در انتظار خورشید غیبت، (سرّی از اسرار خداوند)

در انتظار خورشید غیبت، (سرّی از اسرار خداوند)

مفهوم غیبت

بر اساس روایات، غیبت به معنای «پوشیده بودن از دیدگان» است، نه حاضر نبودن. در این دوران، امام مهدی(عج) از چشمان مردمان غایب است و آنها او را نمی بینند؛ در حالی که آن بزرگوار در بین مردم حضور دارد و در کنار ایشان زندگی می کند. امام علی علیه السلام می فرماید: «سوگند به خدای علی، حجت خدا در میان مردم است و در راه ها (کوچه و بازار) گام برمی دارد، به خانه های آنها سر می زند، در شرق و غرب زمین رفت و آمد می کند، گفتار مردم را می شنود و به ایشان سلام می کند، می بیند و دیده [و شناخته] نمی شود تا وقت معیّن و وعده الهی». در اصطلاح مذهب ما، غیبت، پنهان بودن یک شخصیت بزرگ آسمانی است که به او مأموریت داده شده جامعه بشری را رهبری کند و جهانی را از مفاسد و پلیدی ها دور سازد و عدل و داد اجتماعی را به پا دارد.

انکار غیبت

منکران وجود حضرت مهدی(عج)، از نظر روحی، فکری و اعتقادی مشکل دارند؛ چرا که انکار، برانگیخته از شک و تردید است. طرح مسائلی چون ارائه دلیل بر وجود امام غایب، علت و سبب غیبت، فایده آن، دلیل طولانی بودن غیبت و زنده بودن امام(عج)، مدت غیبت و زمان ظهور، محل اسکان امام(عج)، و ظاهر نشدن بعضی علامات و…، اشکال هایی است که انکار کنندگان با ارائه کردن آنها، سعی در منحرف ساختن اذهان و خدشه دار کردن وجود حضرت مهدی(عج) و مسائل مهدویت دارند.

فلسفه و علل غیبت

مسئله غیبت امام زمان(عج)، یکی از اسرار الهی است که تاکنون جز معصومان علیهم السلام کسی نتوانسته است به راز آن پی ببرد. تمام کارهای خداوند بر اساس حکمت و مصلحت انجام می گیرد و همه رویدادهای خرد و کلان جهان با تدبیر پروردگار عالم و به اراده او انجام می پذیرد. مسئله غیبت حضرت مهدی(عج) نیز یکی از مهم ترین این رویدادهاست که بنا بر حکمت هایی صورت گرفته است. البته برخی از این حکمت ها در احادیثی که از سوی معصومان علیهم السلام آمده، ذکر شده است؛ هر چند وجه حکمت و علت آن به طور کامل، جز پس از ظهور روشن نخواهد شد.

1. جاری شدن سنت های پیامبران در او

خداوند سنت هایی چون هجرت و غیبت را برای پیامبرانی چون ادریس علیه السلام ، صالح علیه السلام ، موسی علیه السلام و ابراهیم علیه السلام برقرار کرده و اراده خداوند بر این قرار گرفته که این سنت ها در مورد حضرت مهدی(عج) نیز صورت پذیرد. پیامبران الهی گاه به امر خداوند و بنا بر علت ها و مصلحت هایی، مدتی، کوتاه یا طولانی از مردم قوم خود فاصله می گرفتند. امام صادق علیه السلام در این زمینه فرمودند: «مهدی ما غیبتی خواهد داشت که مدت آن طولانی است. خواست خدا چنین است که سنت غیبت دیگر پیامبران درباره او اجرا شود. آنچه بر سر امت های پیشین آمده است، بر سر این امت هم خواهد آمد و این سنت تغییرناپذیر خواهد بود».

2. امتحان و آزمایش مردم

امتحان کردن مردم، یکی از سنت های خداوند است. او بندگان خود را به شیوه های گوناگون آزمایش می کند تا میزان صبر و استواریشان در مسیر حق روشن شود. این آزمایش ها در حقیقت برای آن است که بندگان ساخته شده و به گوهر وجود خود پی ببرند. غیبت حضرت مهدی(عج) نیز آزمایش و امتحانی است سخت و دشوار برای اینکه خالص از ناخالص و خوب از بد جدا شود. امام کاظم علیه السلام فرموده اند: «صاحب امر باید غیبتی داشته باشد، تا اینکه بعضی از گروندگان از او روی گردان شوند و این امتحانی است که خداوند آفریده های خود را با آن می آزماید».

