نهج البلاغه چیست؟

نهج البلاغه گزیده‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه علی ابن ابی‌طالب (ع) است که توسط سید رضی در قرن چهارم هجری قمری بر اساس ذوق ادبی خویش از نامه‌ها و خطبه های امام علی (ع) فراهم آورده است. از جمله شاخصه‌های این کتاب، ترجمه‌های متعدد آن است.

ساختار نهج البلاغه

سخنان امیرالمومنین علی (ع) در کتاب نهج البلاغه در سه باب آمده‌است:

باب اول: خطبه‌ها و اوامر

باب دوم: نامه‌ها و رسائل و وصایا

باب سوم: کلمات قصار، حکمت آمیز و مواعظ

ترجمه‌های نهج البلاغه

ترجمه‌های متعددی از نهج البلاغه به فارسی در دسترس است که از آن میان می‌توان به ترجمه‌های سید جعفر شهیدی، علی نقی فیض‌الاسلام، جواد فاضل، محمد تقی جعفری، سید محمد مهدی جعفری، حسینعلی منتظری، حسین انصاریان، محمد دشتی، مصطفی زمانی، علی اصغر فقیهی از نهج البلاغه اشاره کرد. «ن‍ه‍ج ال‍ب‍لاغ‍ه م‍ن‍ظوم» (خ‍طب‍ه‌ه‍ا) به ‌اهتمام علی توکلی گنابادی مهمترین اثر منظوم فارسی بر اساس کتاب نهج البلاغه است.

نهج البلاغه توسط عبدالکریم تاراس چرنینکو به زبان روسی ترجمه شده است.

شروح نهج البلاغه

علامه امینی در جلد چهارم کتاب الغدیر، ۸۱ شرح نهج البلاغه را معرفی کرده ‌است. معروفترین شروح نهج البلاغه شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید معتزلی بغدادی، شرح ابن میثم بحرانی، شرح خوئی می باشد. از جمله شرح هایی که توسط نویسندگان معاصران نگاشته شده می توان به ترجمه و تفسیر نهج البلاغه اثر شیخ محمدتقی جعفری و شرح نهج البلاغه تالیف شیخ محمدتقی شوشتری اشاره نمود.

مآخذ و مدارک نهج البلاغه

نخستین گردآورنده کلمات قصار امام علی (ع) ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ صاحب (بیان و تبیین) درگذشته ۲۵۵ ه. ق می‌باشد. وی 100 کلمه از کلمات قصار امیرالمؤمنین را انتخاب کرده و آن را «مطلوب کل طالب من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب» نامیده‌است.

تاریخ‌نگاران و حدیث‌دانان دیگری نیز به گردآوری سخنان و اندرزهای حضرت علی (ع) اقدام کرده‌اند؛ برای نمونه قاضی محمد بن سلامه معروف به قضاعی (درگذشته ۴۰۵ هجری) مجموعه‌ای از سخنان امیرالمؤمنین علی (ع) را به نام «دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم» گردآوری کرده ‌است. ترجمه این کتاب به زبان فارسی نیز به نام «قانون» چاپ شده ‌است. بسیاری از خطبه ها و نامه‌های نهج البلاغه پیش از آن در کتاب «الغارات» تالیف ابواسحاق ثقفی کوفی، از دانشمندان قرن سوم (متوفی ۲۸۳ هجری قمری) آمده ‌است. همچنین بخش بزرگی از خطبه‌های توحیدی نهج البلاغه در کتابهایی که یک قرن پیش از نهج البلاغه تالیف شده، نظیر کتاب «الکافی» شیخ کلینی و «کتاب التوحید» شیخ صدوق آمده ‌است.

