بر اساس آیات قرآن کریم و فرموده‌های معصومان(علیهم السلام) اخلاص، اساس دین و شالوده محکم آن است. قرآن کریم شخص پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم را مخاطب ساخته می‌فرماید: «قل انی امرت أن أعبد الله مخلصا له الدین » بگو: من مأمورم که خدا را پرستش کنم در حالی که دینم را برای او خالص کرده باشم. علمای اخلاق، اخلاص را به شیر خالصی مثال زده اند که در آن نه رگه‌های خون دیده می‌شود، و نه اثری از آلودگی درون شکم و نه غیر آن، بلکه صاف و پاک می‌باشد؛ نیت و عمل خالص نیز عملی است که هیچ انگیزه ای جز انگیزه الهی بر آن حاکم نگردد.
 
در اهمیت اخلاص همین بس که مانع نفوذ شیطان در وجود انسان می‌شود، چنان که در قرآن کریم از قول شیطان آمده است: «قال فبعزتک لأغوینهم أجمعین * إلا عبادک منهم المخلصین» گفت: به عزتت سوگند، همه آنان [انسآن‌ها] را گمراه خواهم کرد، مگر بندگان خالص تو، از میان آن‌ها! این تعبیر نشان می‌دهد که موقعیت بندگان با اخلاص آن چنان تثبیت شده است که حتی شیطان افسونگر و لجوج، طمع خود را از آنان بریده است.
 
بر اساس آموزه‌های اسلام کسانی که اعمال خویش را با اخلاص همراه سازند، انتظار و توقع تعریف و ستایش نداشته و به هیچ کس جز پروردگار امید ندارند؛ ظاهر و باطن شان یکی است؛  و پشیمانی و خستگی در آنان راه ندارد، و تعریف و مذمت مردم نزدشان مساوی است.
 
در برابر، آگاهی از موانع اخلاص به انسان مؤمن کمک می‌کند اعمال خویش را بازبینی کرده، رگه‌های ریا را از درونش بزداید. بزرگان علم اخلاق در این زمینه اشاره‌های روشن و دقیقی دارند؛ آنان بر این عقیده‌اند اخلاص، موانع و آفات آشکار و نهان دارد؛ بعضی از این موانع بسیار قوی و خطرناک، و بعضی ضعیف تر است؛ شیطان و هوای نفس نیز برای تشویش ذهن انسان و دور کردن اخلاص از اعمال، و آلوده کردن اعمال به ریا، نهایت تلاش و کوشش را می‌کنند.
 
بعضی از مراحل ریا کاری و آلودگی نیت به قدری روشن است که هر کسی آن را در می‌یابد؛ مثل اینکه شیطان در نمازگزار نفوذ می‌کند و می‌گوید: نماز را آرام و آهسته و با آداب و خشوع انجام ده، تا حاضران تو را انسانی مؤمن و صالح بدانند؛ این یک فریب آشکار از ناحیه شیطان است.
 
اما گاه این وسوسه شیطانی به شکل مخفی تری صورت می‌گیرد، و در لباس اطاعت ظاهر می‌شود؛ مثلا می‌گوید: تو انسان برجسته هستی و مردم به تو نگاه می‌کنند، اگر نماز و اعمالت را زیبا سازی، دیگران به تو اقتدا کرده و در ثواب آن‌ها شریک خواهی شد، و انسانی بی خبر گاه تسلیم چنین وسوسه ای می‌شود، و در دره هولناک ریا سقوط می‌کند.
 