3. یادآوری نعمت به مردم

بسیاری از مردم، قدر شناس نعمت های خداوند نیستند؛ بلکه کفران نعمت می کنند. وقتی امت قدر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و امام علیه السلام را نداند و وظایف خود را در برابر او انجام ندهد، خداوند نیز آنها را تنبیه کرده و پیشوای ایشان را از آنها جدا می کند تا به خود آمده و ارزش و برکت وجود او را در روزگار غیبت دریابند. امام باقر علیه السلام در این مورد می فرماید: «وقتی خداوند همراهی و هم نشینی ما را برای قومی خوش ندارد، ما را از میان آنها بر می گیرد». بهترین راه تأدیب افراد این است؛ زیرا بدین وسیله، بیدار می شوند و با تغییر راه و روش خود، نعمت از دست رفته را دوباره از خداوند می خواهند.

4. استقلال امام(عج)

اگر کسی به دنبال ایجاد تحول و انقلاب باشد، به ناچار باید در ابتدای قیام با بعضی از مخالفان خود عهد و پیمان ببندد تا بتواند اهداف خود را دنبال کند. حضرت مهدی(عج) نیز اگر بدون آماده بودن شرایط قیام کند، یا باید پیرو دولتی باشد یا کشته خواهد شد. ولی آن حضرت مصلح بزرگی است که در راه برپایی انقلاب و حکومت عدل جهانی، با هیچ قدرت ستمگری سازش نخواهد کرد؛ چرا که به مبارزه آشکار با همه ظالمان مأمور است. امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید: «.. خداوند عز و جل ولادت او [حضرت مهدی(عج)] را مخفی و شخص او را غایب می کند تا برای هیچ کس در گردنش بیعتی نباشد».

5. حفظ جان امام(عج)

یکی از عواملی که سبب کناره گیری پیامبران از قوم خود می شد، حفظ جان خویش بود. همان گونه که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم برای انجام رسالت خود، از مکه بیرون رفت و در غاری پنهان شد. در روایات بسیاری از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام آمده که یکی از حکمت های غیبت امام عصر(عج)، بیم کشته شدن آن حضرت است. امام صادق علیه السلام می فرماید: «امام منتظر، پیش از قیام خود مدتی از چشم ها غایب خواهد شد». و علت را چنین برمی شمارد که: «او بر جان خویش بیمناک است». شهادت و کشته شدن در راه خدا، یکی از افتخارات معصومان بوده، ولی شهادتی مطلوب است که در میدان انجام وظیفه الهی و به صلاح جامعه و دین باشد. اگر حضرت مهدی(عج) به دست مردمان بد شهید شود، زمین از حجت خدا خالی شده، حکومت عدل جهانی هم بدون رهبر می ماند.

6. خالی شدن صلب کافران از مؤمنان

بنابه فرموده خداوند در قرآن کریم، در اصلاب مردم کافر و منافق، امانت هایی است که همان فرزندان صالح هستند و از نسل آنان پدید می آیند. از سوی دیگر، حضرت مهدی(عج) با دشمنان خدا هیچ گونه سازشی نخواهد کرد، بلکه آنها را به قتل می رساند. از امام صادق علیه السلام سؤال شد: چرا حضرت علی علیه السلام با مخالفان اول خود جنگ نکرد؟ حضرت فرمودند: به دلیل این آیه در کتاب خدا که می فرماید: «اگر مؤمنان و کافران (در مکه) از هم جدا می شدند، کافران را عذاب دردناکی می کردیم». سؤال شد: منظور از جدا شدن چیست؟ حضرت فرمود: «امانت هایی از مؤمنان در صلب جمعی از کافران است. نیز مهدی ظهور نخواهد کرد هرگز تا اینکه امانت های خدا بیرون آیند و چون بیرون آیند، آن گاه بر دشمنان خدا ظاهر شود و آنها را بکشد».

