فضایل و کمالات اخلاقی حضرات معصومین(علیهم السلام) در طول تاریخ همچون خورشیدی تابناک بوده است که حتّی در تاریک‌ترین اوضاع اجتماعی و فرهنگی قابل انکار و پنهان کردن نبوده است، در واقع امامان معصوم(علیهم السلام) در ارزش‌های اخلاقی، علمی، دینی و اجتماعی جایگاهی بس ممتاز و والا داشته‌اند به گونه‌ای که حتّی غیر هم‌کیشان و هم‌مذهبان نیز زبان به عظمت وجودی این ذوات مقدسه باز کرده‌اند، یکی از امامان معصوم(علیهم السلام) که همواره از سوی دانشمندان شیعه و اهل تسنن مورد ستایش و بزرگی قرار داشته، صادق آل محمد(علیه السلام) است، که به خاطر برجستگی‌های روحی و علمی مورد تمجید و ستایش همگان قرار داشته است. در سال روز شهادت این امام همام سعی داریم برجستگی‌های خلقی و رفتاری این امام همام را مورد واکاوی قرار داده و خوشه‌ای از سبک زندگی ایشان را برای رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی و به کار گیری در زندگی مورد بازخوانی قرار دهیم.
 

خوشه‌ای از خرمن ابعاد شخصیتی امام صادق(ع)

1-امام صادق(ع) فاتح قلّه عبودیت و بندگی حق تعالی

عبودیت و بندگی حقّ تعالی مهم‌ترین و اصولی‌ترین ویژگی و شاخص زندگی اولیای الهی است که معنای واقعی زندگی سعادتمندانه را برای جامعه انسانی ترسیم می‌نماید؛ چرا که بر اساس آموزه‌های رحمانی عبودیت و بندگی حقّ تعالی فلسفه و معنای واقعی زندگی بوده و بر اساس این ویژگی انسان در مسیر صحیح زندگی قرار می گیرد؛[1] از این‌رو اولیای راستین پروردگار همواره اسوه خاص و ممتاز بندگی و عبودیت بوده‌اند، موضوعی که در صفحه‌های زندگی صادق آل محمد(علیه السلام) همچون اقیانوسی وسیع به خوبی خود را نشان داده است. مالک بن انس در خصوص این ویژگی ممتاز امام صادق(علیه السلام) این چنین اعتراف کرده است: «مَا رأت عَیْنٌ و لا سَمِعتْ اُذُنٌ و لا خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ أفْضَلَ مِنْ جعفرِ بنِ محمدِ الصادقِ فَضْلاً و علماً وَ عِبادَةً وَ وَرَعا؛[2] هرگز چشمی ندیده و گوشی نشنیده و افضل از جعفر بن محمد صادق(علیه السلام) در علم و عبادت و ورع به قلب بشری خطور نکرده است».
 
عبودیت و بندگی در سلوک معنوی امام صادق(علیه السلام) حتی مورد اذعان ابن تیمیه نیز قرار داشته است به طوری که  او در خصوص امام صادق(علیه السلام) این چنین اعتراف می‌نماید: «وی بر یکی از سه حالت بود است، یا نماز می‌خواند، یا قرآن می‌خواند و یا روزه‌دار بوده است».[3]از نگاه امام صادق(علیه السلام) نماز باشکوه‌ترین جلوه عبودیت و توحیدی به شمار می‌آید، اندیشه امام صادق(علیه السلام) در خصوص نماز به گونه‌ای شفاف و روشن بیان شده است که همگان را به اهمیت و ارزش نماز در سبک زندگی دینی واقف می‌نماید، کما اینکه در منابع روایی از امام ششم شیعیان این چنین نقل شده است: «مَا تَقَرَّبَ إِلَیَّ عَبْدِی بِشَیْءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَیْهِ؛[4]  هیچ بنده‌ای به من تقرّب پیدا نکرده است با چیزی که نزد من محبوب‌تر از انجام واجبات باشد».

 
2-امام صادق(ع)اسوه بردباری و بخشش

یکی از زیباترین و با ارزش‌ترین اوصاف الهی که همواره خود را با آن به بندگام معرفی کرده، عفو و بخشش است. عترت رسول خدا(صلی الله علیه و اله) که سبقت گیرندگان واقعی به سوی کمالات اخلاقی هستند، نیز در رتبه اعلی فضایل اخلاقی همچون عفو و بخشش قرار دارند به گونه ای که اگر کسی به دنبال مصداقی برای فضایل و کمالات اخلاقی در میان جامعه انسانی باشد، کسی را بهتر از ایشان نمی‌شناسد، امام صادق(علیه السلام) نیز در میان امامان معصوم(علیهم السلام) در رفتار، تبلور عفو و بخشش بوده و آیینه تمام نمای ارزش‌های اخلاقی همچون عفو و بخشش بود، در روایتی ارزشمند، در خصوص این ویژگی خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) اینگونه روایت شده: «قالَ الاِمامُ الصّادِقُ علیه السلام: اِنّا اَهْلَ بَیْتٍ مُرُوَّتُنا العَفوُ عَمَّنْ ظَلَمَنا؛[5]امـام صـادق(علیه السلام) فرمـود: مـا خانـدانى هستـیم که مـردانگى مـا گذشت از کسى است که به ما ستم کرده است».این رفتار امام صادق(علیه السلام)پیام شفاف و الگوی حسنه برای همگان است تا اینکه در اوضاع بحران به جای انبار کردن مواد مصرفی به فکر دیگران باشیم و به نوعی قدمی در جهت التیام بخشیدن درد دیگران و برطرف کردن کمبودها برداریم. و تنها به فکر خورد و خوراک خود و خانواده خویش نباشیم.علمای اهل تسنن در کتب خود به این ویژگی ممتاز و برجسته امام صادق(علیه السلام) این چنین اذعان داشته اند: استاد ابو زهر می نویسد[6]: «امام صادق مردی با گذشت و کریم بود، و هرگز زشتی و اسائه ادب را مقابله به مثل نمی‌کرد؛ بلکه عمل بهتر آن را جواب می‌داد و در این کار به دستور خدا عمل می‌کرد که باری تعالی امر کرده بود: «وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتی‏ هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمیمٌ؛[7]هرگز نیکى و بدى یکسان نیست؛ بدى را با نیکى دفع کن، ناگاه (خواهى دید) همان کس که میان تو و او دشمنى است، گویى دوستى گرم و صمیمى است!».

