در مورد ملائکه و شیطان و یاران او و چیستی او، فلسفه خلق ملک و شیطان و انواع ملائک و … به چه کتبی مراجعه کنم؟

در این باره ، سه پرسش و پاسخ آنها از کتاب راز آفرینش تقدیم می گردد . سپس منابعی برای مطالعه بیشتر معرفی می شود.

1.چرا خدا ملایک را آفرید مگر خدا به کمک نیاز دارد؟
وجود سلسله مراتب، لازمه نظام مندى و روش مندى آفرینش است. وجود وسایط فیض، هم خود وسایط را داراى کمال و فیض مى سازد و هم موجودات فروتر را در مسیر رشد و کمال قرار مى دهد. شکل گیرى نظام آفرینش، به آن است که آب از طریق ریشه ها، جذب ساقه درخت شود و به برگ ها برسد. در این راستا نزول باران و هدایت آب ها و کار باغبان ها و… همگى معنا و مفهوم مى یابد و نشاط و فعالیت جهان را فرا مى گیرد و در غیر این صورت سستى و رکود و جدایى میان موجودات حاکم مى شود.
خداوند حکیم، نظام جهان را بر بنیانى محکم و زیبا استوار کرده است. لازمه چنین نظامى سلسله مراتب است. این سلسله از عالم لاهوت، به عالم جبروت و سپس به ملکوت و در فروترین مرتبه به عالم ملک یا ناسوت (عالم ماده) مى رسد. در همین رابطه جایگاه وجود فرشتگان در نظام آفرینش تعریف مى شود.
فرشتگان بزرگ الهى هر کدام وظیفه خاصى بر عهده دارند؛ چنان که حضرت جبرئیل و فرشتگان در اختیار او، وظیفه ارسال وحى و الهامات رحمانى را به بندگان بر عهده دارند ر.ک: بقره (2)، آیه 97 ..
حضرت میکائیل و فرشتگان در اختیار او وظیفه روزى رسانى و تدبیر باد و باران و… را عهده دار هستند ر.ک: نازعات (46)، آیه 5). و حضرت عزرائیل و فرشتگان در اختیار او وظیفه قبض روح و مرگ موجودات را بر عهده دارند ر.ک: سجده (32)، آیه 11 ..
حضرت اسرافیل و فرشتگان در اختیار او نیز وظیفه تحول جهان را عهده دار هستند ر.ک: زمر (38)، آیه 68 ..
اینها همه نشان از نظام مندى جهان هستى دارد که همگى به اذن و اراده الهى فعالیت دارند.