چگونگی غیبت

1. مستور بودن

امام صادق علیه السلام فرموده است: «در صاحب این امر [حضرت مهدی(عج)] سنت هایی از پیامبران است؛ سنتی از موسی بن عمران علیه السلام سنتی از عیسی علیه السلام سنتی از یوسف علیه السلام و سنتی از محمد صلی الله علیه و آله وسلم … . اما سنتی که از یوسف دارد، مستور بودن است. خداوند بین او و مردم حجابی قرار می دهد، به طوری که او را می بینند، ولی نمی شناسند».

2. حضور مستور و مستمر

در دعای ندبه می خوانیم: «به جانم سوگند که تو آن شخص نهان شده ای که بیرون از جمع ما نیستی. به جانم سوگند تو آن دور شده ای هستی که از ما دوری نداری». تعبیر «نهان شده ای که همیشه با ماست» و «دور شده ای که به ما نزدیک است»، حضور همیشگی امام عصر(عج) را در میان شیعیان و دوستدارانشان می رساند. حضرت همیشه با ماست، ولی چون شناخته نمی شود، نهان شده و مستور است. همچنین، آن حضرت، هماره از حال دوستان خویش با خبر بوده و به آنها توجه دارند.

3. نهان از دیدگان نه دل ه

امام کاظم علیه السلام درباره این آیه که می فرماید: «آیا شما مردم به حس مشاهده نمی کنید که خدا انواع موجوداتی را که در آسمان ها و زمین است برایتان مسّخر کرده و نعمت های ظاهر و باطن خود را برای شما فراوان فرموده است؟ برخی از مردم بی خبر از کتاب روشن حق، از روی جهل و گمراهی در دین خدا مجادله می کنند»، فرمود: «نعمت آشکار، امام ظاهر و نعمت پنهان، امام غایب است». و سپس ادامه داد: «از ما امامان، امامی غایب می شود که چهره اش از دیدگان مردم پنهان می شود، لکن یادش از دل های مؤمنان غایب نیست». بنابراین حدیث شریف، مردم اگر چه از دیدن چهره نورانی و مبارک امام خویش در دوران غیبت محروم هستند، می توانند یاد او را همیشه در دل داشته باشند.

4. کناره گزینی و دوری از مساکن ظالمان

حضرت مهدی(عج) برای تحقق وعده های الهی، ناچار است در پرده غیبت به سر برد و از جباران ستمگر کناره گیری نماید؛ زیرا حضور حضرت در اجتماع به علت آماده نبودن شرایط، سبب کشته شدن ایشان می شود و شهادت حضرت، مانع از تحقق وعده های الهی است. حضرت در یکی از نامه های خود به شیخ مفید رحمه الله می نویسد: «ما در مکان های دور از ظالمان به سر می بریم. خداوند متعالی صلاح ما و شیعیان مؤمن را مادام که دنیا در دست فاسقان می باشد، چنین خواسته است».

انواع غیبت

غیبت حضرت مهدی(عج) دو مرحله داشته است. مرحله اول کوتاه و مقید به زمان خاصی که از سال 260 ق و با شهادت امام عسگری علیه السلام شروع شد و تا سال 329 ق نزدیک به هفتاد سال طول کشید. مهم ترین ویژگی این دوران که غیبت صغرا نام داشت، ارتباط مردم از راه نایبان خاص با امام بود. مرحله دوم، بلند مدت و مقید به زمان خاصی نیست که با وفات آخرین نایب خاص در سال 329 ق شروع شده و تا هنگام ظهور ادامه دارد که ابرهای غیبت کنار رود و جهان از پرتو مستقیم خورشید فروزان ولایت بهره مند گردد. این دوران را غیبت کبرا نامیده اند. در این دوران که ارتباط مستقیم میان امام و مردم وجود ندارد، مردم مؤمن برای شناخت وظایف دینی خود، به نایبان عام آن حضرت، یعنی علمای دینی و مراجع تقلید مراجعه می کنند.

