ما در جامعهاي زندگي ميكنيم كه افراد آن دركهاي متفاوت، اخلاق گوناگون و طبعها و مزاجهاي متفاوت از هم دارند، بنابراين طبيعي است كه در برخوردها و روابط اجتماعي خويش با ديگران، شاهد برخوردها و رفتارهاي نادرستي باشيم. در اينگونه موارد نظر اسلام، اين است كه در برابر بدرفتاريهاي ديگران با عفو و گذشت برخورد كنيم.[1] اساساً چگونه ميتوان در جامعهاي كه رفتارهاي متفاوت در آن مشاهده ميشود، بدون صبر و روحية گذشت، زندگي كرد؟ كدام يك از ما عيبي نداريم؟ كدام يك از ما دوست نداريم عيب و رفتار ناپسند ما مورد گذشت از سوي ديگران قرار گيرد؟ كدام يك از ما دوست نداريم خدا او را ببخشد؟ اگر چنين است، پس بايد مردم را ببخشيم و در برابر بدرفتاريهاي ديگران با روحية گذشت، برخورد نمائيم؛ تا خدا ما را ببخشد. خداوند متعال در قرآن كريم ميفرمايد: «بايد بخشش كنيد و بدرفتاريهاي ديگران را ناديده بگيريد، آيا دوست نميداريد خداوند شما را ببخشد؟ و خداوند بخشنده و مهربان است.»[2] حال كه پاسخ سؤال به طور كلي روشن گرديد و دانستيم كه از نظر اسلام در وهله اوّل بايد در برابر بدرفتاريهاي ديگران با عفو و گذشت برخورد كنيم، شايسته است پيرامون اين اصل اخلاقي و موارد كاربُرد آن نكاتي را يادآور شد.»
1. معناي عفو و گذشت:
«عفو» كه در آيات و روايات به آن توصيه شده، به معني گذشتن از لغزش ديگران، بدي را با بدي پاسخ دادن، از حقي كه بر گردن ديگران دارد، صرفنظر كردن و خطاكار را تبرئه كردن است.[3] بخشش يكي از فضيلتهاي اخلاقي است كه با فضايل ديگري مانند بردباري، صبر، فروخوردن خشم (كظم غيظ)، ارتباط نزديك دارد.
2. اهميت عفو و گذشت در نگاه معصومان ـ عليهمالسلام ـ
در سخنان گهربار معصومان ـ عليهمالسلام ـ از عفو و گذشت بالاترين تعريفها و تمجيدها شده است. و از آن با عنوانهاي، صفت الهي،[4] بهترين اخلاق دنيا و آخرت،[5] محبوبترين عمل انسان مؤمن پيش خدا[6] و يكي از سنتهاي پيامبران بهويژه پيامبر گرامي اسلام ـ صلي الله عليه و آله ـ و امامان معصوم ـ عليهمالسلام ـ ياد شده است. امام صادق ـ عليهالسّلام ـ فرمودند: گذشت در هنگام توانايي از سنّتهاي پيامبران است.[7] پيامبر گرامي اسلام ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: «روش ما اهلبيت اين است كه از كساني كه به ما ستم كردهاند گذشت ميكنيم.»[8]شايسته است كه همة ما خود را به اين صفت پيامبران الهي و اهلبيت پيامبر گرامي اسلام ـ صلي الله عليه و آله ـ آراسته كنيم و در برابر بدرفتاريهاي ديگران با گذشت و بخشش برخورد نمائيم. چون رفتارهاي منفي و واكنشهاي مقابلهاي باعث تضاد و تنش بيشتر در جامعه خواهد شد. با توجه به اين كارايي مثبت عفو و گذشت، در برخي روايات، پاداش «گذشت» معادل پاداش شهيد معرفي شدهاست. پيامبر گرامي اسلام ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمودند: كسي كه خشمش را فرو خورد و از برادر مسلمانش درگذرد و نسبت به رفتار نامطلوب او بردباري نشان دهد، خداوند پاداش شهيد به او عنايت فرمايد.»[9]گذشت در برابر بدرفتاريهاي ديگران، افزون بر آثار و بركات دنيايي كه در روايات به آن اشاره شده مانند سرافرازي و بزرگواري،[10] پيروزي بر دشمن،[11] طولاني شدن عمر[12] و… پاداش فراوان الهي را نيز در پي دارد. از جمله: بخشش خداوند،[13] شفاعت امامان ـ عليهمالسلام ـ،[14] داخل شدن به بهشت و… .[15]
حدود بخشش و گذشت
اگرچه اسلام توصيه به عفو و بخشش نموده و به پيروان خود دستور داده است كه بدرفتاريهاي ديگران را با عفو و گذشت پاسخ دهيد؛ امّا اين راهكار در همة موارد كارايي ندارد؛ بلكه در صورتي ارزشمند، سازنده و مفيد است كه در جاي مناسب خود و نسبت به حقوقي باشد كه انسان حق دارد از آنها چشم بپوشد، در غير اين صورت زيان گذشت بيجا و نامناسب گاهي بيش از سود آن است؛ بنابراين در موارد زير، بدرفتاريهاي ديگران را با روحية عفو و گذشت پاسخ دهيد.
