از سخنان عالمان و بزرگان دینی در می یابیم که اهمیت و ارزش امر به معروف و نهی از منکر در جامعه و نقش آن در جلوگیری از مفاسد اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و… موضوعی بسیار جدی است. در اصل وجوب امر به معروف و نهی از منکر تردیدی نیست و همه علما اتفاق نظر دارند که امر به معروف و نهی از منکر، از واجبات اسلام است.
 

اکنون به سخنان برخی از آنان اشاره می کنیم:

مرحوم صاحب جواهر می فرماید: علمای اسلام بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر اجماع کرده اند. امام راحل رحمه الله می فرماید: وجوب امر به معروف و نهی از منکر از ضروریات دین اسلام است که اگر کسی با توجه به لوازمش آن را انکار کند مسلمان نیست.
 

سه نکته در این بحث شایان توجه است:

١. جمعی از فقیهان نامدار مانند شیخ طوسی، شهید اول ، و شهید ثانی وجوب این دو مهم را عقلی دانسته و گفته اند: آنچه در آیات و روایات درباره امر به معروف و نهی از منکر آمده، جنبه تأکید بر حکم عقل را دارد. به دیگر سخن، اگر کسی این نظر را نپذیرد، وجوب آنها از دیدگاه شرعی غیرقابل انکار است.
 
۲. آیا امر به معروف و نهی از منکر واجب عینی است یا واجب کفاییه؟ این جا نیز تفاوت نظر وجود دارد، جمعی از بزرگان فقها آن دو را از واجبات کفایی دانسته اند.
 
مرحوم امام بزرگوار فرموده است: اقوا این است که هر کدام از آن دو واجب کفایی است. پس اگر کسی این واجب را انجام داد، از بقیه کفایت می کند و اگر چنین نشد و کسی اقدام نکرد، همه افراد با وجود شرایط، واجب را ترک کرده اند و مسئولند. سپس می افزاید: در صورتی که اقامه واجب یا ریشه کن کردن منکری متوقف باشد بر اینکه گروهی به پا خیزند و امر و نهی کنند، وجوب امر و نهی با قیام بعضی که اثرگذار نیستند، ساقط نمی شود و واجب است گروهی به اندازه کافی با هم قیام و امر و نهی کنند تا اثر گذارد و آن واجب اقامه یا آن منکر ریشه کن شود.
 
٣. واجبات در دین اسلام همه در یک مقام و رتبه نیستند، بلکه از جهت ادای تکلیف با یکدیگر مختلف اند. از این رو در دین اسلام امر به معروف و نهی از منکر جایگاه ویژه ای دارد. از باب نمونه در اسلام، جواب سلام واجب است و حتی برخی علما جواب کتابت و نامه را هم واجب میدانند. به هر حال این از واجبات است، اما از طرف دیگر، نماز و روزه و جهاد هم از واجبات اسلام محسوب می شود، به راستی امر به معروف و نهی از منکر در ردیف کدام یک از اینهاست؟ معلوم می شود اینها در یک رتبه نیستند. آیا مانند جواب سلام و شبیه آن است، یا رتب های بالاتر دارد؟
 
دانشمندان اسلامی از پاره ای آیات و احادیث استفاده کرده اند که امر به معروف و نهی از منکر از بزرگ ترین و مهم ترین واجبات اسلام است. به دیگر سخن، از همه احکام اسلامی بالاتر بوده و وجوب و اهمیتش مورد تأکید بیشتر است. حتی در بعضی روایات وارد شده است: امر به معروف و نهی از منکر دو فریضه بزرگی اند که به وسیله آنها سایر واجبات نیز انجام می پذیرد و به واسطه امر به معروف و نهی از منکر مردم نمازخوان و روزه گیر می شوند، جلوی ظلم و ستم گرفته می شود و حتی به همین وسیله مردم به جهاد می روند یعنی اگر مردم به جهاد می روند، از این روست که امر به معروف و نهی از منکر کنند. با رهبرشان امر می کند که به جهاد بروند و آنان هم می روند، و دیگران هم تأیید می کنند و هم آهنگ می شوند. به هر حال این دو مهم از واجباتی اند که واجبات دیگر به وسیله آنها، تحقق می یابد.
 

معروف چیست؟ و منکر کدام است؟ 

یکی از مسائل بسیار ضرور برای کسانی که عزم احیای امر به معروف و نهی از منکر را دارند، شناخت صحیح معروف و منکر است. آنان باید بدانند معروفی که واجب است همه مسلمانان به آن امر کنند چیست؟ و منکری که همه مسلمان ها باید از آن نهی کنند، کدام است؟
 
برای معروف و منکر تعریف های گوناگونی در کتاب های فقهی و اخلاقی آورده اند که من بهترین تعریف را به نظر خودم می آورم: «المعروف ما یعرف بالشرع أو العقلی شنه ؛ معروف کاری است که حسن و خوبی اش به واسطه شرع یا عقل روشن شده است.» یعنی در زبان شارع مقدس آمده که خوب است و عقل مردم نیز به خوبی آن حکم می کند. «و المنکر ماینکر بهما؛ منکر آن است که شرع و عقل انکارش کنند.» تعریف دیگری شبیه به تعریف پیشین را نیز گفته اند: «المعروف ما یقرب الإنسان إلى الله؛ معروف چیزی است که انسان را به سوی خدا نزدیک می سازد.» و «المنکر ما یبعد عن الله، منکر چیزی است که انسان را از خدا دور می کند.» تعریف های دیگر نیز در این زمینه هست. بنابر تعریف نخست که معمولا مورد پسند فقهاست، معروف عبارت می شود از همه واجبات دین. همه واجبات دین جلوه هایی از معروف و اقسام معروف اند که باید به آنها امر کرد. به یقین باید گفت که واجبات داخل معروف هستند.
 
شما به خوبی می دانید که واجبات چیست و همه آنها را نمی توان در اینجا یادآور شد، اما فهرست وار به بعضی از آنها اشاره میکنم: نماز، روزه گرفتن، زکات دادن، جهاد در راه خدا، و دفاع از دین و کشور اسلامی و… از واجبات و جلوه های معروف است. مثلا رعایت عدل، یعنی هر کسی باید با دیگران بر طبق عدالت رفتار کند؛ در برابر خانواده، فرزند، پدر، همسایگان و امتی که با آنها زندگی می کند، عادل باشد و به آنان ظلم و ستم نکند.
 
اما منکرات یعنی همه چیزهایی که در آیین اسلام حرام بوده، شرع مقدس اسلام، از آنها نهی کرده است و انسان باید آنها را ترک کند. ولی در غیر این صورت بر دیگران واجب است او را نهی کنند که این عمل را انجام ندهد. تعدادی از محرمات از باب نمونه عبارتند از: شراب خواری و میگساری، قمار، سرقت، تجاوز به مال و حق دیگران، فحشا و بی بندوباری و انحراف های اخلاقی، خیانت به بیت المال، کمک به دشمن، دروغ، غیبت، تهمت، ظلم و ستم و دیگر محرمات اخلاقی. در چنین مواردی انسان نمی تواند ساکت باشد بلکه باید کسی را که مرتکب آنها می شود نهی کند و بگوید: «این کار خلاف را نکن» و جلوی رواج آن منکر را بگیرد.
 
منبع: مهم ترین واجب فراموش شده: امر به معروف و نهی از منکر، آیة الله ابراهیم امینی، صص36-32، مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)،قم، چاپ دوم، ۱۳۹۲