چکیده:

سالها پس از آن که علامه حلی (726ق) نهج الحق را در باب امامت نوشت، فضل بن روزبهان در ردّ آن، کتابی با عنوان ابطال نهج الباطل نگاشت و در کتاب خود ساحت مناظره را به جدل آمیخت و با الفاظی زشت و دلایلی باطل نهج الحق را مورد حمله قرار داد. آنگاه برخی از علمای شیعه به دفاع از نهج الحق برخاستند که دلائل الصدق از آن جمله است.
در این نوشتار ضمن معرفی نهج الحق و غوری در کتاب ابن روزبهان، به معرفی ردیه های ابطال نهج الباطل پرداخته شده و از آن میان دلائل الصدق به تفصیل معرفی شده است.
در معرفی دلائل الصدق- که نقد بخش اصول دین کتاب ابن روزبهان است- با نگاهی به محتوای آن، نسخه ها، چاپ ها و ترجمه های آن شناسانده شده اند.

مؤلف دلائل الصدق

محمدحسن بن محمد بن عبدالله بن محمد بن احمد مظفر صیمری نجفی، متکلم شاعر و عالم شیعی (نجف 12 صفر 1301ق- بغداد 23 ربیع الاول 1375ق) در نجف تحصیل کرد و از اساتیدی چون شیخ محمد کاظم خراسانی، شیخ الشریعه اصفهانی، سید محمد کاظم طباطبایی و شیخ علی بن شیخ باقر جواهری بهره برد. علما او را به صداقت، پاکی نفس، راستگویی و… ستوده اند. ایشان به جز یک بار که در سال 1368ق به ایران برای زیارت امام ثامن الحجج آمد، از عراق خارج نشد.
از او آثار قلمی بسیاری به جا مانده که عناوین برخی از آنها چنین است:
دلائل الصدق لنهج الحق؛
شرح القواعد، (شرح قواعد الاحکام علامه حلی)؛
الإفصاح عن أحوال رجال الصحاح؛
شرح کفایة الأصول؛
حاشیه بر عروة الوثقی؛
رساله در فروع علم اجمالی؛
وجیزة المسائل (رساله عملیه)؛
حاشیه بر رساله سید ابوالحسن اصفهانی؛
حاشیه بر مناسک حج سید ابوالحسن اصفهانی؛
حاشیه بر رساله عملیه شیخ عبدالحسین مبارک؛
دیوان شعر و… .
این مقاله تلاش دارد از میان این آثار به معرفی دلائل الصدق بپردازد و ماجرایی را که به نوشتن آن انجامیده است باز گوید.
آغاز تألیف کتاب دلائل الصدق به حدود هفت قرن پیش می رسد؛ زمانی که علاّمه حلی با دو کتاب نهج الحق و کشف الصدق و منهاج الکرامة به حضور سلطان محمد خدابنده رسید و نهج الحق را در اثبات امامت و سیره و روش امیرالمؤمنین (علیه السلام) و تبیین به سلطان اولجایتو اهدا کرد.

