در سخنان و رهنمودهای ارزشمند و طلایی اهل بیت (علیهم السلام) نکات بسیار مهم و ارزشمندی وجود دارد که برای حکومت داران و دولت مردان چراغ راه و شاخص های موفقیت در حکومت داری دینی است. نکات ارزشمندی که ریشه در ادب و اخلاق اسلامی دارد، و گویای این است که حکومت دینی و اسلامی تفاوت ماهوی با شیوه سیاست مداری غربی و سرمایه داری است.
 

بایسته های اخلاقی  در حکومت داری اسلامی

1- شرح صدر ، ظرفیت حکومت داری

یکی از ویژگی های بسیار مهمی که حکمرانان و دولت مردان باید خود را به آن متصف نمایند، بالابردن ظرفیت فکری، روحی و اخلاقی است، مقصود از این ویژگی اخلاقی شاخص طلایی شرح صدر است، شاید این کلید واژه در ادبیات و فرهنگ فارسی به اصطلاح  همچون، دریا دلی، تحمل بالا، قدرت روحی، و تاب آوری نزدیک باشد. افرادی که شرح صدر ندارند، در مواجه با سختی و ناگواری ها و مسائل بحرانی از مهارت حل مسائل و مواجه هوشمندانه فاصله فراوانی دارند، این چنین افرادی پذیرای سخنان منتقدان نبوده و از هر گونه انتقاد شفاف رنجیده خاطر می شوند، شرح صدر می تواند به افراد در تصمیم گیری مدبرانه کمک شایانی نماید، از این رو ست که در منابع روایی از امام علی(علیه السلام) این چنین نقل شده است: «آلَةُ الرِّیَاسَةِ سَعَةُ الصَّدْر [1] ابزار ریاست، سعه ی صدر است.» نوعاً داشتن شرح صدر برای مأموریت های بزرگ لازم وضروری است، کما اینکه در جریان مأموریتی که  حضرت موسی(علیه السلام) برای ارشاد فرعون به عهده گرفته بود بهره مندی از این شاخص اخلاقی را از باری تعالی مسألت می نماید: «قالَ رَبِّ اشْرَحْ لی‏ صَدْری؛[2] (موسى) گفت: «پروردگارا! سینه‏ام را گشاده کن‏.»

2-قاطعیت معقولانه و مدبرانه

یکی از بایسته های مهم مدیریتی و اخلاقی در حکومت داری بهره مندی از ویژگی قاطعیت مدبرانه است، مسئولان کلان کشوری می بایست در اداره کشور و اجرای قوانین الهی و در برخورد با مفسدین و هنجار شکنان و ویژه خواران با قاطعیت مدبرانه عمل نمایند،  البته این شاخص اخلاقی هیچ گونه سنخیت و ارتباطی با تحجر وخود رأیی ندارد، چرا که در این قسم ما قاطعیت معقلانه را مطرح کردیم. امام علی(علیه السلام) در سفارش به مالک اشتر به این نکته اشاره می فرمایند که برای قضاوت افرادی را انتخاب کن که قاطعیت داشته باشند، «وَ أَصْرَمَهُمْ عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُکْم‏؛[3]و در وقت روشن شدن حکم از همه قاطع تر باشد.»

3-شفقت و مهربانی

در اصول مدیریت اسلامی خادم و مسئول جامعه اسلامی باید در کنار قاطعیت معقولانه از ویژگی شفقت و مهربانی اخلاق مدارانه ای نیز  برخوردار باشد، چرا که این رحمت و  رأفت موجب می شود توجه ویژه ای به اقشار مختلف و آسیب پذیر جامعه داشته باشد، در واقع در مدیریت اجرایی کشور کسانی موفق تر هستند که توانسته باشند با بهره گیری از شرح صدر شاخص قاطعیت معقولانه و شفقت اخلاق مدارانه را نیز تقویت کرده باشند. «وَ أَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ‏ وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْق‏؛[4]مهربانى با مردم را پوشش دل خویش قرار ده، و با همه دوست و مهربان باش. مبادا هرگز، چونان حیوان شکارى باشى که خوردن آنان را غنیمت دانى، زیرا مردم دو دسته‏اند، دسته ‏اى برادر دینى تو، و دسته دیگر همانند تو در آفرینش مى ‏باشند.»
رانت خواری و استفاده بیت المال برای سوگلی های مسئولان حکومتی  و حیف و میل کردن بیت المال و ندادن سهم فقرا غده ی سرطانی است که اساس و پایه های امنیتی هر کشوری را متزلزل می سازد.