پیشینه غیبت

غیبت و نهان زیستی، پدیده ای نیست که برای نخستین بار و تنها درباره آخرین حجت پروردگار روی داده باشد؛ بلکه بنابر روایات، تعدادی از پیامبران بزرگ الهی، بخشی از زندگی خود را در پنهانی و غیبت بوده اند. البته این مسئله به دلیل حکمت و مصلحت خدایی بوده و نه یک خواسته شخصی یا مصلحت خانوادگی. غیبت حضرت موسی علیه السلام از قوم بنی اسرائیل، غیبت حضرت یوسف علیه السلام از نظر پدر و خانواده خود، غایب شدن حضرت یونس علیه السلام از قوم خود و غیبت حضرت خضر علیه السلام که تاکنون ادامه دارد، نمونه هایی از غیبت است که در امت های گذشته روی داده است. بر این اساس، غیبت یکی از سنت های الهی است که در زندگی پیامبران گذشته، بنابه شرایط زمانی ایشان رخ داده است.

زمینه سازی برای غیبت

غیبت امام مهدی(عج) امری لازم و ضروری می نمود، ولی از آنجا که همه حرکت ها و اقدامات پیشوایان بزرگ ما، در راستای تقویت پایه های ایمان و اعتقاد مردم بود و بیم آن می رفت که غیبت آخرین حجت الهی، آسیب های جدّی و جبران ناپذیری به دیانت مسلمانان وارد آورد، دوران غیبت با روندی حساب شده و برنامه ریزیِ دقیق آغاز گردید و ادامه یافت. سال ها پیش از ولادت امام دوازدهم، سخن از غیبت آن بزرگوار و ضرورت آن بر سر زبان ها افتاد و نقل محافل امامان معصوم علیهم السلام و یاران ایشان شد. روش ارتباط امام هادی علیه السلام و امام عسگری علیه السلام با شیعیان، در قالبی جدید و به شکل محدودتری انجام گرفت و پیروان مکتب اهل بیت علیه السلام ، رفته رفته آموختند که امام در پس پرده غیبت بوده و آنان باید برای برطرف کردن نیازهای مادی و معنوی، به کسانی که از سوی آن بزرگواران به عنوان وکیل و فرد مورد اعتماد معرفی شده اند، مراجعه کنند.

امام مهدی(عج) و غیبت

امام مهدی(عج) در توقیعی که به دو سفیر خود، عثمان بن سعید و فرزندش محمد بن عثمان فرستاده، با اشاره به مسئله غیبت فرموده است: «تقدیرهای خداوند عزوجل مغلوب نمی شود و اراده اش برگشت ندارد و بر توفیق او هیچ چیز پیشی نمی گیرد». ایشان با این بیان، به چند نکته اشاره کرده اند: 1. هیچ کس نمی تواند بر تقدیر الهی پیروز شود؛ زیرا قدرت او ورای همه قدرت هاست. 2. اگر اراده حتمی خداوند به چیزی تعلق گیرد، کسی نمی تواند بر اراده او چیره شده، مانع اجرای آن شود؛ چنان که امام سجاد علیه السلام در دعایی می فرماید: «پروردگارا! حمد مخصوص توست که مقتدری هستی که هرگز مغلوب نمی شوی». 3. کارسازی فقط برای خداست و تا او نخواهد، هیچ تدبیر و تلاشی سود نمی دهد. برای انجام دادن هر کاری باید چشم امید به خدا داشت و از او یاری طلبید.

ریشه های غیبت از نظر موافقان

مهدی باوران و معتقدان به امامت و غیبت آن حضرت، یقین دارند که ذات مقدس حق، غیبت حضرت مهدی(عج) را ضامن طول عمر آن حضرت قرار داده است. یکی از راه های محفوظ ماندن از شر دشمنان، غیبت است. مقصود از غیبت آن حضرت این نیست که ایشان در قله کوه یا قلعه ای آهنین پنهان است که نتواند از آن خارج شود، بلکه مقصود، ناشناخته بودن حضرت است در حالی که در میان مردم زندگی و رفت و آمد می کند. همگان او را می بینند، ولی نمی شناسند. دشمنان همواره پدران حضرت را با تیغ تیز یا زهر شهید کرده اند و اگر به حضرت نیز دست می یافتند، همین شیوه را اجرا می کردند؛ چنان که پس از شهادت امام عسگری علیه السلام ، برای یافتن حضرت به خانه امام هجوم آوردند. بنابراین، بهترین محافظ طبیعی و پاسبان عادی حضرت مهدی(عج)، ناشناخته بودن آن حضرت است که «غیبت» نامیده می شود.