2.جن چیست؟ چرا آفریده شده و چه تأثیرى در زندگى انسان دارد؟

چیستى جن

در عالم هستى برخى از موجودات غیرمحسوس اند و با حواس طبیعى قابل درک نیستند. یکى از این موجودات «جن» است. جن که در اصل معناى «پوشیدگى» دارد، از چشم انسان پوشیده است. قرآن وجود این موجود را تصدیق کرده و سوره اى به نام «جن» در قرآن وجود دارد. در قرآن گاهى از این موجود به «جان» یاد مى شود الرحمن (55)، آیه 39 و حجر (15)، آیه 27.
.
ماهیت و حقیقت این موجود، چندان براى ما روشن نیست؛ ولى از پاره اى آیات و روایات مى توان به بعضى مشخصات آن دست یافت، از جمله:
1. از آتش آفریده شده و خلق آن پیش از آفرینش انسان است حجر (15)، آیه 27 ؛ الرحمن (55)، آیه 15..
2. مانند انسان مکلف و مسئول است ذاریات (51)، آیه 56..
3. دسته اى از آنها مؤمن و گروهى کافر و عده اى نیک و برخى زشت کرداراند جن (72)، آیات 11 و 14 و 15 ؛ احقاف (46)، آیه 31..
4. برخى از آنها مرد و پاره اى دیگر زن هستند و تولید مثل مى کنند جن (72)، آیه 6..
5. زندگى مى کنند و مى میرند احقاف (46)، آیه 18.
نگا: المیزان، علامه سید محمد حسین طباطبایى، مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، چاپ پنجم 1371، ج 20، ص 41..
6. داراى شعور و اراده اند و مى توانند با سرعت حرکت کنند؛ مانند قصه حضرت سلیمان و تخت بلقیس (ملکه سبا) نمل (27)، آیه 38- 39..
7. مسخّر انسان مى گردند؛ در این رابطه قرآن تنها به قضیه حضرت سلیمان اشاره کرده است که علاوه بر پرندگان، وحوش و انسان ها، جن نیز در اختیار و به فرمان او بودند نگا: نمل (27)، آیات 17 تا 39 ؛ سبأ(34)، آیه 12 – 14 ؛ انبیاء (21)، آیه 82..
8. در روایات آمده است: جن مؤمن، مسخر پیامبران و امامان مى شوند و به آنان خدمت مى کنند. کسانى که به اذن الهى ولایتى دارند، مى توانند جنیان کافر را نیز تحت فرمان خود درآورند نگا: مصباح یزدى، محمد تقى، معارف قرآن، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، قم، چاپ دوم 1378 – ص 313 – 312..
9. از پاره اى آیات و روایات معلوم مى شود که جنیان به پیامبر خدا(صلى الله علیه و آله) ایمان آورده اند جن (72)، آیه 1 ؛ احقاف (46)، آیه 29 – 32.
.
اینکه جن در کجاى زمین قرار دارد، به طور واضح و مشخص مطرح نشده است، اما برخى از روایات، به اماکنى که در آنجا حضور بیشترى دارند اشاره کرده است نگا: معارف قرآن، ص 309 – 311..

چرایى جن

با توجه به توضیحات بالا، روشن مى شود که جن داراى اراده و اختیار بوده، ولى از جهت آگاهى و شعور از انسان پایین تر است.
جن هم مانند انسان، موجودى است که امکان خلقش بوده و فیض و رحمت مطلق الهى به وجود آنها تعلّق گرفته است. خداوند متعال آنها را همچون انسان مختار آفریده و راه کمالشان را مسیر معرفت و عبادت قرار داده است. «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ»؛ ذاریات (51)، آیه 51.. به عبارت دیگر همان فلسفه اى که در مورد آفرینش انسان وجود دارد، در مورد جن نیز مطرح است.

جن و انسان

اجمالاً مى دانیم جن، گاهى در زندگى انسان تأثیر گذاشته و برخى از انسان ها نیز در زندگى جنیان مؤثر مى باشند. اما این موضوع به دلیل ناپیدا و پنهان بودن، با افسانه سازى هایى همراه شده که به بیشتر آنها نمى توان اعتماد کرد.
جنیان مى توانند با برخى از انسان ها ارتباط برقرار کنند. برحسب روایات آنان با انبیا و ائمه(علیه السلام) ارتباط داشتند. گاهى نیز ارتباط بعضى از انسان ها با جن مشرک و کافر، موجب افزایش گمراهى و طغیان آنها مى شود: «وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً»؛ جن (72)، آیه 6.
؛ «و اینکه مردانى از بشر به مردانى از جن پناه مى بردند و آنها سبب افزایش گمراهى و طغیان ایشان مى شدند».
بنابراین جن – چه مؤمن و چه کافر – با انسان ارتباط برقرار مى کند. این موضوع به صراحت در قرآن و روایات وارد شده است براى آگاهى بیشتر ر.ک:
الف. الجن فى الکتاب والسنه، اعداد ولى زاربن شاه زالدین، دارالبشائر الاسلامیه، بیروت، چاپ اول 1996 م، ص 88 – 94 و بقیه کتاب در مورد مختصات و ماهیت جن.
ب. الجن فى القرآن والسنه، عبدالامیر على مهنّا، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، بیروت، چاپ اول، 1992م، ص 31 – 33 و بقیه مباحث هم خواندنى است.
ج. الجن بین الاشارات القرآنیة وعلم الفیزیاء، عبدالرحمن محمد الرفاعى، مکتبه مربوسى الصغیر، چاپ اول 1997م
د. جن و شیطان، علیرضا رجالى تهران، نشر نبوغ،(منبع فارسى).
ه. دانستنى هایى درباره جن، ابوعلى خداکرمى، ص 189 – 41.

