معنا و ارزش ایثار

حضرت عباس علیه‌السلام به‌عنوان مظهر ایثار و فداکاری است. قبل از اینکه به توصیف کرانه‌های اقیانوس از خودگذشتگی ایشان بپردازیم لازم است ابتدا اشاره‌ای به مفهوم و ارزش این فضیلت انسانی داشته باشیم.

ایثار به معنای مقدم داشتن چیزی است. البته روشن است که تنها ایثاری معنای مثبت دارد که در نتیجه شناخت وظیفه و ترجیح کار برتر بر کار پست‌تر باشد. از همین‌جا مشخص شد که پشتوانه ایثار به‌عنوان یکی از فضایل، فهم و بصیرت است اگرنه، کسی که نمی‌تواند خوب و بد یا خوب و خوب‌تر را از یکدیگر تمییز دهد چگونه می‌تواند والاتر را بر پایین‌تر از آن مقدم کند؟!

ارزش ایثار در متون دینی تااندازه‌ای است که بهترین نیکی و برترین درجه ایمان شناخته شده است. امام علی علیه‌السلام در مورد ارزش ایثار می‌فرمایند: «الْإِیثَارُ أَحْسَنُ الْإِحْسَانِ وَ أَعْلَى مَرَاتِبِ الْإِیمَان‏؛[1] ایثار، بهترین احسان و بالاترین مرتبه ایمان است.»
 

مقام حضرت ابوالفضل و تأثیر ایثارگری ایشان در این مقام

با اینکه این روایت، ایثار را بالاترین درجه ایمان می‌شمرد باید توجه شود که هر کدام از فضایل اخلاقی دارای درجه و مراتب مختلف هستند. در اینجا لازم است به روایتی از امام سجاد علیه‌السلام در توصیف مقام عموی والامقامشان حضرت عباس علیه‌السلام اشاره کنیم که فرمودند: «إِنَّ لِلْعَبَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى مَنْزِلَةً یَغْبِطُهُ بِهَا جَمِیعُ الشُّهَدَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ؛ [2] عبّاس را نزد خداوند منزلتی‏ است ‏که در روز قیامت همه‏ شهیدان بر آن رشک‏ می‌برند.»

بذل جان به‌عنوان ارزشمندترین دارایی انسان بالاترین نمونه ایثار و فداکاری است که همه شهداء از آن برخوردارند. یعنی همه شهداء، بزرگترین ایثارگران هستند؛ اما فداکاری حضرت عباس علیه‌السلام به‌گونه‌ای است که شهداء هم بر کرانه اقیانوس ایثار و فداکاری او حسرت می‌برند. این مطلب، نشان‌دهنده غنای وجودی و عیار ممتاز ایثار آن حضرت است که هم ابعاد و هم ژرفایی متمایز دارد.
وقتی دستور نگهبانی از خیمه دارد نگهبانی می‌کند؛ وقتی دستور آب‌آوری دارد سقا می‌شود؛ و خلاصه اینکه همیشه نظر امامش را بر نظر خود مقدم می‌کند. این است جلوه ایثار و گذشتن از نظر و سلیقه شخصی. 

ابعاد ایثار حضرت عباس علیه‌السلام

برای اندیشیدن در گستره شخصیت افراد بزرگ و گران‌قدری همانند حضرت عباس علیه‌السلام باید توجه شود که چنین شخصیت‌هایی همواره دارای ابعاد گوناگون هستند که هر یک، بر دیگری تأثیرگذارند. ایثار و از خودگذشتگی حضرت ابوالفضل علیه‌السلام در ابعاد گوناگونی قابل‌تأمل و دقت است.

ایثار جان

مهم‌ترین ایثار، جانبازی برای یک هدف مقدس است. در عرصه دین‌داری، هر چه معرفت بالاتر باشد اهداف مقدس نیز اوج می‌گیرند. از سویی چنان‌که بیان شد مهم‌ترین رکن ایثار، شناخت اولویت‌ها و ترجیح بهترین‌ها است. امام سجاد علیه‌السلام در توصیف فداکاری فوق‌العاده قمر بنی‌هاشم علیه‌السلام می‌فرمایند: «رَحِمَ اللَّهُ الْعَبَّاسَ فَلَقَدْ آثَرَ وَ أَبْلَى وَ فَدَى أَخَاهُ بِنَفْسِهِ حَتَّى قُطِعَتْ یَدَاه‏؛ [3] خدا رحمت کند عباس را؛ ایثار کرد و امتحان خوبی داد؛ جان خود را در راه برادرش فدا نمود.»

