در رابطه ایمان و عمل صالح کدام یک بر دیگری تأثیرگذار است؟

در آیه مورد پرسش چنین آمده است: «سخنان پاکیزه به سوى او [خداوند] صعود مى‏‌کند، و عمل صالح آن‌را بالا مى‏‌برد».[1] بسیاری از مفسران می‌گویند مقصود از «کلم طیب» سخنان پاکیزه است که نشان از عقاید صحیح دارد. «کلم طیب» آن سخنى است که با نفس شنونده و گوینده سازگار باشد، به طورى که از شنیدن آن لذتى معنوی در او پیدا شود، و نیز کمالى را که نداشت به آن دست یابد و این همه تنها زمانی است که کلام معناى حقى را افاده کند، معنایى که در بردارنده سعادت و رستگارى نفس باشد.[2]
بر اساس قواعد زبان عربی، برای عبارت «العملُ الصالحُ یرفعُه» سه احتمال امکان پذیر است. بر اساس هر یک از این سه وجه، معنایی متفاوت حاصل خواهد شد:
1. براساس آنچه از ظاهر اولیه آیه بر می‌آید، فاعل «یرفعه» خود عمل صالح است و معنا چنین می‌شود: «عمل صالح، اعتقاد پاک و صحیح را رفعت می‌بخشد». این قول را منتسب به حسن بصری دانسته‌اند.[3] در کشاف به نقل از ابن عباس نیز آمده است که صعود و بالا رفتن اعتقادات آدمی تنها در صورتی است که همراه با عمل صالحی شود که آن‌را محقق بخشد و تصدیق نماید.[4]
همانا اعتقاد و ایمان راسخ با عمل تصدیق می‌گردد؛ یعنی عمل از فروع علم و آثار آن است. هر گاه عمل صالح یعنی آن عملی که بر آن مهر بندگی و اخلاص خورده است تکرار می‌گردد، بیش از پیش اعتقاد حق را در ترتب آثار خود یاری می‌دهد و این همان معنای صعود و رفعت است.[5] به طور مثال در مورد مفهوم «استغفار» در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است که استغفار به عنوان یک کلام طیب، تنها توبه و عمل صالح است که می‌تواند آن را بالا ببرد.[6]
در حدیثی از امام رضا(ع) نیز نقل شده است: «عمل صالح دلیل و راهنمای اعتقاد صحیح است. [در حقیقت] عمل او همان اعتقاد قلبی او بر صحت کلامش است».[7] به واقع در این حدیث تعبیری دیگر از معنای رفعت بیان شده است.
بسیاری از مفسران اهل سنت نیز بنابر احادیثی که در منابع خودشان نقل نموده‌اند، همین نظر را پذیرفته‌اند.[8] از جمله آنها در حدیثی آمده است: «خداوند قول [و عقیده] بدون عمل را نمی‌پذیرد».[9] البته برخی از «کلم طیب» به یاد خداوند و توحید او و از «عمل صالح» به ادای فرائض الهی و اطاعت او نام برده‌اند؛ یعنی اگر فردی یاد خداوند کند ولی ادای فرائض ننماید، هیچ‌یک از اعتقادات او صعود نخواهد کرد.[10] در نقطه مقابل برخی دیگر از مفسران این قول را منافی عقاید اهل سنت قلمداد کرده‌اند.[11] آنها چنین می‌گویند؛ مادامی که فرد شرک نورزد، اعتقاد و ایمانش مورد قبول پروردگار خواهد بود، حتی اگر فرائض خود را ادا نکرده باشد. از این‌رو در صحت برخی از آن روایات تردید کرده و مقصود از رفعت و صعود را همان معنای ترتب آثار ایمان و تصدیق آن بیان کرده‌اند.[12]
البته ناگفته نماند که در این آیه می‌توان مقصود از رفعت بخشیدن را به معنای با ارزش و با قیمت نمودن نیز، معنا نمود؛[13] یعنی عمل صالح موجب ترفیع مقام و جایگاه اعتقاد و ایمان صحیح است.
2. بر خلاف وجه قبل، ضمیر مفعولی در «یرفعه» به عمل صالح باز گردد و ضمیر فاعلی به «الکلم الطیب» بازگشت کند. بدین ترتیب معنا چنین خواهد بود: «اعتقاد صحیح، عمل صالح را بالا می‌برد [و موجب قبولی آن است]»؛ یعنی عمل صالح تنها وقتی سود می‌بخشد که از اعتقاد صحیح و توحید حقیقی صادر گردد. و به همین دلیل است که اعمال کفار به هیچ وجه قابل قبول نیست. برخی این قول را به ابن عباس نیز منتسب دانسته‌اند.[14]
3. رفع دهنده عمل صالح خداوند باشد و در آیه فوق فاعل «یرفعه» به خداوند بازگشت کند. در این فرض معنای چنین خواهد بود: «سخنان پاکیزه به سوى او [خداوند] صعود مى‏‌کند، و [خداوند]عمل صالح را بالا مى‏‌برد»؛ یعنی آن‌را می‌پذیرد. این قول نسبت به قتاده شده است و بزرگانی چون شیخ طوسی در تفسیر خود آن‌را پذیرفته‌اند.[15] در این حالت ممکن است سؤال شود که چرا آیه فوق در مورد «کلام طیب» مى‌‏گوید: «خودش به سوى پروردگار اوج مى‌‏گیرد»، اما در مورد «عمل صالح» مى‏گوید: «خدا آن‌را بالا مى‏‌برد»؟
این سؤال را چنین مى‏‌توان پاسخ گفت: کلام طیب اشاره به ایمان و اعتقاد پاک است و آن عین اوج گرفتن به سوى خدا است که حقیقت ایمان چیزى جز این نیست، ولى عمل صالح را او پذیرا مى‌‏شود و قبول مى‌‏کند و اجر مضاعف مى‏‌دهد و بقا و دوام مى‌‏بخشد و اوج مى‌‏دهد.[16]
شاید بتوان در تأیید این قول، به حدیثی از امام صادق(ع) اشاره نمود که حضرت در مورد این آیه فرمود: «[و آن] ولایت ما اهل بیت است – و به دست خود اشاره به سینه‌اش نمود- و فرمود: کسی که ولایت ما را نداشته باشد، هیچ عملی از او بالا نمی‌رود».[17]
البته شاید بتوان برای این آیه، احتمالات دیگری را نیز با توجه به قواعد زبان عربی بیان نمود که تمامی آنها دور از ذهن بوده و به آنها اعتنا نمی‌شود.

---