نهج الحق، نخستین بنای دلائل الصدق

پس از وفات غازان، خان مغول، در سال 703ق، اولجایتو که از مادری مسیحی به دنیا آمده و کیش مسیحیت را اختیار کرده بود، به حکومت رسید. اولجایتو با دختری مسلمان ازدواج کرد و همین ازدواج باعث شد توسط همسرش مسلمان شود. وی پس از مسلمان شدن نام خود را به «سلطان محمد خدابنده» تغییر داد.
به دلیل نفوذ علمای حنفی در آن روزگار، شاه نیز مذهب حنفی را اختیار کرد. علمای حنفی این فرصت را مغتنم شمرده و به ترویج مذهب حنفی پرداختند و در این راه از هیچ کاری -حتی آزار و اذیت علمای فرقه های دیگر- فروگذار نکردند.
زمانی که خواجه عبدالملک مراغی شافعی، با تلاش وزیر شافعی مذهب شاه، قاضی القضات ایران شد، درگیری بین مذاهب حنفیه و شافعیه به اوج خود رسید؛ تا جایی که فرقه ها به جای بحث منطقی، شروع به افشاگری از یکدیگر کردند و به هر نحو ممکن، قصد مخدوش کردن جلوه ی طرف مقابل را داشتند. این امر تا اهانت به اصل اسلام و دلسردی مردم از این دین مبین پیش رفت.
بروز چنین مناظر اسف انگیزی باعث شد که امیران مغول از مسلمان شدن خود پشیمان شده و به مرور دست از اسلام کشیده و به دین اجداد خود بازگردند و این رجعت، هر روز فزونی و سرعت می گرفت.
سلطان محمد خدابنده هم که اوضاع را چنین دید، از مذهب حنفیه دست برداشت و تا سه سال- علی رغم اعتقادش به اسلام- مذهب دیگری انتخاب نکرد و در تحیّر به سر برد.
بالاخره یکی از امیران سلطان، پیشنهاد مذهب تشیع را به شاه نمود. سلطان محمد که تمام فرقه ها را مانند همدیگر می پنداشت، سخن او را رد کرد. امیر که با نرمی و مدارا، سعی در هدایت شاه داشت، دلسرد نشد و پس از تلاش فراوان، سلطان محمد که نام و آوازه علامه حلی (ره) را شنیده بود، از او خواست کتابی برایش بنویسد و در آن ادله عقلی و نقلی شیعه را بیان کند.
علامه نیز در پاسخ به درخواست سلطان محمد خدابنده کتاب نهج الحق و کشف الصدق را تألیف کرد و آن را با کتاب منهاج الکرامه به سلطان اهدا کرد.
این کار باعث شد تا علامه در مقر حکومت اقامت کند. پس از استقرار ایشان در مقر حکومت، باب مناظره برای کشف حق بین او و خواجه نظام الدین مراغی قاضی القضات باز شد. سلطان محمد نیز هر روز در محل جلسات حاضر می شد و با دقت نتیجه مناظرات را پی گیری می کرد. نتیجه مناظرات علامه حلی (ره) با قاضی القضات تشیع سلطان محمد خدابنده و تمام امیران مغول بود.
پس از تشیع سلطان، در تمام کشور اعلام شد که همه در انتخاب مذهب آزادند و هیچ اجباری بر مذهبی خاص وجود ندارد.
بدین سان شاه مغول، یکی از مروّجین تشیع شد و دو مدرسه ساخت و ریاست آنها را به علامه واگذار کرد.
علامه در مقدمه می گوید که برای وصول به ثواب الهی و انجام وظیفه، این کتاب را می نویسد و ثواب تألیف آن را به سلطان هدیه می کند.
در این کتاب، هشت مسأله به بحث گذاشته شده است: مسأله اول در ادراک؛ مسأله دوم در نظر و فکر؛ مسأله سوم در صفات خداوند؛ مسأله چهارم در نبوت؛ مسأله پنجم در امامت که اکثر حجم کتاب را در برگرفته؛ مسأله ششم در معاد؛ مسأله هفتم در اصول فقه؛ مسأله هشتم در مسائل فقهی که نظر اهل سنت با قرآن و سنت نبوی مخالف است. علامه در این قسمت ابتدا نظر فرقه های مختلف را ذکر نموده؛ سپس نظر شیعه را با ارائه دلیل از روایات اهل سنت اثبات کرده است. وی مسأله هشتم کتاب را براساس ابواب فقه فصل بندی کرده است.
ویژگی نهج الحق احتجاجی بودن آن است؛ به طوری که علامه، پس از ذکر هر مسئله، نظر فرق دیگر را با احترام و ادب نقل و آن گاه مؤدبانه و متقن رد می کند.
کتاب نهج الحق بارها چاپ شده که تحقیق عین الله حسنی ارموی با مقدمه مرحوم آیة الله سیدرضا صدر(1) جدیدترین آنهاست. این کتاب همچنین ترجمه های مختلفی به خود دیده است؛ از جمله: ترجمه مولی محمدتقی شمس شوشتری (1157ق)؛ ترجمه آقا حسین بن جمال الدین خوانساری (1099ق)؛ ترجمه علیرضا کهنسال(2) و فضائل امیرالمؤمنین(علیه السلام) از سیدجلیل بن عبدالحی طباطبایی یزدی (که در سال 1373ق چاپ شده و فقط شامل ترجمه مسأله پنجم یعنی امامت است).