علی بن حسین مسعودی مورخ بزرگ که تقریباً صد سال پیش از سید رضی می‌زیسته‌ است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم) در جلد دوم کتاب معروف خود «مروج الذهب» می‌نویسد: «آن چه مردم از خطابه‌های علی (ع) در مقامات و حوادث مختلف حفظ کرده‌اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می‌شود. علی (ع) آن خطابه‌ها را فی البداهه و بدون یادداشت و پیش نویس بیان و انشا می‌کرد و مردم هم الفاظ آن را می‌گرفتند و عملاً نیز از آن بهره‌مند می‌شدند.» گواهی دانشمند متتبعی مانند مسعودی می‌رساند که خطابه‌های امام علی (ع) فراوان بوده‌ است که سید رضی از این میان در نهج البلاغه تنها ۲۳۹ خطبه را نقل کرده، که جنبه ادبی قویتری را به انتخاب و تشخیص او داشته ‌است.

کتاب‌های تحقیقی بسیار کاملی در مورد اسناد و مدارک نهج البلاغه انتشار یافته که از جمله مهمترین آنها سه کتاب «روات و محدثین نهج البلاغه» تالیف محمد دشتی و همکاران، «استناد نهج البلاغه» تالیف امتیاز علی خان عرشی و ترجمه آیت‌الله‌زاده شیرازی و «مصادر نهج البلاغه» تألیف سید عبدالزهرا حسینی است.

تمجید از نهج البلاغه

بسیاری از ادیبان طراز اول عرب از جمله عبدالحمید کاتب در قرن دوم، جاحظ در قرن سوم، قدامة بن جعفر در قرن چهارم، ابن ابی الحدید در قرن ششم و خلیل بن احمد فراهیدی در قرن هشتم، فصاحت نهج البلاغه را ستوده‌اند.

جاحظ در کتاب خود «البیان و التبیین» که به گفته ابن خلدون یکی از ارکان چهارگانه ادب محسوب می‌شود با نقل یکی از سخنان امام علی (ع) می‌گوید «اگر فقط همین عبارت به دست ما رسیده بود کفایت می‌کرد و برای دلالت داشتن بر فصاحت و بلاغت در عالی‌ترین مرتبه جای می‌گرفت و با وجود آن برای پی بردن به ارزش بلاغی سخنان علی (ع) به دیگر سخنانش نیاز نداشتیم.

علی الجندی رئیس دانشکده علوم در دانشگاه قاهره در مقدمه کتاب «علی بن ابی طالب، شعره و حکمه» درباره نثر نهج البلاغه می‌گوید: «نوعی خاص از آهنگ موسیقی که بر اعماق احساسات پنجه می‌افکند در این سخنان هست؛ از نظر سجع، چنان منظوم است که می‌توان آن را «شعر منثور» نامید».

جرج جرداق مسیحی در مورد نهج البلاغه چندین کتاب نوشته و گفته: «بعد از امام علی (ع) کسی را سزاوار نویسندگی ندیدم به همین دلیل جز ایشان در مورد کسی ننوشتم».

شیخ محمد عبده از مفتیان پیشین مصر از جمله کسانی بود که به شرح و تبلیغ نهج البلاغه در میان جوانان مصری پرداخت. وی در مقدمه شرح خود گفته است:
 
«در همه مردم عرب زبان یک نفر نیست مگر آن که معتقد است سخن علی (ع) بعد از قرآن و کلام نبوی شریف‌ترین و بلیغ‌ترین و پرمعنی‌ترین و جامع‌ترین سخنان است».
 
حسین لنکرانی می‌گوید: «در اوایل دوره رضاخان روزی بر میرزا یحیی دولت‌آبادی وارد شدم. کتاب شریف نهج البلاغه را در برابر خود گشوده بود و دو زانو روی آن خم شده و مطالعه می‌کرد. من که رسیدم سر برداشت و زمانی که به من نگریست دیدم چشمانش از گریه سرخ و اشکبار است. با حالت تاثری گفت: «نجاست من بر میرزا علی محمد باب شرف دارد. اگر دین و معارف آن همین است که این کتاب می‌گوید، پس او چه می‌گوید؟ این سخنان بلند نهج البلاغه کجا و لاطائلات باب کجا؟» وی رهبران بابی را جمع و آنان را به بازگشت به تشیع امر کرد. بدین ترتیب بابی گری در ایران پایان یافت».

منبع: سایت ستاره