بررسی تاریخی تدوین احادیث شیعه از زمان پیامبر(ص) تا امام سجاد(ع)
 

چکیده
یکی از علومی که در کنار فهم و حتّی در پذیرش حدیث به یک عالم حدیثی یاری می‌دهد، تاریخ حدیث است. علم تاریخ حدیث، علمی است که به بررسی دوران‌های گوناگون حدیثی می‌پردازد یا به عبارتی دیگر، علمی است که به بررسی دوران‌های مختلف حدیثی از حیث نگارش، تدوین و همچنین توصیف فضای صدور حدیث می‌پردازد.[1] در این نوشتار به بررسی دوره‌های مختلف تدوین حدیث اهل بیت(علیهم السلام) از زمان پیدایش آن (زمان پیامبر(ص)) تا انتهای دوران امامت امام سجاد(علیه السلام) می‌پردازیم.

تعداد کلمات 2975/ تخمین زمان مطالعه 15 دقیقه

 

ائمه معصومین(علیهم السلام) با توجه به نیازی که در جامعه احساس می‌کردند، اقدام به سخن گفتن می‌نمودند و هیچ‌گاه بدون توجه به زمان، کلامی را بیان نمی‌کردند.
پس آنچه از این سخن فهمیده می‌شود این است که دانستن زمان بیان حدیث و این‌که کدام‌یک از معصومین(علیهم‌السلام)، در چه فضایی آن حدیث را بیان نموده‌اند، ما را در فهم آن حدیث بسیار کمک می‌کند.
 

در اصل، حدیث همچون رودخانه‌ای در گذر زمان با پدیده‌های مختلفی روبرو شده است که با درک آن زمان، می‌توان حدیث را بهتر معنا کرده و برداشت‌های درست‌تری از احادیث داشت.
به بیانی دیگر تاریخ حدیث با نگاه تیزبین خود، به تمامی این دوران و فضاهای مختلف حدیثی، یک نگاه کلی را جایگزین نگاه بسیط می‌نماید.
 

فوایدی که از خواندن تاریخ حدیث برای ما پدید می‌آیند، عبارتنداز:
            1)    آشنایی با روش‌های آموزشی ائمه(علیهم السلام)
            2)    آشنایی با فرهنگ‌های حدیثی.
            3)    آشنایی با مکتوبات حدیثی.
            4)    آشنایی با فرقه‌ها و مدارس حدیثی.
 

تاریخ حدیث شیعه را می‌توان به دو دوره عمده تقسیم نمود:
 

 

دوران حضور معصومین(علیهم السلام)
الف) دوران پیدایش و تولد حدیث

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) :اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِی ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنْ خُلَفَاؤُکَ قَالَ الَّذِینَ یَاْتُونَ مِنْ بَعْدِی وَ یَرْوُونَ اَحَادِیثِی وَ سُنَّتِی فَیُسَلِّمُونَهَا النَّاسَ مِنْ بَعْدِی. [4] خداوندا، جانشینان مرا رحمت کن – این مطلب را سه بار تکرار نمودند – سؤال شد که ای رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، جانشینان شما چه کسانی هستند؟
 

حضرت(صلی الله علیه و آله) فرمودند: آنان که پس از من می‌آیند، احادیث مرا روایت کرده و آن را به مردم آموزش می‌دهند.
 

امیرالمومنین، علی(علیه السلام) گرچه جانشین بر حق پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود اما پس از رحلت آن بزرگوار، به مدت 25 سال خانه نشینیِ اجباری‌ای بر امام(علیه السلام) تحمیل شدکه این امر باعث شد سخنانی که از ایشان برجای مانده بسیار اندک باشد.
 