3.چرا خدا شیطان را آفرید و به او مهلت داد تا انسان را گمراه کند؟
در ابتدا گفتنى است: اگر چه شیطان از فرمان خداوند روگردانى کرده، اما در هر صورت آفریده خداست و در جهان هستى نقشى دارد. برخى از بزرگان عرفان و حکمت، شیطان را به سگ آموزش دیده تشبیه کرده اند که بیگانگان را آزار مى دهد و به خودى ها کارى ندارد.
قرآن مجید نیز درباره کسانى که سزاوار وسوسه و آزارهاى شیطانى اند؛ مى گوید: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّا أَرْسَلْنَا الشَّیاطِینَ عَلَى الْکافِرِینَ تَؤُزُّهُمْ أَزًّا»؛ مریم (19)، آیه 83 .؛ «آیا ندانستى که ما شیطان ها را بر کافران گماشته ایم، تا آنان را [به گناهان ]تحریک کنند؟» و «إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ»؛ نحل (16)، آیه 100 . «تسلّط او فقط بر کسانى است که وى را به سرپرستى برمى گیرند، و بر کسانى که آنها به او [خدا] شرک مى ورزند».
از این آیات به خوبى آشکار مى شود: کسانى که با سوء اختیار خود، از ولایت الهى روى گردان شده اند، سزاوار اسارت شیطانى اند؛ اما درباره پاکان و انسان هایى که بهره مند از الهامات رحمانى اند، مى فرماید: «إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوِینَ»؛ حجر (15)، آیه 42 . «در حقیقت، تو را بر بندگان من تسلّطى نیست، مگر کسانى از گمراهان که تو را پیروى کنند».
حال در این پرسش سه موضوع (خداوند، انسان و شیطان) مطرح است. گرچه بعضى از مباحث آنها با هم تداخل دارد، اما در اینجا جداگانه به بررسى آنها مى پردازیم.

الف. خداوند

1. هدف خداوند از خلقت انسان، به کمال رساندن او است؛ یعنى، هدف به فعل خدا مربوط مى شود، نه به فاعل؛ زیرا خداوند خود کامل على الاطلاق است و نمى توان غایت و هدفى براى ذات او تصوّر کرد.
2. تبلور کمال انسان، «معرفت الهى» است و شناخت نیز در گرو عبادت او است. از این رو خداوند فرمود: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ»؛ ذاریات (51)، آیه 56 – 51.؛ «جن و انس را تنها براى عبادت خود آفریدم». با عبادت و معرفت ذات کامل على الاطلاق (خداوند)، کمال انسان تحقّق مى یابد.
3. انسان عبادت گر را تنها در صورتى مى توان در حال حرکت به سوى کمال برین به حساب آورد که آگاهانه و با اختیار، این مسیر را انتخاب نماید؛ نه آنکه مانند فرشتگان، به صورت تکوینى عبادت کند و قدرت بر عصیان و نافرمانى خدا نداشته باشد: «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُون»؛ انبیاء(26)، آیه 21 و 27..
جلوه اى کرد رُخش، دید ملک عشق نداشت      غرق در غیرت شد و آتش به سراپرده آدم زد

