جايگاه محبت و دوستي بين يکديگر را از ديدگاه اسلام توضيح دهيد؟

محبت، عبارت است از احساس ميل نسبت به چيزي كه براي انسان، لذت بخش است.[1]از نظر اسلام، محبت، بيشترين نقش را در سازماندهي جامعه آرماني انساني دارد. ملاحظه نصوص (كتب روايي) به روشني اثبات مي كند كه جامعه مطلوب انساني در اسلام، جامعه اي است كه براساس محبت مردم نسبت به يكديگر شكل بگيرد. اسلام مي خواهد جامعه اي بسازد كه همه مردم، خود را برادر يكديگر بدانند و تا سر حد ايثار نسبت به هم عشق بورزند، و اين بدان جهت است كه هيچ چيز مانند محبت در سامان دهي جامعه دلخواه انساني، كارساز نيست.[2]اسلام، برنامه تكامل انسان است. اصلي ترين عناصر اين برنامه، محبت است. عنصر محبت، تا آنجا در تحقق برنامه هايي كه اسلام براي پيشرفت جامعه انساني پيش بيني كرده موثر است كه امام باقر ـ عليه السّلام ـ ، دين اسلام را چيزي جز محبت نمي داند و مي فرمايد: «هل الدين الاّ الحُبّ؟»[3] آيا دين، جز محبت است؟
خدايي كه قرآن به مردم معرفي مي كند، خدايي است مهربان و عاشق مردم.[4] او آيين اسلام را كه دين همه انبياي الهي است، برپايه محبت خود، استوار كرده [5] و پايگاه اصلي حكومت اسلامي را عشق و مودت مردم نسبت به پيشوايان ديني و رهبران سياسي امت اسلام قرار داده است.[6]پيشوايان بزرگ اسلام، براي اين كه مردم با شيريني محبت، زندگي را شيرين كنند و از بركات اين نعمت بزرگ الهي بهره مند شوند، با جملاتي زيبا و رسا و در ذهن ماندني، مانند «رأس العقل»[7]، «اول العقل»[8] و «نصف العقل»[9] آن را توصيف كرده اند و مردم را به دوستي و محبت و الفت نسبت به يكديگر و افزايش «خويشاوندان محبتي» تشويق كرده اند؟ چرا كه آنان از اقوام نسبي و سببي، كارسازترند.[10]بحث محبت، در كتب روايي به دو بخش عمده تقسيم مي شود؛ بخشي مربوط به ايجاد انس و محبت بين مردم است و بخش ديگر، مربوط به محبت خداوند مي باشد. جهت آشنايي، به برخي از اين معارف اشاره مي شود. البته بايد توجه داشت كه به دليل مختصر گويي، در خيلي از موارد، نص روايت را نياورده و فقط به مطلب موجود در آنها اشاره نموده ايم.

دوست داشتن يكديگر
«انما المومنون اخوه فاصلحوا بين اخويكم و اتقوالله لعلكم تُرحمون»[11] مومنان برادرند. پس ميان برادرانتان، اصلاح كنيد و از خدا بترسيد؛ شايد كه مورد رحمت واقع شويد.