تهاجم متعصبانه به نهج الحق

بعد از آنکه علامه حلی (ره) کتاب نهج الحق و کشف الصدق را در معرفی شیعه نگاشت، حدود دویست سال بعد، عالم اشعری، فضل بن روزبهان در سال 909ق کتاب ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل را در رد آن نوشت. وی در این کتاب، از جاده انصاف خارج شده و رعایت ادب را ننموده و کتاب خویش را آکنده از مطالبی کرده است که موجب خشم خداوند، سرزنش خردمندان و نکوهش خرد می گردد. او در کتابش افزون بر اینکه به علامه حلی (ره) نسبت های ناروا داده، به انکار فضایل امیرالمؤمنین (علیه السلام) تحریف روایات و… پرداخته است.
آیة الله سیدعلی میلانی، رساله اجلی البرهان را در معرفی کتاب فضل نوشته که به ضمیمه جلد اول دلائل الصدق آمده است. بخشی از مطالب سخیف و نادرستی که او در کتابش آورده- بنا بر فهرستی که در اجلی البرهان آمده- بدین قرار است:
الف) سب و دشنام به علامه حلی (ره)؛
ب) دوستی با دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) و توجیه عملکرد مخالفان اهل بیت (علیهم السلام) در این باره او به دفاع از معاویه و دیگر امرای بنی امیه، عبدالله بن زبیر، انس بن مالک و… پرداخته است؛
ج) تکذیب وقایع قطعی همچون جعل نماز تراویح از سوی خلیفه دوم و حکم خلیفه دوم به رجم زن حامله و شخص دیوانه؛ کتک زدن عبدالله بن مسعود توسط خلیفه سوم؛ دشنام دادن معاویه به امیرالمؤمنین (علیه السلام) و…؛
د) بدگویی از علمای اهل سنت؛
هـ) نقل مطالب از متعصبین و اعتماد به اقوال آنان؛ از جمله این که به دفاع از جاحظ پرداخته است.
و) نسبت دادن مطلب، به کتابی که آن مطلب در آن کتاب نیست و نفی مطلب، از کتابی که آن مطالب در آن کتاب هست؛
ز) دست بردن در روایات و کلمات بزرگان؛
ح) تناقض گویی در مطالب؛
ط) خروج از بحث و عدم اقرار به سخن حق؛
ی) انکار فضایل امیرالمؤمنین (علیه السلام)؛
با این همه می توان گفت که تنها امتیاز کتاب فضل بن روزبهان، نقل تمام کتاب نهج الحق به جز خطبه آن- است.(3)

