نویسنده این سطور از سالها پیش مطالعه بر روی رجال حدیث و فقه وکلام امامی را در دوره میانی شیخ طوسی و منتجب الدین رازی به دلیل کاری که به عنوان تکمله تحقیق متن کتاب فهرست منتجب الدین در دست انجام دارد، پی گرفته است. مرحوم محقق طباطبایی در اواخر عمر پر برکتشان طبع دوم فهرست منتجب الدین را به نویسنده این سطور واگذار کردند و من نیز متن کتاب را باری دیگر با دست نوشته های اولیه محقق طباطبایی مقابله کردم و هم در مقدمه و هم در متن و یا حواشی کتاب به موارد زیادی برخوردم که یا از چاپ نخست افتاده بود و یا از مطالبی بود که به خط آن مرحوم در اختیار من برای مدتی قرار گرفت و جزء تعلیقات و اصلاحاتی بود که آن مرحوم بعدها در دو نسخه چاپی شخصی خود افزوده بودند و نویسنده این سطور به تزریق آنها در داخل تحقیق جدید مبادرت کرد. بنا به سفارش آن مرحوم، من تمامی اصلاحات و اضافات را بر اساس منابع پیشگفته در ویرایش جدید داخل کردم و علاوه بر آن باز به سفارش ایشان تعدادی از کتابهای مهم در تراجم و رجال را که ایشان بنا داشتند در تکمیل تعلیقاتشان به آنها نیز مراجعه کنند، مورد مراجعه قرار دادم و البته لازم بود که در مواردی که کتابها در سالهای پس از چاپ نخست، منتشر شده بود و آن مرحوم از نسخه های خطی آنها بهره برده بودند، ارجاعات اصلاح گردند. مواردی هم در تعلیقات مرحوم محدث ارموی بر فهرست منتجب الدین وجود داشت که ایشان به احترام کار ایشان در چاپ خود عموما اشاره ای به آن موارد نکرده بودند و البته پس از انتشار تحقیق مرحوم محدث، دیگر نیازی به این حساسیت دیده نمی شد و لازم بود که آن موارد هم در شکل ویژه خود در تعلیقات طبع جدید مورد ملاحظه قرار گیرند. با این وصف با توجه به اجازه ای که از آن مرحوم داشتم، تصمیم گرفتم که آنچه در حوزه کار ایشان بوده است و یا به نحوی ایشان توصیه خاص نسبت به اعمال آن موارد داشته اند (مانند شماری از کتابهای تراجم که ایشان تأکید داشتند که می بایست در چاپ جدید از آنها به طور کامل بهره گرفت) در مجلد اول کتاب فراهم کنم و تعلیقات و اضافات دیگر را در مجلد دوم قرار دهم. بخشی از مجلد دوم را چاپ دوباره برخی از مقالات ایشان قرار دادم که به مناسبت نهج البلاغة و یا مناسبتهای دیگر وسیله ایشان به طور مستقل نوشته شده بود و بخشی از مجلد دوم نیز اضافات نویسنده این سطور بود که شامل تازه یافته هایی درباره متن با ارزش فهرست منتجب الدین است. کار فهرست منتجب الدین، چه مجلد نخست و چه مجلد دوم آن هنوز نهایی نشده است و نویسنده این سطور هنوز فرصت لازم را برای آماده سازی نهایی این کتاب پیدا نکرده است. اما شاید در این سایت، فرصتی فراهم شود تا دست کم بخشی از آنچه را که متعلق به نویسنده این سطور است و به عنوان تکمله کار مرحوم محقق طباطبایی در ده سال گذشته فراهم آمده است به تدریج در اینجا منتشر کنم. انتشار متن فهرست و تعلیقات قدیم و جدید مرحوم محقق طباطبایی نیاز به دست کم شش ماه کار فشرده دارد و علاوه بر آن علاقه مندم فهرست زمانی منتشر شود که مستدرک الذریعة و نیز تعلیقات الذریعة و طبقات اعلام الشیعة نوشته آن مرحوم انتشار یافته باشند تا بتوان از آن کتابها هم در تکمیل بخش اصلی تعلیقات فهرست منتجب الدین بهره گرفت. علاوه بر این ایشان در تکمیل مقالات شروح نهج البلاغة هم مطالبی درباره برخی از رجال فهرست منتجب الدین نوشته اند که بی نهایت ارزشمند است و متأسفانه تاکنون آن بخش الحاقی منتشر نشده است. آرزومندم با همت کتابخانه محقق طباطبایی کلیه آنچه متعلق به نهج البلاغة است (معرفی نسخه های خطی، شروح و غیره) در کتابی همانند اهل البیت فی المکتبة العربیة منتشر شوند تا از آن هم بتوان در تکمیل تحقیق الفهرست بهره برد. به هر حال ایشان همه این کارها را به نحوی مرتبط با تصحیح متن الفهرست منتجب الدین می دانستند و تأکید داشتند که همه این موارد در طبع جدید در کنار مطالب قدیم قرار گیرد.