بیشترین احادیث امام علی(علیه السلام) مربوط به دوران خلافت و حکومت ایشان است. این دوران از سال 35 ه.ق آغاز شد و بیش از 4 سال و 8 ماه به طول انجامید.
در این مدت، امام(علیه السلام) با سخنرانی‌های عمومی که خطبه نامیده می‌شد و نیز دروس اختصاصی که برای برخی از یارانش برگزار می‌کرد، مجموعه حدیثی ارزشمندی را پدید آورد.
او که خود در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) از آموزش‌های اختصاصی ایشان بهره برده بود، از یارانش می‌خواست برای مردم حدیث بگویند، به سؤالات آنان پاسخ دهند و با دانشمندان به گفتگو بنشینند.
سخنان حکمت آموز علی(علیه السلام) که به زیبایی بیان می‌شد، دوستداران دانش را به گرد او جمع می‌کرد و آنان با کوشش خود سخنان امام(علیه السلام) را جمع می‌کردند. آنچه امروزه در اختیار ماست، نتیجه تلاش یاران امام(علیه السلام) است.
برخی از یاران امام(علیه السلام) که سخنان ایشان را می‌نوشتند عبارتند از: اَصْبَغ بن نُباتِه، عبدالله بن عباس، ابورافع، سلیم بن قیس هلالی.
احادیث امام علی(علیه السلام) که به صورت نامه و یا خطابه بیان می‌شد در موضوعات اعتقادی ،‌اخلاقی، ادعیه، حقوق و قضاء می‌باشد.
شیوه امام(علیه السلام) در انتشار حدیث بسیار نو و ویژه بود، به گونه‌ای که امام(علیه السلام) برای اعضای خانواده، دوستان و عموم مردم، نامه می‌نوشت. برخی از این روش‌ها مانند نگارش نامه به عموم مردم در زمان خلفای پیشین، سابقه نداشت و اهمیت افکار عمومی در نزد امام علی(علیه السلام) را نشان می‌دهد. [8] خطبه خوانی و دعا از دیگر روش‌هایی است که حضرت برای بیان معارف دینی استفاده می‌نمودند.
 

افزون بر سخنان و نامه‌های امام علی(علیه السلام) سه نوشته نیز از امام(علیه السلام) گزارش شده است که عبارتند از: کتاب علی(علیه السلام)، صحیفه علی(علیه السلام) و مصحف علی(علیه السلام).
دو اثر نخست، سخنان پیامبر(صلی الله علیه و آله) است که توسط امام علی(علیه السلام) نوشته شده است و لیکن مصحف امام علی(علیه السلام)، کتاب قرآنی است که امام در حاشیه آن نکات تفسیری و قرآنی را که از پیامبر(صلی الله علیه و آله) آموخته بود، آورده است.
این سه اثر همواره امانتی در اختیار امامان شیعه و از علائم امامت شمرده شده است.
 

فاطمه زهرا(سلام الله علیها) پس از پیامبر(صلی الله علیه و آله) بیش از 95 روز زنده نماند، اما در همین مدت کوتاه، برخی از سخنان پیامبر(صلی الله علیه و آله) را برای مردم، روایت کرده و با هشدارهای خود اهمیت سخنان پیامبر(صلی الله علیه و آله) را گوشزد می‌فرمود.
او، افزون بر آنکه احادیث پیامبر(صلی الله علیه و آله) را نقل می‌نمود، خود نیز سخنان گهرباری را به یادگار نهاد که از آن جمله سخنان، «خطبه فدکیه» است که در آن با استدلال‌های متین و استواری، توطئه غاصبان خلافت را آشکار کرد.
مصحف فاطمه یا صحیفه فاطمیّه، نام اثر دیگری است که از حضرت(سلام الله علیها) بر جای مانده و تنها در اختیار امامان شیعه بوده و ما تنها ویژگی‌های آن را می‌شناسیم.
مصحف فاطمه، سخنانی است که به وسیله جبرئیل (فرشته الهی) پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله)، بر حضرت زهرا(سلام الله علیها) الهام می‌شد و حوادثی که در آینده رخ می‌داد، در آن مجموعه آورده شده است.
در این اثر هیچ گونه سخنی از حلال و حرام آورده نشده است.
حجم این کتاب در حدود سه برابر حجم قرآن بوده که از منابع علم ائمه(علیهم السلام) و امانت امامت شمرده می‌شود.
 