ریشه های غیبت از نظر مخالفان

در پاسخ به گروهی که مسئله غیبت امام مهدی(عج) را داستانی ساختگی از سوی برخی می دانند، باید گفت: اولین کسانی که به غیبت امام زمان(عج) اشاره کرده اند، رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و امیرمؤمنان و سپس فرزندان پاک ایشان می باشند. آنان غیبت حضرت را پیش بینی کرده و بر سر زبان ها انداخته اند. وجود روایات متواتر در این زمینه، ادعای مهدویت بعضی افراد سودجو، کتاب هایی که پیش از ولادت حضرت در زمینه غیبت نگاشته شده، توجه به ضرورت وجود امام برای ابقای نسل بشر، روایات مربوط به تعداد ائمه که دوازده نفرند و… غیبت آن امام والا مقام را حتمی و قطعی می کند.

فایده های امام غایب

مفهوم غایب بودن امام مهدی(عج) این نیست که وجودی نامرئی دارد و به یک وجود پنداری شبیه تر از وجودی عینی است؛ بلکه امام نیز زندگی ای طبیعی دارد و تنها استثنایی که در زندگی ایشان دیده می شود، عمر طولانی است. امام مهدی(عج) چگونگی بهره مندی مردمان از وجود مبارکش را در دوران غیبت این چنین بیان می فرماید: «اما چگونگی استفاده از من در غیبتم، همانند استفاده از خورشید است هنگامی که ابرها آن را از دیدگان پنهان نگاه دارند». پس همان گونه که ابر، به طور کامل خورشید را نمی پوشاند و نور خورشید به زمین و زمینیان می رسد، غیبت هم مانع کامل و تمامی برای بهره دهی حضرت نیست. مردم در زمان غیبت، حضرت را نمی بینند، ولی از وجود مبارک او بهره می برند، آنسان که از نور خوشید پشت ابر، بهره های فراوان می برند.

1. امیدبخشی به مسلمانان

ایمان و اعتقاد به امام غایب(عج)، سبب امیدواری مسلمانان به آینده پرمهر و صفای خود در عصر ظهور امامشان می شود. جامعه شیعی، طبق اعتقاد خود به وجود امام شاهد و زنده، همواره انتظار بازگشت آن سفر کرده را می کشد که صد قافله دل همره اوست. هر چند او را در میان خود نمی بیند، اما خود را تنها و جدای از او نمی داند. امام غایب(عج)، همواره مراقب حال و وضع شیعیان خویش است و این خود سبب می شود یارانش برای رسیدن به وضع مطلوب تلاش کرده، در انتظار او به سر برند. حضرت فرموده اند: «ما در رسیدگی و سرپرستی شما کوتاهی نکرده و یاد شما را از خاطر نبرده ایم. پس تقوای الهی پیشه کرده، ما را یاری کنید تا از فتنه ای که به شما رو می آورد، نجاتتان بخشیم».

2. پاسداری از آیین اسلام و دین خد

از جمله آثار و فواید امام غایب این است که عاشقان و سربازان آن حضرت، خود را به امید عصر ظهور برای دفاع از دین آماده می کنند. حضرت علی علیه السلام در این مورد می فرماید: «به برکت آن امام، گروهی از مردم برای دفاع از دین و درهم کوبیدن فتنه ها آماده می شوند؛ چنان که شمشیر و تیر به دست آهنگر تیز می شود. چشم آنها به واسطه قرآن روشن است، تفسیر و معانی قرآن در گوششان گفته می شود و شب و روز از جام حکمت و علوم الهی سیراب می شوند».

3. حفظ زمین و انسان ه

بر پایه احادیث، وجود مقدس امام، هدف اصلی آفرینش بوده و فرد کاملی است که رابط بین عالم مادی و عالم ربوبی است. اگر امام روی زمین نباشد، نوع انسان منقرض خواهد شد، خدا به حد کامل شناخته و عبادت نمی شود و رابطه بین عالم مادی و دستگاه آفرینش از بین می رود. امام، قلب عالم وجود و رهبر و مربی انسان ها است. امام علی علیه السلام فرموده است: «هیچ گاه زمین، از قیام کننده با حجت و دلیل خالی نمی ماند، خواه ظاهر و آشکار باشد یا مخفی و پنهان، تا دلایل و اسناد روشن الهی ضایع نگردد و به فراموشی نگراید».

پدیدآورنده: زهرا رضاییان