تعريف اخلاق و نقش اخلاق در زندگي و اخلاق از ديدگاه قرآن را توضيح بدهيد و آيه هايي كه در مورد مصاديق اخلاقي در قرآن بيان شده است را بيان کنيد؟

اخلاق جمع خُلق است.[1] و در لغت «خُلْق» و «خَلْق» از يك مادّه (خ ل ق) هستند. خَلْق به شكل ظاهري انسان نظر دارد و خُلق به شكل باطني و نفساني انسان. همانگونه كه شكل ظاهري انسان، متصف به صفت نيك و بد است، شكل باطني انسان هم داراي اوصاف خوب و بد است. به عبارت ديگر، خَلْق اختصاص به شكل و صورتي دارد كه با چشم ظاهر درك مي شود و خُلق اختصاص به قواي روحي و طبع باطني دارد كه با بصيرت و چشم دل درك مي شود.[2]بنابراين، اخلاق در اصطلاح، عبارت است از آن سلسله صفاتي كه در نفس و روح انسان ثابت و ريشه دار است و منشأ صدور اعمال نيك، همچون راستگويي، انفاق، ايثار و جهاد و يا اعمال بد همچون دروغگويي مي شود.[3]

نقش اخلاق در زندگي
الف ـ اخلاق نيكو: نقش اخلاق اسلامي، در محيط زندگي فردي و اجتماعي هر انسان، بسان خورشيدي تابانست كه طراوت و شادابي را براي جامعه به ارمغان مي آورد و بستر صفا، صميميت، صداقت، محبت و اخوت را براي زيستن مي گستراند تا همگان با چهره هائي باز و بشاش در يك فضاي با صفاي بهاري، چون گلها زندگي كنند. اخلاق نيكو، روانها را شاداب و همه را برادر و عضو يك خانواده مي سازد. كنفسيوس مربي بزرگ چين معتقد است كه اضطراب، آشوب و عدم اطمينان، امراضي هستند كه يگانه داروي آنها مكارم اخلاق است.[4]هدف انسان در فرهنگ اسلام، تقرّب به خداوند است. اخلاق پسنديده اساسي ترين راه وصول به اين مقصد است. پيامبر اسلام ـ صلي الله عليه وآله ـ نيز براي تكميل مكارم اخلاق مبعوث شده است.[5]اخلاق نيكو، مي تواند نقش فراواني در زندگي انسان داشته باشد. لكن به خاطر طولاني شدن و رعايت اختصار به بيان برخي از آثار اخلاق مي پردازيم:
1ـ اخلاق پسنديده موجب آبادي جامعه و طولاني شدن عمر مي شود. امام صادق ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: «نيكوكاري و حُسن خُلق، خانه ها را آباد كند و بر عمرها بيفزايد»[6] اخلاق شايسته، محبّت را جلب مي كند. در سايه محبت، اتحاد و پيوند اجتماعي محكم تر مي شود. با استحكام پيوند اجتماعي، جامعه با همكاري همديگر به آبادي محيط مي پردازند. مي دانيم كه بسياري از بيماريها، سرچشمه رواني دارد، چنين بيماريهايي از عمر مي كاهد و مرگ را نزديك مي كند، ولي اخلاق نيكو، بيمارهاي روحي را از بين مي برد و در نتيجه از مرگهاي زود رس جلوگيري مي كند و به نشاط و طراوت بدن مي افزايد و به بقاء بدن كمك مي كند.