پس از شهادت امام علی(علیه السلام) در سال 41 ه.ق، امام حسن(علیه السلام) به امامت رسید. امامت ایشان با مردمانی دنیا زده که فریفته معاویه شده بودند، هم عصر شد. عده‌ای نیز از تهدیدهای معاویه ترسیدند و امام حسن(علیه السلام) را تنها گذاشتند. امام(علیه السلام) که نافرمانی مردم را دید، ناگزیر، صلح با معاویه را پذیرفت.
این شرایط پس از شهادت امام حسن(علیه السلام) نیز ادامه داشت و امام حسین(علیه السلام) نیز تا مرگ معاویه، با همان شرایط برادرش، امام حسن(علیه السلام)، روبرو شد.
بنابر این تفاوتی در تعداد و نیز موضوعات احادیث این دو امام بزرگوار دیده نمی‌شود.
شرایط دشوار و خفقان‌آور دوران معاویه از سویی و کم‌کاری شیعیان از سویی دیگر سبب شد که تعداد احادیث برجای مانده از این دو امام بسیار اندک باشد و در موضوعاتی مانند اخلاق و فضائل اهل‌بیت(علیهم  السلام) محدود شود. البته شیوه امام حسن(علیه السلام) که برای اثبات حقّانیت اهل‌بیت(علیهم  السلام) با مخالفان مناظره می‌کرد. در احادیثی مشهور به احتجاج به ما رسیده است.
این مناظرات، شیوه‌ای از بیان احادیث است که در دوران پس از امام حسین(علیه السلام) گسترش یافت.
در میان احادیث امام حسین(علیه السلام) افزون بر موارد پیشین، دو نمونه حدیثی بیشتر رخ می‌نماید؛ نخست، دعاهای امام حسین(علیه السلام) است که یکی از آن‌ها، دعای مشهورِ عرفه است که در آن امام، بالاترین معارف دینی را در واژگانی زیبا به یادگار نهاده است.
گونه دیگر از احادیث امام حسین(علیه السلام)، احادیث حماسی آن بزرگوار است که با آغاز نهضت حسینی و حرکت امام از مدینه به سوی کربلا صادر شده که در آن افزون بر بیان مظلومیت اهل‌بیت و ستم خاندان یزید، احادیث زیبای توحیدی و مناجات با پرودگار دیده می‌شود.
نامه‌هایی از امام حسین(علیه السلام) نیز برجای مانده است که در پاسخ کوفیان و یا کسانی که ایشان را از رفتن به کربلا باز می‌داشتند نوشته شده است، مانند پاسخ نامه ابن عباس و محمد بن حنفیه. [9]
 

دوران امامت ایشان از عاشورای سال 61 ه.ق آغاز شد. ایشان در مدت امامت 34 ساله خویش با دشواری‌های سیاسی، فرهنگی بسیاری روبرو بودند. از یک سو، خونریزترین فرمانداران مانند حجّاج بن یوسف ثقفی در شهر کوفه، مرکز شیعیان حکم فرمانی می‌کردند و از سوی دیگر، مردم به خوش‌گذرانی فراوان، دل خوش کرده، از دین روی گردان بودند.
با این همه، امام سجّاد(علیه السلام) با روش خویش بر مخالفان نیز تأثیر نهاد، ‌به گونه‌ای که همراهی با کاروان امام سجّاد(علیه السلام) برای مراسم حج، مایه افتخار همگان بود.
 

چهار دلیل عمده باعث افزایش سخنان امام سجّاد(علیه السلام) شد:
          1)    حضور طولانی مدت امامت ایشان در بین مردم
          2)    رویکرد قشر فرهنگی جامعه به امام(علیه السلام)
          3)    فرمانداری عمربن عبدالعزیز در مدینه
          4)    بهره گیری از حادثه عاشورا

امام(علیه السلام) نیز برای بیان معارف دین از شیوه‌های گوناگونی مانند، خطبه، دعا، نگارش حدیث و… استفاده کردند که می‌توان دعا را مهم‌ترین شیوه دانست.