 [وسوسه‌های شیطان]

گاه وسوسه‌های شیطان از این هم پیچیده تر و پنهان تر است؛ مثل این که به نمازگزار می‌گوید: انسان با اخلاص کسی است که در آشکار و پنهان یکسان باشد، کسی که عبادتش در پنهانی و خلوت کمتر از آشکار باشد، ریاکار است، و به این ترتیب، شیطان او را وادار می‌کند که در خلوت، نماز خود را جالب و جاذب کند تا بتواند در بیرون و در مقابل مردم نیز چنین کند و به اهداف خود برسد؛ این نیز یک نوع ریا کاری پنهان است که ممکن است بسیاری از آن غافل شوند و از درک آن عاجز گردند. به راستی موانع و آفات اخلاص به قدری زیاد و متنوع و پنهان است که هیچ انسانی جز از طریق پناه بردن به لطف الهی از آن رهایی نمی‌یابد.
 
گاه شیطان به انسان می‌گوید: به نماز جماعت نرو، چرا که در آنجا ممکن است نیتت آلوده شود، فقط در خانه نماز بخوان، یا هنگامی‌که در میان جمعیت به نماز بر می‌خیزی، مستحبات را ترک کن و نماز را بسیار سریع و دست و پا شکسته بخوان، مبادا آلوده ریا گردی. و بسیار دیده ایم افرادی را که به خاطر همین گرفتاری از مستحبات مؤکدی که شرع، دعوت به آن کرده است، باز مانده اند. و شاید به همین دلیل است که قرآن مجید مردم را دعوت به انفاق پنهان و آشکار کرده است، چنانکه می‌فرماید: «و الذین ینفقون أموالهم باللیل والنهار سر وعلانیة فلهم أجرهم عند بهم ولا خوف علیهم ولا هم یحزنون»؛ آن‌ها که اموال خود را شب و روز، پنهان و آشکار انفاق می‌کنند مزدشان نزد پروردگارشان است، نه ترسی بر آن‌هاست و نه غمگین می‌شوند.
 
 ماه مبارک رمضان فرصت مغتنمی‌ است تا انسان به پرورش و رشد اخلاص در وجود خود بپردازد، چرا که روزه تنها عمل عبادی و واجبی است که بدون اخلاص و قصد قربت انجام پذیر نمی‌باشد، زیرا هر عملی همانند حج، نماز، صدقه و… در مقابل دیدگان مردم است و امکان ریا در آن وجود دارد؛ اما روزه تنها عبادتی است که پیدا نیست. حضرت فاطمه در این باره می‌فرماید: فرض الله الصیام تثبیتا للإخلاص؛ خداوند متعال روزه را برای تثبیت اخلاص واجب نموده است. انسان می‌تواند در کنار استفاده از برکات روزه، اخلاص را در سایر اعمال خود نیز تمرین نموده و افزایش دهد تا اعمالی بدون ربا داشته باشد چرا که قرآن کریم اعمال ریایی را هم ردیف عدم ایمان به خدا و روز قیامت و همنشینی با شیطان شمرده می‌فرماید: والذین ینفقون أموالهم رئاء الناس ولا یؤمنون بالله ولا بالیوم الآخر ومن یکن الشیطان له قرینا فساء قرینا؛  آن‌ها کسانی هستند که اموال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می‌کنند و ایمان به خداوند و روز باز پسین ندارند چرا که شیطان رفیق و همنشین آن‌هاست و کسی که شیطان قرین اوست بد قرینی انتخاب کرده است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز می‌فرماید: روز قیامت شخص ریا کار را صدا می‌کنند و می‌گویند: ای فاجرا ای حیله گر پیمان شکن! و ای ریا کارا اعمال تو گم شد و اجر تو نابود گشت، برو و پاداش خود را از کسی که برای او عمل کردی بگیرا خلاصه ریا کاری که یکی از ابزارهای مهم شیطان برای گمراه ساختن انسآن‌هاست، اعمال را تو خالی و انسان را از پرداختن به محتوا و حقیقت عمل باز می‌دارد. ریاکاری تخریب کننده فضایل اخلاقی و عاملی برای پاشیدن بذر رذایل در روح و جان انسآن‌هاست.
 
منبع: فرصت‌های از ماه خدا، محمدمهدی فجری، صص138-132، مؤسسه بوستان کتاب، قم، چاپ أول، 1393