2ـ حُسن خُلق، دلها را مي ربايد و امت اسلامي را امت نمونه و نيرومند مي سازد. قرآن كريم مي فرمايد: «تو از پرتو و رحمت الهي، در برابر آنها نرم شدي و اگر خشن و سنگدل بودي از اطراف تو پراكنده مي شدند.»[7]3ـ اخلاق اسلامي، موجب كرامت و بزرگواري انسان مي شود و راه كاميابي و بهتر زيستن را به انسان عرضه مي كند. امام علي ـ عليه السلام ـ فرموده است: «اگر ما، نه اميد به بهشت داشتيم و نه ترسي از دوزخ، نه ثوابي وجود داشت و نه عقابي، عقلاً شايسته و وظيفه ماست كه در طلب مكارم اخلاق و صفاتي باشيم كه موجب كرامت و بزرگواري است؛ زيرا اين صفات است كه انسان را به كاميابي مي رساند.»[8]4ـ اخلاق شايسته، سبب ايجاد محبت در تمام محيط زندگي است. امام علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: (حُسن الخلق يورث المحبّة و يويّد المروّة) «حُسن خلق و اخلاق پسنديده سبب محبّت خدا و خلق، و منشأ مروّت و فتوت و مردانگي است.
5ـ اخلاق نيك موجب افزايش رزق انسان مي شود. امام صادق ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: (حُسن الخلق يزيد في الرزق)[9] «حُسن خلق رزق را زياد مي كند.»
6ـ اخلاق نيكو، زندگي را براي انسان با صفا و گوارا مي سازد. اميرالمؤمنين علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: (لا عيش اَهناً من حُسن الخلق)[10] «هيچ زندگي اي گواراتر از حُسن اخلاق نيست.»
ب: اخلاق ناپسند و بد: در روايات اسلامي زيانهاي اخلاق بد در زندگي فردي و اجتماعي انسان، مورد بحث قرار گرفته است كه به بيان فرازهايي از آن پرداخته مي شود:
1ـ اخلاق زشت موجب وحشت نزديكان و نفرت ديگران مي گردد. اميرالمؤمنين علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: (سوء الخلق يوحش القريب و ينفر السعيد)[11] «بد اخلاقي نزديك را به وحشت مي اندازد و براي ديگران نفرت آور است.          2- بد اخلاقي، موجب زايل شدن محبت و دوستي مي گردد: امام علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: (سوء الخلق يوحش النفس و يرفع الانس)[12] «بد خُلقي، موجب وحشت انسان و ذايل شدن اُنس و دوستي مي گردد.
3ـ اخلاق بد، رزق و روزي را از زندگي كم مي كند. اميرالمؤمنين علي ـ عليه السلام ـ فرموده: «شخص بد خُلق تنگ روزي است.»[13] 
اخلاق، از ديدگاه قرآن كريم
 قرآن كريم، كتاب جامع و جاودانه اي است كه به تمام نيازهاي معنوي و مادي انسان پاسخ گفته است و راه و رسم زندگي با طراوت را مشخص نموده است، از لابلاي آيات قرآن مي توان دستورات اخلاقي فراواني بدست آورد كه به ذكر بعضي از آنها بسنده مي شود:
1ـ قرآن كريم، مردم را از شايعه سازي و دروغ پردازي منع مي كند؛ زيرا ممكن است حيات و زندگي دسته اي را به خطر اندازد و يا به قيمت آبروي جمعيتي تمام شود؛ لذا قرآن كريم براي جلوگيري از چنين خطري، به مسلمانان دستور مي دهد كه به هر گزارش و خبر بي اساس، ترتيب اثر ندهند. «اي افراد با ايمان! هر گاه فاسقي خبر مي آورد، در خبر وي تحقيق كنيد، مبادا «بر اثر گزارش بي اساس او) ندانسته به گروهي آسيب برسانيد و بعد، از كرده خود پشيمان شويد.»[14]2ـ صلح و سازش كه يكي از شيوه هاي اخلاق است، بايد بر اساس عدل و داد استوار باشد. اگر دو دسته از مؤمنان با يكديگر جنگ كنند، ميان آنان صلح دهيد و اگر يكي بر ديگري تجاوز کرد، با طبقه متجاوز جنگ نمائيد تا به فرمان خدا بر گردد و اگر به فرمان خدا بازگشت، ميان آنان با عدل و داد آشتي بدهيد. براستي خدا افراد دادگر را دوست دارد.[15]3ـ هيچ مسلماني حق ندارد مسلماني را مسخره كند. «اي افراد با ايمان! گروهي گروهي ديگر رامسخره نكنند.»[16]4ـ عيب جويي در اسلام ممنوع است. (و لا تلمزوا أنفسكم)[17] به يكديگر طعنه مزنيد و عيب جوئي ننمائيد. «واي بر هر عيبجوي مسخره كننده اي.»[18]5ـ با القاب بد و زشت همديگر را صدا نزنيد، (و لا تنابزوا بالالقاب)[19] با القاب بر يك ديگر ياد مكنيد.