شروح و مدافعین نهج الحق

سالها بعد از اینکه فضل بن روزبهان ابطال نهج الباطل را در رد نهج الحق علامه نوشت، برخی از علمای شیعه به کتاب فضل بن روزبهان پاسخ گفتند و ضمن شرح کتاب علامه، کتاب فضل را نقد کرده و به اشکالات او جواب دادند؛ چهار کتاب ذیل از آن جمله اند:
الف) احقاق الحق و ازهاق الباطل، از قاضی نورالله شوشتری (1019ق)
سید نورالله حسینی مرعشی شوشتری مشهور به شهید ثالث، قاضی، فقیه، متکلم و رجالی نامدار شیعی ساکن هند، در شوشتر به دنیا آمد و در 18 جمادی الثانی 1019ق در اثر ضربات شلاق خاردار که به دستور سلطان سلیم بر او زدند، شهید شد.(4) شیخ آقا بزرگ(5) می گوید: «بعد این که قاضی نورالله احقاق را نوشت، آنها جواب قلمش را با شلاق دادند».
قاضی نورالله شوشتری نزدیک به صد اثر علمی دارد که از میان آنها احقاق الحق، مجالس المؤمنین، مصائب النواصب، الصوارم المهرقة فی الرد علی الصواعق المحرقة، حاشیه بر تفسیر بیضاوی و حسن و قبح از دیگر آثار او مشهورتر هستند.
احقاق الحق خلاصه ای است از پژوهش های تطبیقی میان شیعه و سنی درباره مباحث الاهیات، نبوت و امامت. روشی که مؤلف در پیش گرفته است روش مناظره و جدل احسن است.
مرحوم قاضی نورالله بعد از خطبه و در مقدمه کتاب، متن خطبه ابن روزبهان را به صورت کامل نقل می کند و سپس به نقد و ارزیابی آن می پردازد. سپس کلمه به کلمه فقراتی از نهج الصدق علامه حلی (ره) را با جمله «قال المصنف رفع الله درجته» نقل می کند و به دنبال آن، ردّیه فضل بن روزبهان را با جمله «قال الناصب خَفَضَه الله» می آورد. سپس در ردّ گفته ی فضل، نظر مستدل خود را در تجزیه و تحلیل حقایق، از لحاظ تاریخی و منطقی با جمله «اَقول» ارائه می کند.
قاضی نورالله این کتاب را در هفت ماه تألیف کرد و تاریخ اتمام تألیف آن 1014ق است. اهمیت این کتاب باعث شده بود که علمای شیعه به ترجمه، تلخیص و تعلیقه بر این کتاب بپردازند. تعلیقه شیخ مفیدالدین عبد النبی شیرازی، تعلیقه مولی محمد هادی بن عبدالحسین و تصحیح و استدراک آیة الله مرعشی نجفی (ره) از این جمله است. تکمله استدراکات آیة الله مرعشی (ره) بعد از وفات ایشان، توسط کتابخانه آیة الله مرعشی چاپ شده است.
این کتاب افزون بر چاپ آیة الله مرعشی بارها در تهران (به خط میرزا ابوالقاسم خوانساری در سال 1273ق) و قاهره (در سال 1326ق با تلاش شیخ حسن دخیل النجفی، مطبعه سعاده) چاپ شده و چندین بار هم به فارسی ترجمه شده است؛ ترجمه نصیرالدین حسین بن عبدالوهاب بهبهانی با عنوان ایضاح احقاق الحق و ازهاق الباطل- که به درخواست میرزا سعدالدین محمد وزیر معاصر شاه سلیمان صفوی (1077-1105ق) انجام شده بود- ترجمه میرزا محمد نایینی (متوفای 1305ق) و ترجمه مسأله پنجم با عنوان فضائل امیرالمؤمنین از سید جلیل بن عبدالحی یزدی که در سال 1373ق چاپ شده، از آن جمله است.
ب) الرد علی الفضل بن روزبهان، از آقا محمد تقی بن آقا عبدالحسین بن وحید بهبهانی ساکن و متوفی در همدان (1333ق). پسرش آقا محمدکاظم از آن نام برده است. (6)
ج) دلائل الصدق لنهج الحق، از محمدحسن مظفر (د1375ق).
د) اجلی البرهان فی نقد کتاب ابن روزبهان، از سیدعلی حسینی میلانی.
آیة الله سیدعلی میلانی (متولد 1376ق) از مدرسین حوزه علمیه قم است که از دروس خارج فقه و اصول بزرگانی چون آیات عظام سید محمدرضا گلپایگانی، میرزا کاظم تبریزی، شیخ مرتضی حائری و وحید خراسانی بهره برده است. ایشان دارای آثار قلمی بسیاری است که اجلی البرهان در رد کتاب فضل بن روزبهان و بیان مسائل امامت یکی از آنهاست.
کتاب أجلی البرهان شامل مطالبی در اصول و آداب مناظره و جدل، علم کلام، کتابهای علمای شیعه در اصول دین، کتابهای علمای اهل سنت در اصول دین، موضوعات کتاب های اصول دین (اثبات صانع و صفات او، مسائل عدل، نبوت، امامت و معاد)، نقش علم کلام در بیان اصول دین، اختلاف مسائل کلامی شیعه با دیگر فِرَق اسلامی، امامت و دیگر مباحث است.
نویسنده در ادامه ضمن معرفی نهج الحق و نیز ابطال نهج الباطل، مطالبی تحت عنوان «دراسات فی مسائل الامامیة من کتاب روزبهان» آورده و در آن بخش، ویژگی ها و انحراف های کتاب روزبهان را در ده عنوان برشمرده است (فهرست این ده عنوان در سطور بالا گذشت). وی در این عناوین، ابتدا سخن روزبهان را نقل کرده و با «اقول»، «قلت» موارد انحراف را از کتاب های اهل سنت نشان داده است.
این رساله افزون بر این که در جلد اول دلائل الصدق (چاپ مؤسسه آل البیت علیه السلام) آمده، به صورت مستقل نیز توسط نشر الحقائق (خرداد 1387ش) چاپ شده است.