ارزش دوستي[12]1. نشان نيرومندي عقل
2. نيمي از دين
3. نزديك ترين خويشاوندي
4. سودمندترين گنج ها
5. شيرين ترين چيزها
عوامل دوستي[13]1. الهام 2. سازگاري جان ها 3. ايمان و كار شايسته 4. خوش نيتي 5. خوش گماني 6. خوش خويي 7. گشاده رويي    8. ادب 9. اظهار دوستي 10. فروتني 11. وفاداري 12. راستگويي 13. نرمي 14. كرم 15. خاموشي 16. بخشندگي 17. بيزاري از بدي 18. رها كردن حسادت
كارهاي پديد آورنده دوستي[14]1. با دل به خدا روي آوردن 2. دل سپردن به نماز 3. نيكي كردن به مردم 4. بخشش 5. بي رغبتي به داشته هاي مردم 6. رفتار بر اساس حق 7. كارداني 8. ديد و بازديد 9. آشكارگي در سلام 10. نرمي سخن 11. هديه دادن 12. دست دادن 13. خير خواهي 14. پيروي از نصيحت گر 15. انتقاد از عاقل 16. سجده كردن ميان اذان و اقامه 17. ياري جستن از خدا
موانع و آفات دوستي[15]1. سرشت پليد 2. بدخويي 3. عيبجويي 4. خرده گيري 5. ستيزه گري 6. نابردباري 7. خجالت دادن 8. تنگ چشمي 9. پريشاني 10. افسردگي 11. تكبر 12. جفا كاري 13. كينه توزي 14. حسادت 15. دست انداختن 16. گناه 17. پيروي از سخن چيني 18. سرزنش بسيار 19. جويا نشدن حال 20. بي انصافي 21. خير نرساندن.
در جاي ديگر به اهميت گزينش دوست اشاره شده است و تاكيد مي شود كه بدون آزمون، دوستي انتخاب نگردد و بايد دوست را؛ هنگام خشم و وقت تنگدستي خود، بيازماييم.[16]و نيز در آداب دوستي و معاشرت با برادران مطالبي بيان شده است:[17]1. شناخت ويژگي ها 2. اعلام دوستي 3. حفظ دوستي كهن 4. گشاده رويي به هنگام ديدار 5. مدارا.
ناشايسته هاي معاشرت با برادران[18]1. ظاهر سازي 2. بدگماني 3. فريفتن 4. بخل 5. اعتماد مطلق 6. آزردن 7. تحقير كردن 8. زياده روي در دوستي    9. گناه كردن براي دوست 10. آشكار كردن هر راز 11. نثار كردن نابه‌جاي دوستي 12. انصاف خواهي
از نظر اسلام، برخي از افراد دوستي شان واجب است، برخي مستحب، برخي حرام، و برخي مكروه، اما آنان كه دوستي شان واجب است:
1. خدا و رسول – «بگو اگر پدرانتان، برادرانتان، همسرانتان، خويشاوندانتان و اموالي كه اندوخته ايد و تجارتي كه از كساد آن بيم داريد و خانه هايي كه بدان دلخوش هستيد، برايتان از خدا و رسولش دوست داشتني تر است، منتظر باشيد تا خدا فرمان خويش بياورد، و خدا مردم فاسق را هدايت نخواهد كرد.[19]پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ : هيچ يك از شما ايمان نمي آورد، مگر آن كه من برايش از پدرش، فرزندش و همه مردم دوست داشتني تر باشم.[20]2. عترت پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ :
«بگو بر اين رسالت، مزدي از شما جز دوست داشتن خويشاوندان، نمي خواهم.»[21]پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ: هر چيزي را بنيادي است و بنياد دين، دوستي ما اهل بيت است.[22] آنان كه دوستي شان مستحب است:[23]1. مومنان 2. عالمان 3. عاقلان 4. نيك خواهان 5. نيكان 6. راهنمايان به سوي خير 7. يادآوران خدا 8. فقيران 9. زنان و شوهران 10. كودكان 11. فرزند 12. همسايه 13. دوست پدر 14. كسي كه با تو دشمني نكند. 15. آن كه سودش براي تو و زيانش براي ديگري است.
 آنان كه دوستي شان حرام است:[24]1. دشمنان خدا 2. ستمكاران 3. آنان كه از اجتماع مسلمانان روي گردان شوند.
آنان كه دوستي شان كراهت دارد:[25]1. شريران 2. فاسقان 3. دروغگويان 4. حسودان 5. طمعكاران 6. جاهلان 7. احمقان 8. پادشاهان 9. ميخواران 10. بي وفايان 11. كساني كه به شخص بي رغبت اند. 12. فرزندان دنيا 13. آنان كه دوستي شان خدايي نيست.
