تَجَسُّس:
 

يكي از صفات رذيله و نكوهيده در آيات قرآن و احاديث اهل بيت (ع) تجسّس در زندگي و احوال ديگران است.
در ارتباط با موضوع تجسّس عناوين متعددي براي بررسي وجود دارد لكن با توجه به گستردگي دايره اين بحث چند عنوان انتخابي را در حوصله يك جلسه و اجتماع عمومي مورد بررسي قرار مي دهيم از قبيل:
1- معني و مفهوم تجسّس
2- حكم شرعي تجسّس با تمسّك به آيات و احاديث
3- پيامد ها و آثار سوء تجسّس
4- بررسي انگيزه هاي اقدام به تجسّس
5- درمان بيماري تجسّس
6- موارد استثناء در تجسّس

الف: معني تجسس:
 

1- صاحب مجمع البحرين مي نويسد:
اَلتَّجَسُّسُ:
التَّفْتيشُ عَنْ بَواطِنِ الْأُمُورِ وَ تَتَبُّعُ الْأَخْبارِ وَ اَكْثَرُ ما يُقالُ فِي الشَّرِّ وَ مِنْهُ الْجاسُوس(1)
لازم به ذكر است كه مجمع البحرين ذيل همين واژه حديثي را نقل مي كندكه :
اَلنّاسُ جَواسيسُ الْعُيوبِ فَاحْذَرُوهُمْ
2- زُبيدي در تاج العروس مي نويسد:
اَلجَسُّ:
اَلْمَسُّ بِالْيَدِ وَ مِنَ الْمَجازِ اَلْجَسُّ:
تَفَحُصُّ الْأَخْبارِ وَ الْبَحْثُ عَنْها(2)
3- در تفسير نمونه ذيل آيه شريفه 12 سوره حجرات مي نويسد:
تجسُّس و تحسُّس:
هردو بمعناي جستجوگري است ولي اوّلي معمولاً در امور نامطلوب مي آيد و دوّمي غالباً در امر خير كه حضرت يعقوب به فرزندانش دستور مي دهد
يا بَنِيَّ اِذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ اَخيهِ (3)
اي فرزندانم برويد و در جستجوي يوسف باشيد.(4)
4- مرحوم علامه طباطبائي در تفسير الميزان مي نويسد:
اَلتَّجَسُّس بِالْجيمِ تَتَبُّعُ ما اِسْتَتَرَ مِنْ اُمُورِ النّاسِ لِلْاِطِّلاعِ عَلَيْها(5)
5- در فرهنگ قرآن مي نويسد:
تجسّس در اصطلاح قرآن به معناي كسب اطلاعات از لغزشهاي مؤمنان است كه در شمار رذايل اخلاقي قرار دارد. (6)

ب: حكم شرعي تجسّس:
 

1- در قرآن مي فرمايد:
يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ اِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا(7)
اي كسانيكه ايمان آورده ايد از بسياري از گمانها بپرهيزيد چرا كه بعضي از گمانها گناه است و هرگز ( دركار ديگران ) تجسّس نكنيد
در ارتباط با تفسير آيه شريفه چند نكته لازم به يادآوري است:
1- علّت اينكه پس از نهي از سوءظن اِجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِّ
نهي از تجسّس را مطرح فرمود: وَ لا تَجَسَّسُوا
بدليل اين است كه شايد كسي بگويد حالا كه سوءظن مورد نكوهش قرار گرفته است من براي رهايي از آن و كشف حقيقت به جستجو از حالات شخصي ديگران مي پردازم تا ظن خود را به يقين تبديل كنم لذا نهي از تجسّس مي خواهد از اين اقدام خلاف جلوگيري بكند.(8)
2- از ظاهر آيه شريفه استفاده مي شود سوءظن سرچشمه تجسّس است و تجسّس موجب افشاي عيوب و اسرار پنهاني ، و آگاهي بر اين امور سبب غيبت مي شود كه در ادامه آيه شريفه مي فرمايد:
وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً
لذا دين اسلام از معلول و علت ، همگي نهي كرده است.(9)