3-امام صادق (علیه السلام)  اسوه سخاوت و گشاده دستی

از جمله زیبایی‌های اخلاقی در سبک زندگی امام صادق(علیه السلام)، رسیدگی به محرومان و دستگیری از فقرا و نیازمندان بود، در روایتی از امام صادق (علیه السلام) در خصوص جایگاه و ارزش سخاوت این چنین فرموده است: «حفص بن غیاث گوید: امام صادق (علیه السّلام) روایت نمود که پیغمبر اسلام (صلى اللَّه علیه و آله) فرمود: «سخاوت» درختى است که ریشه آن در بهشت است و شاخه‏هایش بر دنیا سایه افکنده، اینک هر انسانى به شاخه‏اى از شاخه‏هاى آن خود را بیاویزد او را به بهشت خواهد برد».[8] در برخی منابع روایی نقل شده است: «امام صادق(علیه السلام) در مدینه باغ خرمایی احداث کرده بودند که خود با یاران به آن رسیدگی می نمودند تا به ثمر برسد، این روش عترت رسول خدا (صلی الله علیه و اله)بود که همواره به تولید و عمران و آبادگری توجه شایانی داشتند، هنگامی که باغ به ثمر می‌نشست و قت بهره‌برداری فرا می‌رسید حضرت دستور می‌دادند از آخر باغ قسمتی از دیوار باغ را سوراخ کنند تا دیگران و رهگذران بتوانند از میوه باغ بهره ببرند».[9]

در منابع روایی نقل شده است: «در دوران امام صادق(علیه السلام) در شهر مدینه احساس کمبود مواد غذایی شد و قیمت کالاها بالا رفت امام صادق(علیه السلام) از خدمتگزار خود سؤال کرد قیمت‎ها بالا رفته است چه مقدار طعام گندم ذخیره داریم، خدمتگزار عرض کرد: ما برای چند ماه آذوقه در منزل داریم، در این هنگام امام به او امر کرد که گندم‌ها را ببرد و در بازار شهر بفروشد، خدمتگزار با تعجب گفت: در شهر چیزی پیدا نمی شود، امام فرمود: ببر و در بازار بفروش و نیاز هر روز را روزانه تهیه کن، از امروز نصف نان خانه از آرد گندم باشد و نصف دیگر از آرد جو،…[10] این رفتار امام صادق(علیه السلام)پیام شفاف و الگوی حسنه برای همگان است تا اینکه در اوضاع بحران به جای انبار کردن مواد مصرفی به فکر دیگران باشیم و به نوعی قدمی در جهت التیام بخشیدن درد دیگران و برطرف کردن کمبودها برداریم. و تنها به فکر خورد و خوراک خود و خانواده خویش نباشیم.
 
پی‌نوشت‌ها:
[1]. سوره مبارکه ذاریات، آیه 56. «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ».
[2]. شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام، ج‏3، ص291.
[3]. کتاب التوسل و الوسیله، ص 52.
[4]. مجموعة ورام، ج‏2، ص86.
[5]. الأمالی( للصدوق)، ص289، ح7.
[6]. علی اصغر رضوانی، مرجعیت دینی اهل بیت(ع) و پاسخ به شبهات، ص 496.
[8]. معانی الأخبار / ترجمه محمدى ؛ ج‏2 ؛ ص124.
[9]. حبیب الله احمدی، امام صادق(ع) الگوی زندگی، ص 84، به نقل از اعلام الهدایه، ج8، ص 26.
[10]. الکافی، ج5، ص 166، ح22- م«ُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ جَهْمِ بْنِ أَبِی جَهْمَةَ عَنْ مُعَتِّبٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ قَدْ تَزَیَّدَ السِّعْرُ بِالْمَدِینَةِ کَمْ عِنْدَنَا مِنْ طَعَامٍ قَالَ قُلْتُ عِنْدَنَا مَا یَکْفِیکَ أَشْهُراً کَثِیرَةً قَالَ أَخْرِجْهُ وَ بِعْهُ قَالَ قُلْتُ لَهُ وَ لَیْسَ بِالْمَدِینَةِ طَعَامٌ قَالَ بِعْهُ فَلَمَّا بِعْتُهُ قَالَ اشْتَرِ مَعَ النَّاسِ یَوْماً بِیَوْمٍ…».