از این رو خداوند، انسان را موجودى مختار آفرید و انتخاب راه سعادت و شقاوت را در اختیار او قرار داد: «إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُورا»؛ انسان (76)، آیه 3.؛ «ما راه را به انسان نشان دادیم؛ خواه شاکر باشد یا ناسپاس».
4. از اینجا است که مسئله امتحان به عنوان یکى از اهداف واسطه اى خلقت انسان مطرح مى شود. امتحان، تبلور اختیار انسان است و جاى تعجب ندارد که در آیات فراوانى از قرآن کریم، طرح این مسئله به گونه هاى مختلف مشاهده مى شود: «إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلِیه»؛ انسان (76)، آیه 2.؛ «ما انسان را از نطفه اى اخلاط آفریدیم تا او را بیازماییم» همچنین مراجعه شود به محمد) 31 🙂 47؛ انبیاء) 35 🙂 21؛ بقره) 155 🙂 2؛ کهف) 7 🙂 18؛ انعام) 165 🙂 6؛ هود) 7 🙂 11؛ ملک) 2 🙂 67، فجر) 15 🙂 89 و….
5. برقرارى یک امتحان واقعى، تنها در صورت قدرت بر انتخاب هر یک از دو طرف خیر و شرّ، توسط انسان میسر است. خداوند انسان را گل سر سبد مخلوقات خود مى داند و تنها براى خلقت او به خود تبریک گفته است: «فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِین»؛ مؤمنون (23)، آیه 114.. از این رو در جهت انتخاب مسیر کمال و خیر، امکانات فراوانى را در اختیار او گذاشته است که از آن جمله مى توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف. آفرینش او بر اساس فطرت و گرایش ذاتى به خداوند: «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِى فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها»؛ روم (30)، آیه..
ب. ورود خداوند به صحنه، براى کمک به هدایت انسان: «قُلِ اللَّهُ یَهْدِى لِلْحَقِّ»؛ یونس (10)، آیه 35..
ج. الهام خوبى ها و بدى ها به انسان، به منظور گزینش آگاهانه او: «فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها»؛ شمس (91)، آیه 28..
د. محبوب قرار دادن ایمان به خداوند، در نهاد انسان: «حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِى قُلُوبِکُم»؛ حجرات (49)، آیه 7..
ه . یارى رساندن ویژه به مؤمنان در مسیر زندگانى: «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِى الْحَیاةِ الدُّنْیا»؛ مؤمن (40)، آیه 56 ؛ با استفاده از المیزان، ج 12، ص 159..
و. گشودن راه هاى هدایت به تناسب تلاش انسان: «اَلَّذینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِین»؛ ابراهیم (14)، آیه 12..
6. با وجود این همه امکانات در جانب خیر، وجود نیرویى در جانب شرّ نیز لازم بود تا مسئله اختیار و امتحان واقعى محقّق شود. این نیروها در مقابل الهامات خداوندى، انسان را به سوى شرّ وسوسه مى کنند تا او در میان دو دعوت، خود مسیرى را انتخاب و با عوامل گرایش به شرّ مبارزه و مجاهده کند و با این مجاهدت به عالى ترین درجات کمال اختیارى دست یازد. از این رو به منظور تحقق هدف الهى از خلقت انسان، آفرینش چنین نیروهایى در کل نظام هستى لازم بود، تا امکان تشخیص خیر از شر، زیبا از زشت و خوب از بد و مجاهده و مبارزه در راه حق وجود داشته باشد.
7. با نافرمانى ابلیس و رانده شدن از درگاه خداوند و تقاضاى او براى مهلت داشتن، به منظور اغواى انسان، خداوند او را بهترین گزینه براى انجام هدف خود دانست و با تقاضایش مبنى بر درخواست مهلت، به صورت اجمالى موافقت کرد تا در مقابل عوامل هدایت الهى، وسوسه گر انسان به جانب شرّ باشد. اما بیش از این به او قدرت نداد تا در راستاى هدف خود، مبنى بر امتحان انسان و شناخت مؤمنان از غیرمؤمنان عمل کند: «وَ ما کانَ لَهُ عَلَیْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ یُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْها فِى شَکٍّ»؛ سبأ (34)، آیه 21..

