انسان فطرتاً با کلیات خوبی ها و بدی ها آشناست. البته در تشخیص مصادیق هر کدام، گاه دچار اشتباه می شود. به همین منظور به راهنمایانی نیاز دارد تا او را در تشخیص درست مصادیق خوبی ها و بدی ها یاری دهند؛ فلسفه بعثت انبیای الهی همین بوده است. یکی از موارد اشتباه انسان، تشخیص درست هدفی است که برای تحقق آن هدف، کارهایی را انجام می دهد. بر این اساس گاه نفسِ کار، خوب است و فطرت انسان آن را مثبت تلقی می کند، اما کننده ی کار در انجام آن، هدف نادرستی دارد. به تعبیر فنی تر، این کار دارای حُسن فعلی است اما دارای حُسن فاعلی نیست.
به همین دلیل گاه یک کار خوبی که از دو فاعل سر می زند دارای یک پاداش برابر نیست، بلکه بسته به نوع نیت و هدفی که آن دو فاعل دارند درجه ی امتیاز دو کار نیز متفاوت خواهد بود. مثلاً احسان به والدین یا یاری رساندن به فقیر و نیازمند، هر کدام افعالی نیک و پسندیده است؛ اما وقتی افراد مختلفی آن را انجام می دهند پاداش هر کدام بر اساس نیات آنها متفاوت خواهد بود؛ یعنی برای ارزشیابی و امتیازدهی به کنندگان کار، علاوه بر درجات حسن و خوبی خودِ فعل، حسن و خوبی نیاتِ فاعل نیز تأثیرگذار است.
عموم مردم، با قطع نظر از حضور دین و فرهنگ دینی، به خوبی و بدی کارها توجه دارند، اما تشخیص و اهمیت دادن به این نوع امتیازها و تفاوت های ناشی از نیت ها و انگیزه ها، از ریزه کاری های دین و مکتب انبیا علیهم السلام است. در فرهنگ اسلام توجه به نیات افراد در انجام کارها، بسیار مهم و از اساسی ترین معیارهای ارزشی است. دو نفر که یک کار خوب و نیک مانند مدرسه سازی را انجام می دهند، شاید در ظاهر تفاوتی در کارشان نباشد: هر دو یک نوع کار پسندیده و نیکو انجام داده اند، اما یکی از آنها این کار را با نیت معروف و مشهور شدن انجام می دهد و به همین دلیل نام خود را بر آن می گذارد؛ اما دیگری همان کار را فقط و فقط برای رضای خدا و به گونه ای مخفیانه و بی نام و نشان انجام می دهد؛ یعنی مصداق این آیات شریفه: إِلاَّ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ،‌ (1)إِلاَّ ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الاَعْلَی، (2) ابْتِغاءَ مَرْضَاةِ الله… (3)
البته یادآوری این نکته لازم است که انجام دادن کار برای خدا و در جهت رضایت الهی نیز خود دارای مراتب بی شماری است. این گونه نیست که همه ی کسانی که کار را با نیت خوب انجام می دهند، امتیاز برابری داشته باشند؛ زیرا به بیان حضرات معصوم علیهم السلام، همین کارها و عباداتی که برای خداوند انجام می شود، دست کم دارای سه نوع یا سه مرتبه است: دسته ای از عبادات که به قصد رسیدن به نعمت های بهشت انجام می گیرد؛ دسته ای دیگر برای نجات از عذاب دوزخ انجام می شود و دسته ی سوم را بنده ی خدا تنها برای عشق و علاقه ای که به خدای خویش دارد انجام می دهد. غالب کارهای خوبی که ما آنها را دارای حسن فاعلی نیز می دانیم از نوع اول و دوم است؛ یعنی یا برای رسیدن به نعمت های بهشتی (4) است یا برای فرار از عذاب جهنم.(5) این دو گروه شاید درک درستی از رضوان الهی نداشته و اخلاص برای خدا را درک نمی کنند.
البته کسانی هستند که خود را به خوبی شناخته و ساخته اند و در جهت رشد عواطف نیز زیاد تلاش کرده اند و عواطف دینی، به ویژه محبت اهل بیت علیهم السلام و آرام آرام محبت خدای متعال در دلشان ریشه دوانیده است. این گروه درک می کنند که در کارها و عبادات خویش جز رضای الهی را در نظر نداشتن یعنی چه. آنان، حال کسی را که دلش مالامال از محبت است و جز رضایت محبوب هیچ چیز دیگری نمی طلبد، درک می کنند؛ چیزی که در آیات قرآن، روایات، ادعیه و مناجات های معصومان علیهم السلام و عرفا و نقل های تاریخی از این افراد و حالات خوش آنها یاد شده است.
شاید یکی از راه های تمرین برای پیشرفت در این مسیر درست و رسیدن به این مقام بلند، این باشد که دست کم در شبانه روز یک کار را تنها برای رضای خدا انجام دهد و در قبال آن هیچ مزدی از او نخواهد؛ مثلاً در شبانه روز دو رکعت نماز فقط برای رضای خدا بخواند. با سعی و تلاش، آرام آرام به جایی برسد که با خود بگوید:‌ «خدایا، اگر مرا به جهنم هم ببری، این دو رکعت را فقط برای خشنودی تو انجام می دهم».
گویی، امام زین العابدین علیه السلام در دعای چهل و چهارم صحیفه سجادیه به همین مسئله ی مهم اشاره می کنند که خداوند متعال ما را در راه صحیح یعنی مسیر احسان و نیکوکاری به راه انداخته تا به منظور کمک به ما برای رسیدن به رضوان الهی، در زمره ی کاروان محسنین شویم: لِنَسْلُکَهَا بِمَنِّهِ اِلَی رِضْوانِهِ.(6) پس هدف اعلا، رضوان الهی است؛ اما برای رسیدن به این هدف اعلا و برتر، قدرت خودمان کافی نیست. برای طی این مسیر صعب و سخت، به فضل و منِّ او نیاز داریم.