دلائل الصدق لنهج الحق

شیخ آقا بزرگ درباره این کتاب نوشته است:
این کتاب تتمیم و تکمیل تحقیق قاضی نورالله شوشتری در کتاب احقاق الحق است که فاضل معاصر شیخ محمدحسن مظفر در نجف… تألیف کرده است. این کتاب شامل مقدمه ای است که چند مطلب را در خود جای داده است؛ در مطلب سوم مقدمه، مؤلف شرح حال بسیاری از راویان صحاح ستّه را آورده است.(7) اینان افرادی هستند که احادیث شان را دو یا چند تن از صاحبان صحاح سته در کتاب های خود آورده اند… .(8)
نویسنده با بحث درباره سند احادیثی که درباره فضائل اهلبیت علیه السلام و مطاعن دشمنان ایشان در کتب صحاح سته آمده، چنین نتیجه می گیرد که ممکن است در بین این روایات، اخبار صحیحی هم وجود داشته باشد، اما این اخبار می تواند علیه خود اهل سنت و اثبات مناقب و فضایل اهل بیت (علیهم السلام) و مثالب و نقایص دشمنان ایشان مورد استدلال قرار گیرد.
مرحوم مظفر در این کتاب، ابتدا کلام علامه حلّی در نهج الحق را آورده و آنگاه گفته فضل بن روزبهان را در ردّ کلام علامه نقل می کند و سپس گفته فضل را رد می کند. همچنین هرجا که مناسب دیده، به برخی از کلمات ابن تیمیه- که در ردّ کتاب منهاج الکرامة علامه حلّی (ره) نگاشته شده، اشاره کرده و به آنها جواب گفته است.
ردّیه فضل بر نهج الحق ناظر به کل کتاب است؛ اما آنچه مرحوم مظفر در دلایل الصدق بدان پرداخته، تنها مسایل مربوط به اصول دین است. او سبب آن را در پایان کتاب چنین نوشته است: «اصول دین اصل است و اگر خدا کسی را توفیق دهد که برای تبعیت از حق در این کتاب بنگرد، از سخن درباره اصول فقه و فروعات آن بی نیاز خواهد بود».
مرحوم مظفر در ابتدای کتاب، مقدمه ای نسبتاً مفصل در باب نقل روایات آمده و طی آن به بررسی صحاح سته پرداخته است. سپس به تفصیل، چهار مسأله زیر را بررسی کرده و طی آن دیدگاههای شیعه و اشاعره را به گونه ای تطبیقی مورد بحث قرار داده است:
مسأله اول: ادراک؛ مسأله دوم: نظر؛ مسأله سوم: صفات خدای تعالی؛ و مسأله چهارم: نبوت. آنگاه در پنج مبحث به مسأله امامت پرداخته است:
مسأله اول: وجوب عصمت امام؛
مسأله دوم: امام باید از دیگران افضل و برتر باشد؛
مسأله سوم: راه تعیین امام؛
مسأله چهارم: تعیین امام پس از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) و دلالت عقل بر امامت امیرالمؤمنین (علیه السلام)؛
مسأله پنجم: ذکر برخی از فضایلی که وجوب امامت علی (علیه السلام) را به اثبات می رسانند.
مباحث اول و دوم کتاب مختصراً به بحث عصمت و اثبات وجوب معصوم بودن و نیز وجوب فضل بودن امام می پردازند.
