور است که دین، مجموعة عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی است که برای اداره امور جامعه انسانی و پرورش انسانها باشد که اگر مجموعه، حق باشد، آن را دین حق مینامند. بنابراین، دین حق، دینی است که عقاید، قوانین و مقررات آن از طرف خداوند نازل شده و دین باطل، دینی است که از ناحیه غیر خداوند تنظیم و مقرر شده است.
 
حامد الگار می گوید: «دین، مجموعه ای از احکام و عقاید است که خدای متعال برای هدایت انسان و برای وصول به سعادت دنیوی و اخروی، در پیشگاه آدمی قرار داده است … دین با دنیا و زندگی تنیده است و اصلا برای اصلاح زندگی و برای هدایت ما، در بستر دنیا آمده است. بدون وحی و عمل به احکام دین، روش درست زندگی را نمی شود دانست . دین شامل معارف عقلی، شهود قلمی و عملی شرعی است».
 
استاد سبحانی، دین را یک معرفت و نهضت همه جانبه به سوی تکامل معرفی می کند که از چهار بعد اصلاح فکر و عقیده، پرورش اصول عالی اخلاق انسانی، حسن روابط افراد اجتماع و حذف هرگونه تبعیض های ناروا برخوردار است. استاد مصباح در تعریف دین می نویسد: «دین، واژهای عربی است که در لغت به معنای اطاعت و جزا و… آمده و اصطلاحا به معنای اعتقاد به آفریننده ای برای جهان و انسان و دستورات عمالی متناسب با این عقاید است.»
 

تعریف برگزیده از دین

مسأله چیستی دین، در میان مسائل دین پژوهی، یکنواخت نیست. پاره ای از مسائل دین پژوهی، وابستگی تام به تعریف دین دارند و تا تعریف و تبیین دقیق از دین در اختیار نباشد و هویت و واقعیت – لااقل مقصود پژوهشگر از – دین، شناخته نشود، نمی توان به تبیین و تحلیل مسأله پرداخت. این گونه مسائل عبارتند از: رابطه دین و دنیا، دین و آخرت، علم و دین عقل و دین و … . لکن برخی دیگر از مسائل دین پژوهی، ترابط طرفینی با چیستی دین دارند. مسائلی مانند: انتظارات بشر از دین و قلمرو دین که از یک طرف بر تعریف دین توقف دارند؛ زیرا تا معنا و حقیقت دین تبیین نگردد، نمی توان پاسخ منطقی نسبت به انتظار بشر از دین یا قلمرو دین به دست آورد. و از طرفی، چیستی دین، نتیجه و دستاورد هر دو مسأله پیش گفته است. به عبارت دیگر، دور هرمنوتیکی در این گونه مسائل وجود دارد؛ البته با تمایز تعریف اجمالی و تفصیلی دین، دور فلسفی از حریم بحث خارج می گردد. تعریف دین، به نظر نگارنده با سه رویکرد تجربی، عقلی و نقلی عرضه می گردد.
 
منبع: کلام نوین اسلامی، عبدالحسین خسروپناه، انتشارات تعلیم و تربیت اسلامی، چاپ اول، قم 1390