پی‌نوشت‌ها:

1. لَیْسَ عَلَیْکَ هُدَاهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنْفُسِکُمْ وَ مَا تُنْفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ‌ (بقره، 272).
2. لیل (92)، 20.
3. وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ (بقره، 207).
4. إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلاَلٍ وَ عُیُونٍ‌ * وَ فَوَاکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ‌ * کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ‌ * إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ‌.(مرسلات، 41-44)؛ وَ فَاکِهَةٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُونَ‌ * وَ لَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ‌ * وَ حُورٌ عِینٌ‌ * کَأَمْثَالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ‌ * جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ‌ * لاَ یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْواً وَ لاَ تَأْثِیماً * إِلاَّ قِیلاً سَلاَماً سَلاَماً * وَ أَصْحَابُ الْیَمِینِ مَا أَصْحَابُ الْیَمِینِ‌ * فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ * وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ * وَ مَاءٍ مَسْکُوبٍ‌ * وَ فَاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ * لاَ مَقْطُوعَةٍ وَ لاَ مَمْنُوعَةٍ * وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ(واقعه، 20-34)؛ أُولئِکَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ‌ (آل عمران، 136) و … .
5. قرآن کریم عذاب دردناک جهنم را چنین توصیف می کند: … انْطَلِقُوا إِلَى ظِلٍّ ذِی ثَلاَثِ شُعَبٍ‌ * لاَ ظَلِیلٍ وَ لاَ یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ‌ * إِنَّهَا تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ * کَأَنَّهُ جِمَالَةٌ صُفْرٌ (مرسلات، 30-33).
6. [سپاس خدایی را که ما را در راههای احسان خود روان ساخت] تا در آنها به فضل و لطفش به سوی رضوان او حرکت کنیم.

منبع مقاله: مصباح یزدی، محمدتقی، (1391)، صهبای حضور(شرح دعای چهل و چهارم صحیفه ی سجادیه)، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله علیه، چاپ اول.