از دیگر سو نویسنده این سطور به مناسبت کار بزرگی که با همکاری دوست محترم جناب آقای حسین درگاهی از حدود ۱۴ سال پیش آغاز کرد، تدوین معجم بزرگ اعلام شیعه را وجهه همت خود قرار داد که البته کار آن پس از فراهم آمدن بیش از سی هزار فیش در طول چند سال و با همکاری شماری از محققان به یکباره قطع شد و متأسفانه آن طرح به دلایل مختلف و از جمله اسباب مالی نیمه کاره رها گردید و نمی دانم الآن در چه وضعیتی است؛ شاید آقای درگاهی همتی کنند و آنرا به صورتی منتشر کنند.
از دیگر سو از چند سال پیش تحقیق تازه ای از متن کتاب الحاوی ابن ابی طی را آغاز کرده ام که آن هم با تعلیقات فراوانی است و امید دارم به تدریج در این سایت هم برخی از مطالب تازه آنرا منتشر کنم.
هم اینک کتابی از سوی دانشمند محقق آقای احمد پاکتچی منتشر شده است که بخشی از آنچه را که اینجانب سابقا در سه طرح پیشگفته، یعنی نوشتن تکمیل تعلیقات فهرست منتجب الدین و نیز تدوین معجم اعلام شیعه و همچنین انتشار تصحیح تازه ای از کتاب الحاوی در دست داشته است، پوشش می دهد و بی تردید برای دیگر محققان هم به کار می آید و اثری است در خور ستایش که با تتبع خوب در منابع متعدد سامان گرفته است. این کتاب به عنوان “مکاتب فقه امامی ایران پس از شیخ طوسی تا پایگیری مکتب حله” (تهران، ۱۳۸۵شمسی) منتشر شده است. پیش از این هم کتابی با عنوان موسوعة طبقات الفقهاء از سوی مؤسسه آقای جعفر سبحانی در قم منتشر شده بود که تلاش مهمی بود برای تدوین طبقات فقیهان شیعه و سنی و برای تحقیقات رجالی و تراجم نگاری سخت به کار می آید. هر دوی این کارها مفید هستند و مکمل یکدیگرند و نمی توان یکی را بر دیگری ترجیح داد. البته مانند هر کار علمی از این دست، این قبیل تحقیقات نیاز به اصلاح پاره ای از اشتباهات و داوری ها دارند که مهمترین آنها خلط میان رجال هم نام و یا عدم توجه به طبقات رجال است. در این یادداشت، تنها به ذکر یک مورد می پردازم و شاید در آینده به برخی موارد دیگر هم اشاره کنم:
در ذیل معرفی یکی از فقیهان مکتب فقهی متکلمان در طبرستان و گرگان، در کتاب استاد پاکتچی، شخصی معرفی شده است به نام علی بن ابی طالب سیلقی (ص ۱۴۱). در این شرح حال نویسنده میان دو تن یکی زیدی و دیگری محدثی امامی که اصلا به عنوان فقیه عنوان نشده خلط کرده و آن دو را یکی پنداشته است. بنابراین نتیجه این شده که فقیهی زیدی مذهب و متعلق به آمل به عنوان فقیهی امامی و متعلق به مکتب متکلمان ارائه شده است. توضیح اینکه در الفهرست منتجب الدین، وی از یکی از رجال سادات نامدار زیدی شمال ایران ظاهرا به عنوان یک امامی یاد می کند و درباره او می نویسد:
فهرست منتجب الدین، ص ۸۸
“السید على بن ابى طالب الحسنى الآملی . فقیه ، صالح ” . این شخص کاملا شناخته شده است و ما درباره او اطلاع زیادی در منابع زیدی و امامی داریم و می دانیم که به المستعین بالله نامبردار بوده است. منتجب الدین در الأربعین خود هم روایتی از این شخص می آورد که در حقیقت چیزی نیست جز روایتی از امالی ابوطالب هارونی که می دانیم المستعین بالله از حلقه های روایت آن کتاب بوده و نامش هم در سند آغازین این کتاب هم اینک دیده می شود. در اینجا روایت منتجب الدین را نقل می کنیم:
الأربعون حدیثا – منتجب الدین بن بابویه، ص ۵۹
“الحدیث الثلاثون : أنا أبو الحسین زید بن الحسن بن محمد [ البیهقی ، قدم علینا الری قراءة علیه : أنا السید أبو الحسن علی بن محمد بن جعفر الحسنی الاسترابادی : نا والدی محمد ] بن جعفر والسید علی بن أبی طالب الحسنی الآملی ، قالا : أنا السید أبو طالب یحیى بن الحسین بن هارون الحسنی الهارونی ، إملاءا : أنا أبو الحسین البحری…”.