تجسّس از ديدگاه روايات:
 

1-عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ و أَبِي عَبْدِاللهِ عَلَيْهِما السَّلام:
قالا: أَقْرَبُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ إِلَي الْكُفْرِ أَنْ يُواخِيَ الرَّجُلَ عَلَي الدّينِ فَيُحْصِيَ عَلَيْهِ عَثَراتِهِ وَ زَلاّتِهِ لِيُعَنِّفَهُ بِها يَوْماً مّا (10)
امام باقر و امام صادق (ع) ، فرمودند:
نزديكترين وضعي كه بنده به كفر دارد اين است كه با مردي برادر ديني باشد و لغزشها و خطاهاي او را شماره گيرد تا يك روزي او را بدانها سرزنش كند
2- عَنْ إِسْحاقَ بْنِ عَمّارٍ :
قالَ: سَمِعْتُ أَباعَبْدِاللهِ (ع) يَقُولُ : قالَ رَسُولُ اللهِ (ص):
يا مَعْشَرَ مَنْ أَسْلَمَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ يُخْلِصِ الْإِيمانَ إِلي قَلْبِهِ لا تَذُمُّوا الْمُسْلِمينَ وَ لا تَتَبَّعُوا عَوْراتِهِمْ فَإِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَوْراتِهِمْ تَتَبَّعَ اللهُ عَوْرَتَهُ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللهُ تَعالي عَوْرَتَهُ يَفْضَحْهُ وَ لَوْ فِي بَيْتِهِ (11)
از امام صادق (ع) كه رسولخدا (ص) فرمود:
اي گروه كسانيكه به زبان اسلام آورده و ايمان به دلش خوب ننشسته ! مسلمانان را نكوهش مكنيد و عيبهاي آنها را دنبال نكنيد زيرا هركه از عيوب آنها دنباله گيري كند ، خدا از عيوب او دنباله گيري كند و هر كه را خدا دنبال عيبش برآيد رسوايش كند گرچه در خانه اش باشد
3- عَنْ اَبِي جَعْفَرٍ (ع) قالَ رَسول اللهِ (ص) :
… لا تَتَبَّعُوا عَثَراتِ الْمُسْلِمينَ فَاِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَثَراتِ الْمُسْلِمينَ تَتَبعَ اللهُ عَثْرَتَهُ وَ مَنْ تَتَبعَ اللهُ عَثْرَتَهُ يَفْضَحْهُ (12)
دنبال لغزشهاي مسلمانان نباشيد چون كسيكه لغزشهاي مسلمين را دنبال كند خداوند نيز پيگير لغزشهاي او خواهد بود و هر كس خدا پيگير لغزشهايش باشد او را مفتضح خواهد كرد

انگيزه هاي تجسّس :
 

