جایگاه نوآوری و شکوفایی در قرآن

مقدمه

انسان به عنوان خلیفه و نماینده خدا برروی زمین،سرشار از استعداد و توانایی است. او می تواند، هستی و موجودات را به اراده خود درآورد و در جهت ساختن و اصلاح جامعه ای پویا و موفق به کارگیرد، اما انسانی با این ویژگی و توانایی ذاتی، از بسیاری از ظرفیت ها و استعدادهای خود غافل مانده است و چه بسا، به تدریج توانایی های خود را از دست می دهد.

بنابراین، بحث خلاقیت و نوآوری، برا شکوفایی استعدادها و توانایی های نهفته در وجود آدمی،اهمیت زیادی پیدا می کند. نو شدن،نوآوری و نوماندن مقوله هایی هستند که اگر از جامعه ای رخت بربندند، آن اجتماع را به فرسایش و کهنگی دچار می کنند و چنانچه در پیکر جامعه ای دمیده شوند، به آن شادابی و نشاط و ماندگاری می بخشند؛همان رسالتی که در دستور کار طبیعت قرار دارد و هر ساله، در بهار،شاهد عظمت این رویش هستیم.

اگر تک تک افراد جامعه موفق شوند که از استعدادها و ظرفیت های وجودی خویش،به خوبی بهره برداری نمایند،به خود شکوفایی می رسند و از این رهگذر، جامعه نیز پویا و رشد یافته می شود.

شکوفایی ظرفیت های انسانی در قرآن

در نگرش و تحلیل قرآن، انسان، موجودی فراتر از هر موجودی است که در تصور و حتی تخیل انسانی می گنجد؛زیرا وی را خلیفه و جانشین خدا بر هستی دانسته است. این به آن معنا می باشد که در میان آفریده های خداوند،هیچ موجودی را نمی توان یافت که به پای بشر برسد. در ایات قرآنی، براین نکته تأکید شده که او موجودی است که همه اسمای الهی را به صورت نرم افزاری و غیر فعال دارا می باشد و تلاش های انسانی، در یک فرایند،آن را به شکوفایی و باروری می رساند.

اسمای الهی،در تفسیر و تحلیل قرآنی به معنای ظرفیت هایی است که به شکل قوه، در ذات انسان نهاده شده، البته این زمانی است که شخص،خود،در تلاشی که بنابر اصطلاح قرآنی، «کدح» نامیده می شود،در یک فرایند زمانی می کوشد،تا سرمایه های سرشته در ذات خویش را به فعلیت برساند.خود شکوفایی به این معنای می باشد که شخص از همه ظرفیت ها و توانمندی های خویش بهره گیرد.

در این حالت گونه ای اعتماد به نفس و عزت نفس در آدمی پدید می اید که وی را از دیگری بی نیاز می کند.چنین مسئله ای را پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به شکل های گوناگون بیان داشته است که یکی از آنها،مسئله به کارگیری ظرفیت های شیطانی در راستای اهداف خدایی خود و جامعه ایمانی بوده است.

اهمیت بحث نوآوری و ابتکار در قرآن

قرآن کریم در داستان تاریخ بشر که از آدم تا خاتم(ص) گزارش کرده،بیان می کند که خداوند، هر عصری مجموعه ای را که از آن با عنوان«منهاج»و روش های نوشونده یاد کرده،فرو فرستاده است تا برای هر عصر تاریخی بتواند مفید و سازنده باشد و فرد و جامعه را به سوی کمال شایسته پیش برد. به عبارت دیگر، نوآوری یک سنت واجب الهی و اسلامی بوده که می کوشد دین را از حصار زمان و مکان بیرون سازد و آن را پویا و به روز نماید. از طرف دیگر،یکی از نام های خداوند سبحان «بدیع» است و واژه «یا بدیع» در دعاهای مختلف تکرار می شود.

در قرآن کریم نیز تعبیر بدیع السماوات والارض در ایه 117سوره بقره به کار رفته،مفهوم بدیع،در لغت،به معنی نوآوری ها و تجدید مستمر حیات آسمانها و زمین است.این ایه اشاره می کند که آفرینش خداوند،همواره بدیع و ابتکاری می باشد.او نه تنها مالک همه موجودات، بلکه خالق آنها نیز می باشد،آن هم به طور بدیع و بدون نقشه قبلی.(تفسیر نور،جلد 1 ذیل ایه 117 سوره بقره)

در ارتباط با ایه 29 سوره الرحمن،«کل یوم هو فی شأن» نیز،بسیاری از مفسران در تفسیر این ایه آورده اند که خداوند،هر لحظه،در حال نوآوری است و نظام هستی،هر آن،در حال تجدید شدن می باشد و اساسا،بهار طبیعت که سالانه تکرار می شود،جلوه ای از این تجدید های مستمر محسوس و ملموس برای ماست.مفهوم اینکه خداوند،هر روز،در یک شان ویژه ای می باشد، آن است که نظام هستی،به صورت لحظه به لحظه،از مبدا فیاض خداوندی در حال مستفیض شدن است و این؛یعنی نوآوری و شکوفایی همیشگی.

همچنین،در تفسیر نمونه (جلد 23)، در بیان این ایه آمده است:خلقت خداوند، پیوسته و همیشگی و پاسخگویی او به نیازهای نیازمندان نیز چنین است و هر روز،طرح تازه ای را پدید می آورد.یک روز،به گروه هایی قدرت می دهد، روز دیگر آنها را بر خاک سیاه می نشاند.یک روز،سلامت و جوانی می بخشد،روز دیگر،ناتوانی می سازد. یک روز،غم و اندوه را از دل می زداید، روز دیگر مایه اندوهی می آفریند.خلاصه هر روز،بنابر حکمت و نظام احسن، پدیده تازه و حادثه جدیدی را به وجود می آورد.با توجه به این حقیقت،از یک سو،نیاز همیشگی ما به ذات پاک او روشن می شود و از سوی دیگر،پرده های نومیدی از دلها کنار می رود.

در روایتی از امیر المؤمنان،علی(علیه السلام) می خوانیم:حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که هرگز نمی میرد و شگفتی های خلقتش پایان نمی گیرد،زیرا هر روز در شأن و کاری می باشد و موضوع تازه ای می آفریند که هرگز نبوده است.(اصول کافی،جلد5،صفحه193)

و در حدیث دیگری از رسول خدا(ص) در تفسیر این ایه می خوانیم:من شأنه ان یغفر ذنباً،و یفرج کرباً و یرفع قوماًً و یضع آخرین:از کارهای او این است که گناهی را می بخشد و ناراحتی و رنجی را برطرف می سازد،گروهی را بالا می برد و گروه دیگری را پایین می آورد.(مجمع البیان،ذیل ایه29سوره الرحمن)

آری! کارهای الهی تقلیدی نیست،بلکه سرشار از ابتکار و نوآوری است.نیاز همیشگی موجودات،لطف و فیض همیشگی خدا را درخواست می کند و او هر لحظه،دارای فیضی جدید و پیوسته برای آفریده ها می باشد.توجه به همه این ایات،نشان می دهد که قرآن، اهمیت بحث نوآوری را مورد توجه قرار داده و همواره،محیط پیرامون و طبیعت را،به عنوان مظهر نوآوری ها،بیان کرده و انسان ها را به تفکر در آن دعوت نموده است.

نویسنده : نفیسه زروندی رحمانی