ب. انسان

1. انسان موجودى دو بعدى و ترکیبى از جان و تن است. او به مقتضاى جان خود – که نفخه اى از روح الهى است ؛«نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِى»؛ (ص (38)، آیه 72. – میل به سوى کمال و حرکت به سوى هدف آفرینش خود دارد. قرآن این مسئله را با این آیه بیان کرده است: «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیه»؛ انشقاق (84)، آیه 6.
؛ «اى انسان تو کوشنده به سوى پروردگارت هستى که او را ملاقات خواهى کرد». انسان به مقتضاى تن خود – که از خاک و گل آفریده شده است – میل به عالَم پایین و طبیعت مادى دارد.
میل جان اندر ترقى و شرف      میل تن، در کسب اسباب و علل
2. از آنچه گذشت، معلوم مى شود در نهاد انسان، دو نیرو وجود دارد: نیرویى که او را به سمت بالا مى کشاند و نیرویى که او را به ورطه سقوط سوق مى دهد که گاهى از آن با تعبیر نفس امّاره (نفس امر کننده به بدى) یاد مى شود: «إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّى»؛ یوسف (12)، آیه 54..
3. دو نیروى فوق، ذات انسانى را ذاتى مختار قرار مى دهد تا در بین دو گزینه خیر و شرّ، یکى را انتخاب کند. از اینجا است که مى توان مسئله امتحان را با تحلیل ذات انسانى به خوبى درک کرد.
4. نیروى درونى راهنماى خیر، از سوى نیروهاى بیرونى با امکانات فراوان حمایت مى شود. در بخش قبلى به حمایت هاى ویژه خداوندى اشاره شد. در این جا به ذکر نمونه اى دیگر از این حمایت ها (کمک ویژه فرشتگان) اشاره مى گردد. خداوند این نیروها را به یارى استقامت گران در مسیر حق مى فرستد: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ»؛ سجده (32)، آیه 31..
5. در مقابل مى بایست نیروى درونى متمایل به شرّ، از سوى نیروى بیرونى حمایت مى شد؛ پس شیطان بهترین گزینه براى این مأموریت تشخیص داده شد.
6. نتیجه آنکه شیطان گرچه دعوت کننده به سوى شرّ است؛ اما وجود آن در کلّ نظام هستى، امرى خیر محسوب مى شود؛ زیرا ناخودآگاه باعث رسیدن انسان هاى کمال جو، به عالى ترین مدارج کمال – در کشاکش جدال درونى میان حق و باطل – مى شود.