4-عدالت گستری در جامعه و سازمان های اداری

یکی از مهمترین و پیچیده ترین شاخص های مدیریتی و اخلاقی که حاکمان و متولیان امور اجرایی  و قانون گذاری باید خود را ملزم به رعایت آن کنند، عدالت گستری و جلوگیری از تبعیض است، فرق بنیادین و اساسی مردم سالاری دینی با مدیریت سرمایه داری و لیبرال در همین موضوع است که در حکومت دینی یکی از اهداف مهم مدیریتی اجرای عدالت فراگیر در تمام ابعاد حکومتی است، توزیع عادلانه ثروت در جامعه، رسیدگی عادلانه به بخش های مختلف مدیریتی و اجرایی در کشور، ایجاد توازن معقولانه و هوشمندان در امور کشور و نیازهای مردم از جمله حرف های ساده و قابل فهمی است که در محل اجرا از ظرافت ها، پیچیدگی ها و سختی های خاص خود برخوردار است؛ چرا که عدالت موضوعی است که در تمام حوزه های فرهنگی، اقتصادی، قضایی، اجتماعی، و سیاسی جایگاه ممتازی دارد.

گاهی اوقات در بین متخصصین و کارشناسان اقتصادی گفته می شود که متولیان امر تمرکز و ثروت و نیروی خود را در بخش های خاصی سرمایه گذاری کرده و از بخش های دیگر مغفول مانده اند، این یعنی بی عدالتی، یعنی مدیریت کاریکاتوری که میان بخش های آن توازن معقولانه وجود ندارد، بها دادن به صنعت و فراموشی کشاورزی، یا بها دادن به نفت و واردات و رها کردن صادرات و تولید داخلی یعنی بی عدالتی…در اهمیت عدالت در حکومت داری همین بس که در منابع روایی از امام على (علیه‏ السلام) نقل شده است: «مَن عَمِلَ بِالعَدلِ حَصَّنَ اللّهُ‏ مُلکَهُ؛[5]هر کس به عدالت رفتار کند، خداوند حکومتش را حفظ خواهد کرد.»
 

5-فقر زدایی و دست گیری از نیازمندان

یکی از مهمترین و اساسی ترین کارهای عملیاتی که مسئولان حکومتی و اجرایی و حتی قانون گذاری باید در رأس کارهای خود قرار دهند توجه خاص به محرومیت زدایی است، برخلاف حکومت داری سرمایه داری که ثروت کشور در طبقات خاص و محدودی از جامعه دست به دست می شود در حکومت داری اسلامی توزیع ثروت بر اساس عدالت و در جهت فقرزدایی تخصیص داده می شود، نباید شهرهای کلان و مطرح کشور سهم عمده ای از بوجه کشور ر ا به خود اختصاص دهند و متولیان اجرایی کشور تنها برای راحتی و آسایش پایتخت نشینان تلاش کنند؛ بلکه باید شهر های دور افتاده از مرکز بخصوص شهر های حاشیه ای و مرزی که نقش امنیتی و استراتژیک در امنیت دارند مورد توجه جدی و هدفمند قرار داشته باشند تا زمینه نفوذ و براندازی در آن نقاط طراحی نشود.

رانت خواری و استفاده بیت المال برای سوگلی های مسئولان حکومتی  و حیف و میل کردن بیت المال و ندادن سهم فقرا غده ی سرطانی است که اساس و پایه های امنیتی هر کشوری را متزلزل می سازد. وقتی خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: «وَ الَّذینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فی‏ سَبیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ؛[6] و کسانى که طلا و نقره را گنجینه (و ذخیره و پنهان) مى‏سازند، و در راه خدا انفاق نمى‏کنند، به مجازات دردناکى بشارت ده!» مخاطب آن فقط مردم ثروت و متمکنان مالی نیست، بلکه این آیه متولیان امور اقتصادی و اداری کشور که بوجه وبیت المال کشور را در دست دارند و هوشمندانه و مدبرانه آن را در خدمت به جامعه اسلامی مصرف نمی کنند نیز مخاطب این آیه شریف قرار می گیرد.

پی نوشت ها:
[1]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص501.
[2]. سوره مبارکه، طه آیه25.
[3]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص435.
[4]. همان، ص427.
[5]. تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 340 ، ح 7775.
[6]. سوره مبارکه توبه، آیه 34.