مبحث سوم با بیان این که از نظر شیعه امام فقط به دو طریق می تواند تعیین شود (یکی نص صریح خداوند یا پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلم) یا امامی که بر امامتش نص وجود دارد و یا ظهور معجزه به دست او، و دیگری دلالت عقل) به بررسی راه تعیین امام می پردازد.
مبحث چهارم، مفصل ترین مبحث کتاب است و آیات و روایات اثبات کننده امامت امیرالمؤمنین (علیه السلام) را نقل می کند. علامه حلی (ره) 84 آیه را در کتاب خود ذکر کرده و با نقل روایاتی از عالمان و مفسران بزرگ اهل سنت، دلالت آنها بر امامت حضرت امیر (علیه السلام) یا فضایل ایشان و اهل بیت (علیهم السلام) را به اثبات رسانده است. مرحوم مظفر شانزده آیه دیگر بر آنها می افزاید و با همان سبک و شیوه استناد به مصادر اهل سنت، همان نتیجه را می گیرد. پس از ذکر آیات، به مسأله تعیین امام از طریق سنت می پردازد. در این بخش 28 حدیث از طریق اهل سنت نقل شده است و مرحوم مظفر، پس از نقل سخنان علامه حلی (ره) و روزبهان، با افزودن توضیحاتی تفصیلی، به خوبی اصل مطلب و چگونگی دلالت احادیث را روشن کرده است.
مبحث پنجم به فضایل امیرالمؤمنین (علیه السلام) در هنگام ولادت و پس از ولادت می پردازد. فضایل پس از ولادت حضرت به سه قسم تقسیم شده اند: نفسانی، بدنی و خارجی. فضایل نفسانی تحت عناوین ایمان، علم، خبر دادن از غیب، شجاعت، زهد، کرم، استجابت دعا، حسن خلق و حلم مورد بررسی قرار گرفته اند. به فضایل بدنی در دو بخش عبادت و جهاد پرداخته شده است. فضایل خارجی نیز تحت عنوان این چهار مطلب بررسی شده اند: نسب، همسر و فرزندان، محبت آن حضرت و این که آن حضرت صاحب حوض، لواء، صراط و اذن است.
در مجموع، کتاب به گونه ای نسبتاً جامع به مسأله امامت و مباحث آن پرداخته است (گرچه سه مبحث اول کتاب کوتاه ترند) و به شیوه ای علمی و دور از تعصب، با استناد به مصادر اهل سنت ونیز دلایل مسلم عقلی امامت امیرالمؤمنین (علیه السلام) و نیز فضایل آن حضرت را اثبات می کند.
تاریخ فراغت از تألیف کتاب دلائل الصدق، 29 ربیع الاخر 1351ق است.

منابع دلائل الصدق

مصنف در خاتمه کتاب از این که از تعداد کمی از کتابهای علمای اهل سنت استفاده کرده عذر خواسته و دلیل آن را عدم دسترسی به منابع بیشتر در نجف ذکر کرده است؛ در عین حال، از مهمترین کتابهای اهل تسنن بهره برده که با توجه به امکانات آن روز، اهمیت دارد. وی برخی از منابعی را که استفاده کرده نام برده و به میزان استفاده خود از آنها اشاره کرده است؛ برخی از آنها عبارتند از: صحیح مسلم، صحیح بخاری، صحیح ترمذی، صحیح نسائی، صحیح ابوداود، موطأ ابن مالک، در المنثور سیوطی، تفسیر زمخشری، تفسیر رازی، مستدرک حاکم، کنزالعمال، تاریخ طبری، کامل ابن اثیر، مسند احمدبن حنبل، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، عقد الفرید ابن عبد ربه، صواعق ابن حجر و… .