در کتاب مکاتب، این شخص زیدی با عالمی امامی خلط شده که نام او هم در منابع، علی بن ابی طالب است اما او با وجود آنکه از سادات بوده، اما نسبش کاملا با علی بن ابی طالب زیدی فرق می کرده و به احتمال بسیار قوی فرزند ابوطالب حسن بن مهدی سیلقی بوده که ما او را در جای دیگری در همین سایت پیشتر معرفی کرده ایم. فقیه زیدی، نسب حسنی داشته، در حالی که محدث امامی حسینی نسب بوده است. علی بن أبی طالب دومی، از استادان و مشایخ قطب الدین راوندی بوده و خود از جعفر بن محمد الدوریستی همانند پدرش روایت می کرده است. دو نمونه زیر را ارائه می دهم تا با شخصیت این محدث امامی آشنایی بیشتری حاصل شود:

۱- المناقب- الموفق الخوارزمی ص ۳۱
“أخبرنی به السید الإمام الأول المرتضى ، شرف الدین ، عز الإسلام ، علم الهدى ، نقیب نقباء الشرق والغرب ، أبو الفضل محمد بن علی بن محمد بن المطهر بن المرتضى الحسینی – فی كتابه إلی من مدینة الری – جزاه الله عنی خیرا ” . قال : أخبرنی السید أبو الحسن علی بن أبی طالب الحسینی السیلقی ، بقراءتی علیه قال : أخبرنی الشیخ العالم أبو النجم محمد بن عبد الوهاب بن عیسى السمان الرازی ، قال : أخبرنی الشیخ العالم أبو سعید محمد بن أحمد بن الحسین النیسابوری الخزاعی ، أخبرنی محمد بن علی بن محمد بن جعفر الأدیب بقراءتی علیه …”

۲- قصص الانبیاء از الراوندی ص ۱۴۸ ۲-
“اخبرنا السید على بن أبی طالب السلیقى (کذا: السیلقی) ، عن جعفر بن محمد بن العباس ، عن أبیه ، عن ابن بابویه …”.
محدث دومی محدثی امامی بوده است که به احتمال قوی در ری ساکن بوده و در اواخر سده پنجم و اوائل سده ششم فعال بوده است. وی ابدا در منابع به عنوان فقیه شناخته نمی شده و حتی شرح حال او در الفهرست منتجب الدین هم نیامده است. مقایسه او با فقیه زیدی کاملا نشان می دهد که میان آن دو دست کم یک طبقه فاصله وجود داشته و در حالی که اولی از ابوطالب هارونی از معاصران سید مرتضی روایت می کرده، دومی از طبقه شاگردان شیخ طوسی روایت حدیث داشته و روایت او از جعفر بن محمد الدوریستی هم تنها به آن دلیل است که دوریستی عمر درازی داشته و این امکان برای محدث دومی فراهم شده که از او روایت حدیث کند. ما در مقاله ای که درباره اربعین زید بن رفاعة در همین سایت منتشر کرده ایم به خوبی محدث دومی و پدرش را معرفی کرده ایم. برای آن فقیه و دانشمند زیدی هم باید به کتاب ما درباره زیدیه ایران مراجعه کرد؛ اما عجالتا می توان به مقاله ما درباره دو دانشمند شیعی در حال کار که اینک در سایت بررسی های تاریخی موجود است، رجوع کرد. جالب اینکه در کتاب استاد پاکتچی، در ذیل معرفی این شخص ترکیبی، نام ابوطالب هارونی و دوریستی و ابوالنجم سمان در کنار هم به عنوان مشایخ او ذکر شده، در حالی که روشن است دو نفر دوم نمی توانند معاصر ابوطالب هارونی قلمداد شوند. ابوالنجم سمان از مشایخ عماد الدین طبری است و در ۵۱۰ ق زنده بوده است[۱].
بدین ترتیب خلط میان دو تن، فقیهی جدید از مکتب متکلمان امامی طبرستان را ساخته است.

پی‌نوشت‌ها:

[۱] نک: بشارة المصطفی، ص ۷۰ و موارد دیگر

منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/