يكي از مباحث مهم در موضوع تجسّس انگيزه هاي آن است.
چون شناخت انگيزه ها رسيدن به درمان را آسان مي كند لذا لازم است به مواردي از اين انگيزه ها كه نوعاً در احاديث اهل بيت (ع) وارد شده است اشاره گردد:
1- صفات رذيله :
در كُتب اخلاقي مطرح شده است عامل بسياري از اعمال ناپسند از جمله تجسس، بودن صفات و ويژگيهاي رذيله در وجود انسان است از قبيل : حسادت ، بدخواهي ديگران ، كينه توزي ، عداوت ، تنگ نظري ، غرور و عقده حقارت
2- بدبيني :
بعضي انسانها در اثر عوامل متعدد ژنتيكي ، تربيتي و محيطي آدمهاي بدبيني هستند و در ارتباط با همه پديده ها ديدگاه منفي دارند لذا از جمله آثار و تبعات بدبيني تجسّس در اسرار ديگران است كه به شدت مورد نكوهش قرار گرفته اند.
رسولخدا (ص) مي فرمايد :
شَرُّ النّاسِ الظّانُّونَ وَ شَرُّ الظّانّينَ اَلْمُتَجَسِّسُونَ وَ شَرُّ الْمُتَجَسِّسينَ اَلْقَوّالوُنَ وَ شَرُّ الْقَوّالينَ اَلْهَتّاكُون (13)
بدترين مردم سوء ظن برندگانند و بدترين سوءظن برندگان تفتيش كنندگانند و بدترين تفتيش كنندگان پُرحرفان نند و بدترين پرحرفان هتاكان هستند.
3- ماجراجويي :
بعضي افراد از روحيّه شرارت و ماجراجويانه برخوردارند ، مدام دنبال اين هستند كه از ويژگيها و خصوصيات زندگي ديگران مطّلع باشند و هميشه پرس و جو مي كنند تا اطلاعات جديدي از اسرار مردم داشته باشند.
4- قدرت طلبي :
در جامعه هستند افرادي كه علاقه دارند با از بين بردن آبروي ديگران خودشان را در ميان مردم محبوب القلوب ببينند و براي رسيدن به اين هدف روش تجسّس از عيوب آنان را انتخاب مي كنند.

آثار و نتايج تجسّس :
 

براي تجسّس در جامعه آثار زيانبار متعددي وجود دارد بويژه در صورتيكه خدايي نكرده به فرهنگ تبديل شود چند نمونه از اين آثار را از ديدگاه روايات مورد اشاره قرار مي دهيم:
1- نفرت مردم :
تمامي مردم از جاسوس نفرت دارند و از او كناره گيري مي كنند.
اميرالمؤمنين (ع) فرمود :
كسيكه در جستجوي عيوب پنهاني ديگران باشد خدا او را از دوستي دلهاي مردم محروم مي سازد.(14)
از امام صادق (ع) نقل شده فرمود :
لا تُفَتِّشِ النّاسَ عَنْ اَدْيانِهِمْ فَتَبْقي بِلا صَديقٍ(15)
از دين و آيين مردم پرس و جو مكن كه بي دوست مي ماني
2- حاكميّت ناامني بر جامعه :
از جمله آثار سوء تجسّس حاكم شدن ناامني بر جامعه ، حراج شدن آبروي مردم ، رواج بدبيني و خصومت در ميان انسانهاست.