 

شاید آنچه سبب شد که حضرت(علیه السلام) بیشتر از این روش برای انتقال معارف دینی استفاده کنند دو نکته بود؛ اول آن‌که حاکمان نسبت به دعا، حساسیت کمتری داشتند و از سوی دیگر مردمی که با خوش‌گذرانی و ساز و آواز مأنوس بودند، با شنیدن دعاهای زیبای امام(علیه السلام)، لذّت ماندگار دعا را بر مستی‌های زودگذرِ آوازهایِ حرام، ترجیح می‌دادند.
از این رو، بیش از 250 دعا از امام سجاد(علیه السلام) باقی مانده است و در میان مجموعه‌های دعایی امام(علیه السلام)، صحیفه سجّادیه، شهرت بی‌مانندی دارد.
این کتاب در ابتدا شامل 75 دعا بود ولی امروزه تنها 54 دعای آن، باقی مانده است. دعاهای این کتاب حاصل املاء امام(علیه السلام) به دو فرزند بزرگوارش یعنی امام باقر(علیه السلام) و زید می‌باشد.
مجموعه‌ای دیگر از سخنان امام سجاد(علیه السلام)، خطبه‌هایی است که در مسیر کوفه تا شام و پس از آن در مناسبت‌هایی در مدینه بیان کردند.
یکی از نوشتارهای دیگری که از امام(علیه السلام) به یادگار مانده است، کتاب رساله حقوق است که در بردارنده 51 حقی است که انسان باید در طول زندگی خویش آنها را ادا نماید.
 

نمایش پی نوشت ها:

[1]. برخی برآنند که شاخه ای دیگر در علم تاریخ حدیث به نام تاریخ علوم حدیثی قرار دهند، ولی آنچه به نظر می‌رسد این است که بررسی تاریخ علوم حدیثی وابسته به همان علم و جایگاه بحث از آن در همان علم است.
[2]. جریان شناسی تاریخ حدیث شیعه، بیانگر اهمیت نگارش حدیث در میان طرفداران اهل‌بیت(ع) است. در حالی که خلفا بنابر هر دلیلی از نگارش احادیث ممانعت می‌کردند و حتی در مواردی از نقل سخنان پیامبر(صلی الله علیه و آله) باز می‌داشتند ولی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و جانشینان معصومش(علیه السلام) همواره بر نگارش احادیث پافشاری می‌کردند.
[3]. بحارالانوار، ج 58، ص 124، ح 35
[4]. بحارالانوار، ج 2، ص 145، ح 6
[5]. مجید معارف، تاریخ عمومی حدیث، کویر، تهران، چاپ نهم، 1387، ص 53
[6]. از جمله کتاب‌هایی که اقدام به جمع آوری سخنان پیامبر(صلی الله علیه و آله) در عصر حاضر نموده‌اند،  می‌توان چند کتاب زیر را نام برد:
سنن النبی (نوشته علامه طباطبایی)، سنن النبی (زیر نظر کاظم مدیرشانه چی)، مکاتیب الرسول (نوشته احمدی میانجی)، موسوعة النبی الاعظم (نوشته فلسفی دارابی)، حکمت نامه پیامبر اعظم (نوشته محمدی ری شهری)، الصحیح من سیره النبی الاعظم (سید جعفر مرتضی عاملی)
[7]. یکی از نکاتی که در شناخت شخصیت امام علی(علیه السلام) قابل ملاحظه است، ویژگی‌های منحصر به فرد ایشان است.
این ویژگی‌ها عبارتند از: همراهی با پیامبر(صلی الله علیه و آله) از بدو تولد تا وفات ایشان، اولین مسلمان، دامادی پیامبر(صلی الله علیه و آله) که موجب نزدیکی خاصی به پیامبر(صلی الله علیه و آله) می‌شد، ذهن جستجوگر حضرت(علیه السلام)، همّت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در آموزش و پرورش ایشان، توانایی نوشتن، عدم فراموشی به دعای پیامبر(صلی الله علیه و آله).
[8]. برای آشنایی با روش‌های امام(علیه السلام) و نیز سخنان زیبای ایشان می‌توانید به کتاب نهج البلاغه تالیف سید رضی مراجعه نمایید.
[9]. از جمله کتاب‌هایی که احادیث این زمان را در خود جای داده‌اند می‌توان موارد زیر را نام برد: فرهنگ سخنان امام حسین(علیه السلام) نوشته مرحوم دشتی، موسوعه کلمات امام حسن(علیه السلام)، موسوعه کلمات امام حسین(علیه السلام)، الالفین فی احادیث الحسن و الحسین(علیهما السلام) نوشته علی حیدر المؤید، سخنان حسین بن علی از مدینه تا کربلا نوشته محمد صادق نجمی.

