نهج البلاغه به عنوان گزيده اي از خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار امام علي(ع) بزرگ ترين اثر جاودانه در دايره فرهنگ، علم و انديشه بشري است که هر پژوهشگر ژرف نگري آن را بالاتر از کلام بشر و پايين تر از کلام خالق مي يابد و لقب “اخ القرآن” (برادر قرآن) را زيبنده آن مي داند و اذعان مي نمايد که امام(ع) در هر ميداني که گام مي نهد چنان حق مطلب را ادا مي کند که گويي تمام عمر خويش را به بحث و پژوهش
درباره همان موضوع پرداخته است.
‏بنابراين لازم است گوش جان به کلمات گهربار مولي الموحدين علي(ع) بسپاريم و نگاهي هر چند گذرا به اين موضوع ارزشمند در نهج البلاغه داشته باشيم به اين اميد که رهگشاي دانش پژوهان ما باشد.

ابعاد دانش اهل بيت و امام علي(ع)
 

‏ايشان در چند جا، ابعاد دانش اهل بيت را معرفي مي نمايند از جمله مي فرمايند:
‏”خاندان پيامبر مايه حيات دانش و نابودي جهل اند. بردباري شان شما را از دانش آنها خبر مي دهد… اهل بيت پيامبر(ع) دين را چنان که سزاوار بود، دانستند و آموختند و عمل کردند نه آن که شنيدند و نقل کردند. زيرا راويان دانش بسيار، اما حفظ کنندگان و عمل کنندگان به آن اند کند” (خطبه 239)
‏اميرالمومنين به صراحت ابعاد دانش خود را معرفي کرده و به زيبايي هرچه تمام تر مي فرمايند: “اي مردم! پيش از آن که مرا نيابيد آن چه مي خواهيد از من بپرسيد که من راه هاي آسمان را بهتر از راه هاي زمين مي شناسم.” (خطبه ‏189)

ارزش والاي دانش و دانشمندان و برتري دانش
 

‏ايشان تابلوي بسيار زيبايي را در اين مورد براي کميل ترسيم مي نمايند.
‏کميل بن زياد مي گويد: امام(ع) دست مرا گرفت و به سوي قبرستان کوفه برد. آن گاه آه پردردي کشيد و فرمود: “اي کميل بن زياد!اين قلب ها مانند ظرف هايي هستند که بهترين آنها فراگيرترين آنهاست پس آن چه را مي گويم نگاه دار:

اقسام مردم (مردم شناسي)
 

‏”مردم دو دسته اند: دانشمند الهي و آموزنده اي بر راه رستگاري و گروهي مثل پشه هايي که دستخوش باد و طوفان هستند و هميشه سرگردانند و به دنبال هر سر و صدايي مي روند و با وزش هر بادي حرکت مي کنند؛ نه از روشنايي نور گرفتند و نه به پناهگاه استواري پناه بردند.”

ارزش والاي دانش
 

‏”اي کميل! دانش بهتر از مال است: زيرا اعلم، نگهبان تو است و مال را تو بايد نگهبان باشي. مال با بخشش کاستي پذيرد اما علم با بخشش فزوني گيرد و مقام و شخصيتي که با مال به دست آمده با نابودي مال، نابود گردد….”

ارزش دانشمندان
 

‏”اي کميل! ثروت اندوزان بي تقوا مرده اند. گر چه به ظاهر زنده اند اما دانشمندان تا دنيا برقرار است زنده اند. بدن هايشان گر چه در زمين پنهان اما ياد آنان در دل ها هميشه زنده است.” (حکمت 147)

نقش دانشمندان در استواري دين و دنيا
 

‏حضرت به جابربن عبدا… انصاري مي فرمايند “اي جابر! استواري دين و دنيا به چهار چيز است: عالمي که به علم خود عمل کند و جاهلي که از آموختن سرباز نزند، بخشنده اي که در بخشش بخل نورزد و فقيري که آخرت را به دنيا نفروشد. (حکمت 372)

نقش دانشمندان در استواري حکومت
 

‏در کلام امام علي(ع) دانشمندان نقش مهمي در اداره حکومت، شهرها و مناطق ايفا مي کنند به گونه اي که ايشان در نامه اي که به فرماندار مصر – مالک اشتر – مي نويسند، مي فرمايند: “…با دانشمندان، فراوان گفت وگو کن و با حکيمان فراوان بحث کن. که مايه آباداني و اصلاح شهرها و برقراري نظم و قانوني است که در گذشته نيز وجود داشت.” (نامه 53‏)
‏

مسئوليت علما و دانشمندان در ترويج دانش
 

‏اميرالمومنين مسئوليت خطير دانشمندان را در آموزش گوشزد مي نمايند و مي فرمايند: “خدا از مردم نادان عهد نگرفت که بياموزند تا آن که از دانايان عهد گرفت که آموزش دهند.” (حکمت ‏478)

شيوه صحيح پرسش و پاسخ
 

‏نکته اخلاقي بسيار ظريف و حساسي را در فرمايشات حضرت مي بينيم که رعايت آن بسيار ضروري است.
ايشان در پاسخ شخصي که مشکلي را پرسيد مي فرمايند: “براي فهميدن بپرس، نه براي آزار دادن؛ که نادان آموزش گيرنده، همانند دانا ست، و همانا داناي بي انصاف چون نادان بهانه جو است!” (حکمت 320 ‏)

ضرورت تحمل رنج و سختي براي کسب دانش
 

مولي الموحدين به پنج چيز سفارش مي نمايند و مي فرمايند که اگر براي آنها شتران را پرشتاب برانيد و رنج سفر را تحمل کنيد سزاوار است يکي اين که “کسي در آموختن آن چه نمي داند شرم نکند.” (حکمت 82 ‏)

ضرورت احترام به استاد
 

‏ايشان احترام به استاد را مهم دانسته و مي فرمايند: “با آن کس که تو را سخن آموخت به درشتي سخن مگو. و با کسي که راه نيکو سخن گفتن به تو آموخت لافِ بلاغت مزن.”
منبع: دانشمند ش 572