1. عفو در حقوق شخصي
بدرفتاريهاي ديگران مربوط به حق شخصي باشد؛ امّا در احكام الهي و حقوق عمومي جامعه، گذشت پسنديده نيست. مثلاً كسي كه با قوانين اجتماعي مخالفت كرده است نميتوان با بخشش، تمام جرمهاي او را ناديده گرفت؛ بلكه به تصريح آيات و روايات، چنين اشخاصي بايد مجازات شوند. همچنين كساني كه امنيت جامعه را متزلزل ميكنند، و يا با مواد مخدّر جوانان را به نابودي مي كشند و يا ترويجكنندة فرهنگ بيگانهاند و در برابر نصايح و راهنماييهاي ديگران بدرفتاري ميكنند، اينگونه افراد را نميتوان با چشمپوشي و گذشت، به حال خود رها كرد.
2. گذشت سازنده
در صورتي ميتوانيد بدرفتاريهاي ديگران را با عفو و گذشت پاسخ دهيد كه، گذشت سازنده باشد. يعني باعث بيداري لغزشكننده شود و او را از كار زشت و رفتار نامطلوبش، باز دارد؛ اما اگر كسي به سبب پستي و فرومايگي بخواهد، از گذشت ديگران سوء استفاده كند، نسبت به چنين شخصي، گذشت پسنديده نيست. امام علي ـ عليهالسّلام ـ فرمودند: «عفو انسان فرومايه و پست به همان اندازه موجب فساد است كه عفو انسان بزرگوار موجب صلاح است.»
نتيجهگيري
از آيات و روايات استفاده ميشود كه در برابر بدرفتاريهاي ديگران بايد در مراحل اول با عفو و گذشت و برخورد شايسته رفتار نماييم؛ امّا رواياتي نيز وجود دارد كه براي عفو و گذشت، شرايط خاصي ذكر نموده لذا در غير آن موارد بايد در برابر بدرفتاريهاي ديگران، با جدّيت و تصميم قاطع برخورد نمود.
چراغ سبز براي بدرفتاري ديگران
اين نكته را نبايد از نظر دور داشت كه بسياري از مشكلات را خود ما ميسازيم؛ براي مثال به طرف مقابل بيش از حد ظرفيت خودش روي خوش نشان مي دهيم و محبت مي كنيم. همين مسئله سطح توقع او را بالا مي برد و كمترين بي توجهي ما به و باعث مي شود عليه ما موضع بگيرد. اصولاً بعضي از انسان ها اين گونهاند كه محبت كردن و تواضع ديگران را نشانة خدمت گذاري افراد تلقي ميكنند و وظيفه طرف مقابل ميدانند و بعضي ديگر اين كارها را نشانه شخصيت و ارزش افراد به حساب ميآورند. رفتار با هر كدام از اينها بايد مطابق با عكس العمل آنها باشد تابه بدرفتاري منتهي نشود.
عدم اعتراض و كم رويي
بعضي وقت ها خجالت و يا اعتراض نكردن ما نسبت به بدرفتاري ديگران سبب تشديد رفتار آنها مي شود. در اين موارد بايد موضع خود را نمايان كرده و كم رويي و امثال آن را كنار گذاشت و به آنها با صراحت، احترام متقابل و صميميت فهماند كه از دستشان ناراحتيم.
پي نوشت ها:
[1] . فصلت/34، و نيز: اعراف/199، و حجر/85.
[2] . نور/22.
[3] . فيض كاشاني، ملامحسن، محجة البيضاء، ج 5، ص 318.
[4] . صحيفة سجاديه، دعاي 16.
[5] . مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج 71، ص 399.
[6] . همان، ج 73، ص 386.
[7] . همان، ج 71، ص 423.
[8] . الحراني، حسن، تحف العقول، ص 27.
[9] . مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، ج 76، ص363.
[10] . همان، ج 71، ص 401.
[11] . كليني، محمد ابن يعقوب، الاصول من الكافي، ج 8، 195.
[12] . پيشين، ج 75، ص 359.
[13] . نور/22.
[14] . پيشين، ج 75، ص 316.
[15] . همان، ج 92، ص 353.