منابع
–   قرآن کریم.
–   نهج البلاغه.
–   صحیفه سجّادیه.
–   احمد بن فارس بن زکریّا، معجم مقاییس اللغه، قم، نشر اعلام اسلامی، 1362.
–   بهایی، محمد بن حسین، قم، مکتبه الاسلامیه، 1396 ه.ق.
–   حجّت،‌هادی، جوامع حدیثی شیعه، تهران، سمت، 1386.
–   ربّانی، محمد حسن، اصول و قواعد فقه الحدیثی، قم، بوستان کتاب، 1383.
–   ربّانی، محمد حسن، سبک شناسی دانش رجال الحدیث، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، 1385.
–   رحمان ستایش، محمد کاظم، آشنایی با کتب رجالی شیعه، قم، دارالحدیث، 1385.
–   رحمان ستایش، محمد کاظم، بازشناسی منبع رجالی شیعه، قم، دارالحدیث، 1384.
–   سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه، قم، نشر اسلامی، 1426 ه.ق.
–   سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، قم، امام صادق(ع)، 1427 ه.ق.
–   سیوطی، جلال الدین، تدریب الراوی، بیروت، درالکتب العربی، 1414 ه.ق.
–   صالح، صبحی، علوم الحدیث و مصطلحات آن، ترجمه عادل نادر علی، تهران، اسوه، 1376.
–   صالح، صبحی ،‌علوم الحدیث و مصطلحه، قم، ذوی القربی، 1428 ه.ق.
–   صدوق، ‌محمد‌بن‌علی، ‌عیون اخبار الرضا(ع)، تهران، ‌منشورات جهان، 1383.
–   طباطبایی، سید محمد کاظم، تاریخ حدیث شیعه (1)، تهران، سمت، 1388.
–   طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین ،‌تهران ،‌مؤسسه البعثت، 1372.
–   طوسی، محمد بن حسن، رجال طوسی، قم، نشر اسلامی ،‌1428 ه.ق.
–   عابدی، احمد، آشنایی با بحارالانوار، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، 1378.
–   عاملی، شیخ حرّ، وسائل الشیعه، قم، آل البیت(ع)، 1409 ه.ق.
–   فیض کاشانی، ملا محسن، الوافی، مکتبه امیرالمؤمنین علی(ع)، 1365.
–   کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ‌سید جواد مصطفوی، تهران، وفاء، 1382.
–   مؤدب، سید رضا، درسنامه درایت الحدیث، قم، ‌مرکز جهانی علوم اسلامی، 1383.
–   مدیر شانه چی، کاظم، تاریخ حدیث، تهران، سمت، ‌1385.
–    مسعودی، عبدالهادی، روش فهم حدیث، تهران، ‌سمت، 1384.
–   معارف، مجید، ‌تاریخ عمومی حدیث، تهران ،‌کویر ،‌1387.
–   مهریزی، مهدی ،‌آشنایی با متون حدیث و نهج البلاغه، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1385.
–   نجاشی، احمد بن علی، الفهرست، قم ،‌مؤسسه نشر اسلامی، 1429 ه.ق.
–   نصیری، علی، ‌آشنایی با علوم حدیث، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ‌1382.
–   نصیری، علی، آشنایی با جوامع حدیثی شیعه و  اهل سنّت، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1385.