6ـ بد گماني در اسلام حرام است، نسبت به همديگر بد گمان نباشيد. «اي افراد با ايمان! از بسياري از گمانهاي بد بپرهيزيد، زيرا برخي از گمانها گناه (و بي اساس) است.[20]7ـ جاسوسي و دخالت در امور نهاني مردم صحيح نيست. (لا تجسّسوا)[21]8ـ غيبت همديگر را نكنيد «هيچ يك از شما ديگران را غيبت نكند. آيا كسي از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده خود را بخورد.»[22]10ـ معيار را تقوي قرار دهيد، مسائل نژادي، طبقاتي و فاميلي ملاك نيست. «اي مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و شما را از تيره ها و قبيله ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد. گرامي ترين شما نزد خداوند، با تقوي ترين شماست.»[23]11ـ با تكبر راه رفتن براي يك مسلمان سزاوار نيست. «بر روي زمين با تكبّر راه مرو، تو نمي تواني زمين را بشكافي و طول قامتت هرگز به كوهها نمي رسد.»[24]12ـ عدالت در تمام امور بايد مراعات شود. «اي كساني كه ايمان آورده ايد! كاملا قيام به عدالت كنيد.»[25]13ـ به پدر و مادرتان نيكي كنيد: «ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكي كند…»[26]آيه هايي كه در مورد اخلاق در قرآن ذكر شده ، زياد است. مي توانيد با مراجعه به تفاسير موضوعي قرآن، آيات مورد نظرتان را به دست آوريد.
 
پي نوشت ها:
[1] . واثقي، قاسم، درسهايي از اخلاق مديريت، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، چاپ سوم، 1374، ص 13.
[2] . راغب اصفهاني، مفردات.
[3] . محمدي گيلاني، محمد، درسهاي اخلاق اسلامي، قم، نشر سايه، چاپ مؤسسه الهادي، چاپ اول، 1374، ص 23.
[4] . تهراني، جواد سعيد، اسلام و تجديد حيات معنوي جامعه، شركت سهامي انتشار، 1359، ص 63.
[5] . سفينة البحار، ج 10، ص 411.
[6] . كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، انتشارات علميه، چاپخانه حيدري، باب حُسن خُلق،: ج 3، ص 157.
[7] . آل عمران/ 159.
[8] . ري شهري، ميزان الحكمه، چاپخانه مكتب الاعلام الاسلامي، 1362، ج 3، ص 146.
[9] . همان، ص 151.
[10] . الهي قمشه اي، ده مقاله در حكمت عملي يا اخلاق مرتضوي، انتشارات قيام، چاپ نهضت، چاپ اول، 1374، ص 124.
[11] . ري شهري، ميزان الحكمه، همان، ح 5092.
[12] . همان، ح 5091.
[13] . الهي قمشه اي، همان، ص 124.
[14] . حجرات/ 6.
[15] . حجرات/ 9.
[16] . حجرات/ 11.
[17] . همزه/ 1.
[18] . حجرات/ 11.
[19] . حجرات/ 11.
[20] . حجرات/: 12.
[21] . حجرات/ 12.
[22] . حجرات/ 12.
[23] . حجرات/ 13.
[24] . اسراء/ 37.
[25] . نساء/ 135.
[26] . احقاف/ 15.