ج. شیطان

1. شیطان که توصیف گر هر موجود متمرّدى است، تبلور اولیه اش در «ابلیس» بود که به تصریح قرآن، از جنیان به شمار مى رفت: «کانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّه»؛ کهف (18)، آیه 50.
2. جنّ همانند انسان، موجودى مختار است که هدف از آفرینش او، رسیدن به کمال از راه معرفت و عبادت است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُون»؛ ذاریات (51)، آیه 51 و 56.. بنابراین آفرینش شیطان براى وسوسه گرى و گمراهى نبوده؛ بلکه گزینش این مسیر براساس سوء اختیار خودش بوده است. خداوند نیز در این جهت او را مانند هر موجود مختار دیگر، مأذون داشته است.
3. ابلیس با اختیار خود، مدت طولانى به عبادت خداوند پرداخت تا جایى که خداوند او را در میان فرشتگان قرار داد. حضرت على(علیه السلام) این مدت را شش هزار سال مى داند که معلوم نیست آیا از سال هاى دنیوى است یا اخروى نهج البلاغه، خطبه 192. که هر روز آن، برابر با هزار سال دنیوى است: «فِى یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّون»؛ سجده (32)، آیه 5..
4. شیطان با سوء اختیار خود و به دنبال قیاسى باطل (اینکه خداوند او را از آتش آفریده و انسان را از گل و آتش برتر از گل است و من برتر از اویم) ؛ «قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِى مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ»؛ ص (38)، آیه 76. تکبر ورزید و از فرمان خدا براى سجده بر آدم، سرپیچى کرد. این فرمان، خود نوعى امتحان براى او بود و با اختیار مسیر شرّ، این موجود به ظاهر آسمانى، به ورطه سقوط افتاد و از درگاه قدس الهى و همراهى با فرشتگان به پایین رانده شد تا به همگان نشان داده شود که لازمه اختیار آن است که مختار همیشه در حالت بیم و امید، به سر برد و هیچ گاه از خود مطمئن نباشد و همیشه از ذات اقدس الهى استمداد کند.
5. خداوند عادل است و ذره اى ظلم روا نمى دارد و اجر عمل هر کس را زیادتر از استحقاقش مى دهد. ابلیس نافرمانى کرد و از در مقابله با خداوند در آمد و روشن است که چنین موجودى، نمى تواند در بهشت جاى گیرد. اما از سوى دیگر او مقدار زیادى عبادت کرد و خداوند به مقتضاى عدلش، باید پاداشى براى آن در نظر گیرد. این پاداش طبیعتاً پاداشى دنیوى است و چه عادلانه است که این پاداش، خواسته خود شیطان باشد که در راستاى بهره گیرى او در رسیدن به هدفش – که همانا اغوا و فریب نوع آدم است – مورد نیاز او است. درخواست باقى ماندن و طلب امکاناتى براى به گمراهى کشاندن انسان ها نیز از خواسته هاى او بود که در روایات به آن اشاره شده است المیزان، ج 8، ص 61، به نقل از تفسیر قمى از امام صادق(علیه السلام)..
6. با اجابت خواسته هاى شیطان از سوى خداوند؛ او تهدیدهاى خود را بیان کرد و سخن از فریب نوع آدم و نشستن بر سر راه مستقیم الهى و کشاندن انسان ها به بیراهه را داد اعراف (7)، آیه 16 و 17؛ حجر (15)، آیه 40.! خداوند در مقابل تهدید کرد که جهنم را از او و پیروان او پر خواهد کرد. «لَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکُمْ أَجْمَعِین»؛ اعراف (7)، آیه 18. و از شیطان خواست تا هر چه در توان دارد، به کار گیرد تا بندگان خالص خداوند از ناخالصان شناخته شوند: «وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِى الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَعِدْهُم»؛ اسراء (17)، آیه 67..
در پایان توجه به دو نکته لازم است:
یکم. شیطان تنها قدرت فریب کسانى را دارد که با اختیار خود ولایت او را بپذیرند و تحت سرپرستى او درآیند: «کُتِبَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلاَّهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَ یَهْدِیهِ إِلى عَذابِ السَّعِیر»؛ حج (22)، آیه 3. و «إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ»؛ نحل (16)، آیه 100.. او به گفته خود، بر بندگان مخلص خداوند، هیچ تسلطى ندارد: «إِلاَّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ»؛ ص (38)، آیه 84 و حجر (15)، آیه 39..
خداوند نیز در آیات متعدد این سخن را تأیید کرده و بندگان خاص خود را از شمول وسوسه هاى شیطانى به دور دانسته است: «انّ عِبادى لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ»؛ حجر (15)، آیه 42.؛ زیرا این بندگان با اختیار خود، مسیر الهى را انتخاب کرده و با اتکا به وعده هاى الهى، خود را از وسوسه ها و فریب ها و وعده هاى شیطانى به دور نگه داشته اند.
دوم. شیطان هیچ گونه تسلّط تکوینى بر انسان ندارد؛ زیرا موجودى هم عرض و چه بسا فروتر از انسان است. خداوند نیز به او قدرت تسلط تکوینى نداده است. طبق آیات قرآنى، قدرت او تنها در محدوده وسوسه است که آن را از راه هایى همچون وعده هاى دروغین و وسوسه براى کشاندن انسان به فحشا «الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاءِ»؛ بقره (2)، آیه 272. و زینت دادن کارهاى زشت «لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِى الْأَرْض»؛ حجر (15)، آیه 39. انجام مى دهد.