ایثار نظر و تفکر

گاهی گذشتن از نظر شخصی خود، کمتر از بذل جان نیست. این مقام برای کسی مطرح می‌شود که مطیع محض باشد. البته روشن است که انسان نباید بدون دلیل، اوامر کسی را اطاعت کند مگر اینکه دلیل کلی دیگری اطاعت محض از شخص مقابل را قطعی کرده باشد. اطاعت از صاحبان امر و حجت‌های الهی از این دسته است. چنان‌که قرآن کریم هم بر این مسأله تأکید کرده و می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فی‏ شَیْ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلاً؛ [4] ای کسانی که ایمان آورده‌‏اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیاى امر خود را [نیز] اطاعت کنید؛ پس هر گاه در امرى [دینى‏] اختلاف‌نظر یافتید، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، آن را به [کتاب‏] خدا و [سنت‏] پیامبر [او] عرضه بدارید، این بهتر و نیک‌‏فرجام‌‏تر است.»

این جهت از ایثار حضرت عباس علیه‌السلام زمانی برجسته‌تر می‌شود که بدانیم ایشان از نظر بصیرت و معرفت بسیار ژرف‌اندیش و فهیم بوده‌اند چنان‌که در نقلی از امام صادق علیه‌السلام در مورد آن حضرت آمده که فرمودند: «کانَ عَمُّنَا العَبّاسُ نافِذَ البَصیرَةِ؛ [5] عموى ما، عبّاس، داراى بینشى ژرف بود.»

وقتی دستور نگهبانی از خیمه دارد نگهبانی می‌کند؛ وقتی دستور آب‌آوری دارد سقا می‌شود؛ و خلاصه اینکه همیشه نظر امامش را بر نظر خود مقدم می‌کند. این است جلوه ایثار و گذشتن از نظر و سلیقه شخصی.

ایثار آب

یکی از القاب مبارک حضرت عباس علیه‌السلام «سقا» است. آب آوری آن‌هم در وادی عطشناک کربلا اگر چه فضیلت و ارجی بی‌بدیل است اما آنچه موجب مضاعف شدن اجر آب‌آوری آن حضرت برای تشنگان خیام حسینی می‌شود توأم شدن آن با ایثار است. آنجا که به نهر آب رسید و مشک را پر از آب کرد ولی قطره‌ای از آن را ننوشید. دلیل این کار، چیزی جز ایثار و مقدم داشتن حسین علیه‌السلام و اهل‌بیت ایشان بر خود نیست. این اوج ایثار است چرا که تاب‌آوری عطش در هنگام روبرو شدن با زلال و خنکای آب، سخت‌ترین جهاد با نفس است.

ایثار آسودگی

هیچ‌گاه سختی کار موجب نشد که حضرت عباس علیه‌السلام در انجام آن لحظه‌ای درنگ کند؛ حال، آن کار و وظیفه هر چه می‌خواهد باشد! یعنی ایشان به‌هیچ‌عنوان آسودگی خود را طلب نکردند. از سویی، آسودگی دل‌های اهل حرم و نیز قوت و علمدار سپاه امام حسین علیه‌السلام بودند. حضور عباس علیه‌السلام مایه آرامش و آسایش خیام حسینی بود.

یکی از جلوه‌های تحسین‌برانگیز جوانمردی و ایثار زمانی رخ داد که از سوی دشمن برای عباس علیه‌السلام و برادرانش امان‌نامه آوردند. در این زمان بود که جانانه، سختی و نا آسودگی در کنار امامش را بر آسودگی خود مقدم داشت و به دشمن نهیب زد که:
«تَبّاً لَک یا شِمرُ، ولَعَنَک اللّهُ، ولَعَنَ ما جِئتَ بِهِ مِن أمانِک هذا یا عَدُوَّ اللّهِ! أتَأمُرُنا أن نَدخُلَ فی طاعَةِ العِنادِ ونَترُک نُصرَةَ أخینَا الحُسَینِ علیه‌السلام؛ [6] مرگ بر تو، اى شمر! خدا، لعنتت کند و این امانی را نیز که آورده‌ای، لعنت کند! اى دشمن خدا! آیا به ما فرمان می‌دهی که به اطاعت معاند [باخدا] در آییم و یارى برادرمان حسین علیه‌السلام را وا نهیم؟!» با این جواب دشمن‌شکن، همچنان علمدار در جبهه برادر باقی ماند.
 
پی‌نوشت
[1] غرر الحکم و درر الکلم، ص: 90، ح1735.
[2] الأمالی( للصدوق)، النص، ص: 463.
[3] الأمالی( للصدوق)، النص، ص: 462.
[4] سوره نساء، آیه 59.
[5] سرّ السلسلة العلویّة : ص 89 ، عمدة الطالب : ص 356.
[6] الفتوح: ج ۵، ص ۹۴.