متّقي هندي در كنزالعمال نقل مي كند :
اَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطّابِ كانَ يَعُسُّ بِالْمَدينَةِ مِنَ الْلَيْلِ ، فَسَمِعَ صَوْتَ رَجُلٍ فِي بَيْتٍ يَتَغَنّي ، فَتَسَوَّرَ عَلَيْهِ ،
فَقالَ : يا عَدُوَّا اللهِ اَظَنَنْتَ اَنَّ اللهَ يَسْتُرُ كَ وَ اَنْتَ فِي مَعْصِيَةٍ ؟
فَقالَ : وَ اَنْتَ يا اَميرَالْمُؤْمِنينَ (ع)
لا تَعْجَلْ عَلَيَّ ، اِنْ اَكُنْ عَصَيْتُ اللهَ واحِدَةً فَقَدْ عَصَيْتَ اللهَ فِي ثَلاثٍ :
1- قالَ : (وَ لا تَجَسَّسُوا) (16) وَ قَدْ تَجَسَّسْتَ
2- وَ قالَ ( وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ اَبْوابِها ) وَ قَدْ تَسَوَّرْتَ عَلَيَّ وَ دَخَلْتَ عَلَيَّ بِغَيْرِ اِذْنٍ
3- وَقالَ اللهُ تَعالِي:(لا تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتّي تَسْتَأنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلي اَهْلِها)(17)
قالَ : عُمَرُ فَهَلْ عِنْدَ كَ مِنْ خَيْرٍ ، اِنْ عَفَوْتُ عَنْكَ ؟
قالَ : نَعمْ ! فَعَفا عَنْهُ وَ خَرَجَ وَ تَرَ كَهُ (18)
عمر بن خطاب در مدينه شب گردي مي كرد. صداي آواز خواندن مردي را از خانه اي شنيد. از ديوار خانه بالا رفت و گفت :
اي دشمن خدا خيال كرده اي كه خداوند براي تو گنهكار پرده پوشي مي كند؟
آن مرد گفت : اي امير مؤمنان (ع) تو هم درباره من تند مرو
اگر من يك گناه كردم تو سه گناه مرتكب شدي
خداوند فرموده است : تجسّس نكنيد و تو تجسّس كردي
فرموده است از درها وارد خانه شويد و تو از ديوار بالا آمدي
بدون اجازه بر من وارد شدي در حاليكه خداوند متعال فرموده است
وارد خانه هاي جزخود نشويد مگرآنكه اجازه بگيريد و براهل آنها سلام كنيد
عمر گفت اگر تو را ببخشم دست از اين كارها برميداري؟
گفت : آري . عمر او را بخشيد و از منزلش بيرون رفت.
3- آثار وضعي تجسّس :
نوع گناهان آثار وضعي دارند ، تجسّس نيز از جمله آنهاست.
در بعضي از روايات قبلي وارد شده بود كه در عيوب ديگران تجسس نكنيد چراكه خداوند تجسس كننده را رسوا خواهد نمود. (19)
و از اميرالمؤمنين (ع) نقل شده مي فرمايد :
كسيكه از اسرار ديگران تفتيش كند خدا اسرار او را برملا مي سازد. (20)
و باز در روايت ديگر مي فرمايد :
كسيكه از اسرار همسايه خود تفتيش كند پرده اسرار او پاره مي شود.(21)