در برخي از روايات به عشق مجازي و غير خدايي اشاره شده و اين عشق مذمت گرديده است؛ عشق مجازي بيماري است كه نه پاداشي دارد و نه عوضي.[26] و كسي كه عاشق غير خدا شده است با چشمي نادرست مي نگرد و با گوشي ناشنوا مي شنود. شهوت ها خردش را دريده و دنيا دلش را ميرانده و جانش شيفتة آن شده است. پس او بنده دنيا و كسي است كه از آن، بهره اي دارد و به هر جا رفت، او نيز مي رود…[27].
محبت در منابع ديني به دوستي خداوند كه برترين دوستي ها است اشاره دارد:
خداوند متعال در يكي از كتاب هايش چنين نازل كرده است: «بنده ام! به حق خودم سوگند كه من دوستدارت هستم. پس به حق خودم بر تو، سوگندت مي دهم كه دوستدارم باش.»[28]در دين اسلام، عشق خداوند متعال، برترين عشق معرفي شده است. در اين باره حضرت رسول ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي فرمايد: خداوند متعال مي فرمايد: «هر گاه اشتغال به (ياد) من بر بنده ام چيره گردد، خوشي و لذتش را در ياد كردن خودم قرار مي دهم. پس چون خوشي و لذتش را در ياد كردن خودم قرار دادم، با من عشق مي ورزد و من با او عشق مي ورزم. پس چون با من عشق ورزيد و من با او عشق ورزيدم، حجاب ميان خود و او را بر مي دارم و خود نشانه هايي برابر چشمانش مي شوم. در نتيجه، چون مردم دچار فراموشي و خطا شوند، او دچار فراموشي و خطا نگردد. آنان، سخنشان سخن پيامبران است. آنان قهرمانان حقيقي هستند. اينان كساني هستند كه هرگاه بخواهم زمينيان را كيفر يا عذابي دهم، به يادشان مي افتم و در نتيجه، عذاب و كيفر را از زمينيان برطرف مي كنم.»[29]  اسباب محبوبيت نزد خدا[30]1. توبه 2. فرمانبرداري از خدا 3. پيروي از اهل بيت 4. خوش خويي 5. كارهاي والا 6. دوستي در راه خدا 7. دشمني در راه خدا 8. بي علاقگي به دنيا 9. فرو بردن خشم 10. بخشش 11. غيرت 12. جهاد در راه خدا 13. خواندن قرآن 14. ياري دادخواهان 15. سيراب كردن تشنگان 16. از خود گذشتگي 17. پاكي 18. آسانگيري 19. گفتن حق 20. آشكارگي در سلام.
موانع دوستي خدا[31]1. دوستي دنيا 2. دوستي شهوت.

پي نوشت ها:
[1] . محمدي ري شهري، محمد، دوستي در قرآن و حديث، ترجمه سيد حسن اسلامي، قم، دارالحديث، چاپ اول، 1379، ص23.
[2] . همان، ص24.
[3] . همان، ص267، ح864.
[4] . هود/ 90.
[5] . دوستي در قرآن و حديث، همان، ص309، ح954.
[6] . همان، ص25.
[7] . همان، ص23.
[8] . همان.
[9] . همان.
[10] . همان، ص26-25.
[11] . حجرات/ 10.
[12] . دوستي در قرآن و حديث، همان، ص39-33.
[13] . همان، ص89-69.
[14] . همان، ص103-91.
[15] . همان، ص123-113.
[16] . همان، ص133-127.
[17] . همان، ص169-161.
[18] . همان، ص179-171.
[19] . توبه/ 24.
[20] . دوستي در قرآن و حديث، همان، ص191، ح612.
[21] . شوري/ 23.
[22] . دوستي در قرآن و حديث، ص191، ح620.
[23] . همان، ص205-193.
[24] . همان، ص217-211.
[25] . همان، ص225-217.
[26] . همان، ص217، ح872.
[27] . همان، ص273، ح879.
[28] . دوستي در قرآن و حديث، همان، ص299.
[29] . همان، ص275، ح885.
[30] . همان، ص375-249.
[31] . همان، ص413-407.