جالب است که پس از آن که انسان با وعده هاى او فریب خورد، شیطان از او بیزارى جسته، او را به جاى خود رها مى کند «کَمَثَلِ الشَّیْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قالَ إِنِّى بَرِى ءٌ مِنْک»؛ حشر (59)، آیه 16..
جالب تر اینکه در روز قیامت، پیروان شیطان او را به سبب فریب خود، مورد ملامت قرار مى دهند؛ ولى او به صراحت اعلام مى دارد تنها کار من وعده هاى خلاف واقع بود که شما آن را باور کردید و به وعده هاى الهى اطمینان نکردید. بنابراین شما حق ملامت مرا ندارید و باید خود را سرزنش کنید. در اینجا نه من مى توانم فریادرس شما باشم و نه شما مى توانید کمکى به من کنید. «وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ ما کانَ لِى عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِى فَلا تَلُومُونِى وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ»؛ ابراهیم (27)، 14 و 28..
به همین جهت خداوند کید و مکر شیطان را در مقابل ریسمان هاى محکم الهى، ضعیف شمرده است: «إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعِیفًا»؛ نساء (4)، آیه 76..
ولى انسان نیز موجودى ضعیف است. «وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِیفًا»؛ نساء (4)، آیه 28.
و جز با اتکال به قدرت الهى، در انتخاب مسیر خیر و حرکت در آن، راه به جایى نمى برد.
نکته پایانى اینکه وسوسه گرى شیطان، پس از روى گردانى انسان از نداى فطرت و الهامات رحمانى است و کسانى که با اختیار و انتخاب خود، کفر ورزیده و قابلیت محبت و همراهى با پاک ترین انسان هاى روى زمین را از دست داده اند، سزاوار آن هستند که به وسوسه هاى شیطانى گرفتار شوند. این نوعى مجازات الهى نسبت به آنان در همین دنیا است: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّا أَرْسَلْنَا الشَّیاطِینَ عَلَى الْکافِرِینَ تَؤُزُّهُمْ أَزًّا»؛ مریم (19)، آیه 83.؛ «آیا ندانستى که ما شیطان ها را بر کافران گماشته ایم، تا آنان را شدیداً تحریک کنند».

منابع:
به کتاب تفسیر نمونه نوشته آیت الله ناصر شیرازی به این جلدهای می توانید (این آدرس براساس چاپ 1370 می باشد، دارالاکتب الاسلامیه) مراجعه کنید:
1. ویژگی های ملائکه، ج 18 تفسیر نمونه، ص 173 به بعد
ج 18 تفسیر نمونه، ص 169-166
ج 26، ص 58-193
ج 13، ص 388
ج 21، ص 29
ج 19، ص 183-332
ج 26، ص 136
ج 25، ص10-16
ج 8، ص 256
ج 14، ص 50
ج 22، ص 308،
ج 17، ص 219
ج 7، ص 103
فرشتگان در روایت معصومین:
ج 18، ص 167، 175
اقسام فرشتگان:
ج 19، ص 11
تعداد فرشتگان:
ج 18، ص 175
ج 25، ص 243
فرشتگان حامل عشق:
ج 24، ص 451
فرشتگان آماده مأموریت:
ج 19، ص 7
فرشتگان دائم السجود:
ج 20، ص 351
ج 11، ص 256
فرشتگان محافظان:
ج 10، ص 141
ج 5، ص 274
ج 22، ص 247
ج 18، ص 176
ج 26، ص 224
ج 4، ص 343
ج 26، ص 225
فرشتگان کرام:
ج 26، ص 134
فرشته وحی:
ج 15، ص 346
چهار فرشته مقرب الهی و میکائیل:
ج 1، ص 364-363 و ص 374
و به المیزان (آدرس فوق براساس متن عربی المیزان است نه فارسی)علامه طباطبائی می توانید به این جلدها مراجعه کنید.
ج 14، ص 281
ج 16، ص 372
ج 3، ص 191
ج 17، ص 7
ج 19، ص 334
در مورد شیطان رجوع شود به:
1- بحارالانوار، ج 63
2 – جن و شیطان، علیرضا رجالى تهران
3- شیطان کیست، احمد زمردیان ،نشر دفتر فرهنگ اسلامى.