مواردي كه تجسّس جايز است :
 

تاكنون مطالبي در ارتباط با حرمت و عدم جواز تجسّس در امورات شخصي ديگران مطرح گرديد در پايان اين بحث لازم است موارد استثنائي تجسّس را مورد اشاره قرار بدهيم:
1- تجسّس در جنگ :
بر اساس مفاد روايات و مستندات تاريخي پيامبر بزرگوار اسلام (ص) در جنگهاي اسلامي براي كسب اطلاعات از امكانات و طرح ها و توطئه هاي دشمنان از افرادي بعنوان جاسوس استفاده مي فرمودند.
الف : از امام رضا (ع) نقل شده است فرمود :
كانَ رَسُولُ اللهِ (ص) اِذا بَعَثَ جَيْشاً فَاتَّهَمَ اَميراً بَعْثَ مَعَهُ مِنْ ثِقاتِهِ مَنْ يَتَجَسَّسُ لَهُ خَبَرَهُ(22)
پيامبر خدا (ص) هرگاه سپاهي را گسيل مي داشت و به فرماندهي بد گمان بود يكي از افراد مورد اعتماد خود را به عنوان جاسوس همراه او مي فرستاد
ب : باز در زمينه جنگ احزاب وارد شده :
قالَ النَّبِيُّ (ص) يَوْمَ الْاَحْزاب : مَنْ يَأتينا بِخَبَرِ الْقَوْمِ ؟ فَقالَ الزُّ بَيْرُ : اَنَا، قالَها ثَلاثاً وَ يُجيبُهُ الزُّبَيْرُ ، ثُمَّ قالَ (ص) : اِنَّ لِكُلِّ نَبِيٍّ حَوارِيَّ وَ اِنَّ حَوارِيَّ الزُّبَيْرُ(23)
پيامبر خدا (ص) در جنگ احزاب فرمود :
چه كسي حاضر است از آنان (دشمن) براي ما خبر بياورد ؟ زبيرعرض كرد : من.
پيامبر (ص) سه بار سخن خود را تكرار كرد و هر بار زبير اظهار آمادگي كرد.
آنگاه پيامبر (ص) فرمود : هر پيامبري حواري دارد و حواري من زبيراست.
ج : در سنن ابي داوود نقل شده است :
بَعْثَ – يَعْنِي النَّبِيُّ (ص) بُسْبَسَةَ عَيْناً يَنْظُرُ ما صَنَعَتْ عِيرُ اَبِي سُفْيانَ (24)
يعني پيامبر (ص) بُسبَسة را بعنوان جاسوس فرستاد تا ببيند كاروان ابي سفيان چه مي كند؟
لازم به يادآوري است در زمينه جاسوسي در جنگ در كتب روائي، سيره و تاريخي مطالب زيادي نقل شده است كه در صورت لزوم مراجعه شود. از آن جمله است : السيرة النّبوية ابن هشام
2- تجسّس براي حفظ امنيّت عمومي :
با توجه به توسعه و گستردگي توطئه هاي دشمنان بويژه كشورهاي استعمارگر و راه اندازي باندهاي متعدد تروريستيِ قاچاق اجناس ، باندهاي مافيايي مواد مخدر، باندهاي مفاسد اخلاقي براي انحراف جوانان جامعه در اين قبيل موارد با احرازضرورت و با رعايت مقررات و ضوابط شرعي كسب اطلاعات، مجاز شمرده شده است.
3- تجسّس در مسائل شخصي كه جنبه حياتي دارد:
در مواردي كه مصالح فردي و اجتماعي اقتضاء مي كند تحقيقات و بررسيهايي در امورات شخصي ديگران جايز شمرده شده است
الف :در موضوع ازدواج هركدام از زن و مرد حق دارند در ارتباط با اموراتي كه در امر ازدواج نقش اساسي دارد، به تحقيق و بررسي بپردازند.
و كسانيكه از آنها بعنوان مشاور استفاده مي شود مجازند اطلاعات لازم را در اختيار عامل تحقيق قرار بدهند و مطالبي كه احياناً عليه فرد مورد نظر مطرح مي شود از جمله موارد استثنايي غيبت است.
ب :در مورد تجارت و شراكت در امورات كاري
ج : در انتخاب فردي بعنوان كارمند بويژه در مسئوليتهاي حساس
د : انتخاب و گزينش معلم و استاد كه با عقايد جوانان جامعه سروكار دارد
هـ : انتخاب مدير و مسئول يك اداره و مجموعه مهم و اساسي

پي نوشت ها :
 

(1) مجمع البحرين / طريحي ج1 ماده (جَسّ)
(2) تاج العروس / زبيدي ج 15 ماده (جس)
(3) تفسير نمونه/جمعي از نويسندگان ج 22 ص 192
(4) سوره يوسف آيه 87
(5) تفسير الميزان / علامه ج 18 ص 327
(6) فرهنگ قرآن / رفسنجاني ج 7 ص 412
(7) سوره حجرات آيه 12
(8) المعجم في فقه لغة القرآن / مجمع البحوث ج 9 ص 606
(9) تفسير نمونه ج 22 ص 193
(10) اصول كافي/ كليني ج 2 ص 354
(11) البرهان في تفسير القرآن / بحراني ج 7 ص 363
(12) اصول كافي/ كليني ج 2 ص355
(13) مستدرك الوسائل / نوري ج 9 ص 147
(14) شرح غرر حديث 8800
(15) بحار الانوار / علامه مجلسي ج 78 ص 253
(16) سوره حجرات آيه 12
(17) سوره نور آيه 27
(18) كنزالعمال / متقي هندي ح 8827
(19) اصول كافي / كليني ج 2 ص 354
(20) شرح غرر ج 5 ص 371
(21) غررالحاكم ح 8798
(22) وسائل الشيعه / حر عاملي ج 11 ص 44/4
(23) التاج الجامع للاصول ج 4 ص 402
(24) سنن ابي داوود ج 3 ص 38/2618
 

منبع:سایت شورای سیاستگذاری ائمه جمعه
ارسال مقاله توسط کاربر محترم سايت :j133719