ترجمه دلائل الصدق

ترجمه محمد سپهری، انتشارات امیرکبیر، 1374 و 1386 ش، تهران؛ بخش مطاعن آن چاپ نشده است.

چاپ های دلائل الصدق

نسخه چاپ تهران؛ در زمان حیات مؤلف با اشراف ایشان در سه جزء به طبع رسیده است: جزء اول، چاپخانه بوذر جمهری، سال 1369ق؛ جزء دوم، چاپخانه حیدریه نجف، 1372ق؛ جزء سوم، چاپخانه بوذر جمهری و مروی چاپخانه عالی علوی، 1373ق؛
تصحیح مرحوم آیة الله شیخ محمدرضا جعفری، قاهره، نشر دار المعلم للطباعة، 1396ق/1355ش؛
با مقدمه طاهر آل الشیخ راضی، نشر بنیاد فرهنگ اسلامی (کوشانپور)، 1396ق؛ افست از چاپ قاهره؛
تصحیح مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، قم، 1422ق؛ (تاکنون 7 جلد و احتمالاً به 15 مجلد می رسد). ویژگی های این چاپ:
الف) پاورقی هایی علمی زیر نظر سید علی حسینی میلانی به آن افزوده شده است.
ب) رساله ای در شناساندن کتاب ابن روزبهان با عنوان «اجلی البرهان فی نقد کتاب ابن روزبهان» از سیدعلی حسینی میلانی؛ ضمیمه جلد اول کتاب است؛
ج) مقدمه ای مفصل شامل معرفی علامه حلی (ره)، معرفی فضل بن روزبهان و کتاب او، معرفی قاضی شوشتری و معرفی محمدحسن مظفر؛
د) استفاده از نسخه خطی دست نوشت مؤلف و مقابله و مطابقت آن با نسخه چاپی زیر نظر مؤلف؛
هـ) مقابله و مطابقت سخن منقول علامه حلی (ره) و قاضی نور الله شوشتری (ره) با نسخه های چاپی و خطی نهج الحق و احقاق الحق؛
و) تخریج مصادر؛
ز) اعراب سامی خاص و کلماتی که احتمال اشتباه در خواندن دارند؛
ح) شناسایی اعلام، اماکن و… که در کتاب ذکر شده اند؛
ط) نقل حواشی مؤلف با امضای «منه» در پاورقی.
بیفزاییم که رساله ای نیز با عنوان «دراسة علمیه عن الدلائل» از مرحوم آیة الله سید مرتضی حکمی ضمیمه دلائل الصدق (قاهره، نشر دارالملعم، 1396ق/ 1355ش) چاپ شده است.
منابع :
1- تهرانی، شیخ آقا بزرگ، الذریعة.
2- پایگاه اطلاع رسانی lib.ahlolbait.ir مقاله خانم فرزانه امینی.
3- پایگاه اطلاع رسانی lib.ir.
4- نرم افزار درایة النور.
5- نرم افزار نور الولایة.
6- مقدمه مرحوم آیة الله مرعشی نجفی (ره) بر احقاق الحق.
7- حجتی، سید محمدباقر، «گزارشی از تألیف کتاب احقاق الحق و مؤلف آن»، فصلنامه نهج البلاغه، شماره1.

پی نوشت ها :

1- دارالهجره، قم. 1407ق.
2- انتشارات تاسوعا، 1379ق، مشهد و تهران.
3- الذریعة: ج1، ص291، ش 1521.
4- استاد فقید سیدجلال الدین محدث ارموی، رساله ای مفصل در شرح حال قاضی نورالله شوشتری نوشته که به ضمیمه کتاب «الصوارم المهرقه» ایشان چاپ شده است (سال 1327 شمسی). رساله یاد شده توسط عبدالحسین طالعی به فارسی ترجمه و در نشریه پیام بهارستان منتشر شده و متن کامل آن در سایت کتابخانه مجلس در دسترس است.
5- الذریعة: ج24، ص416، ش 2183.
6- الذریعة: ج10، ص216، ش611.
7- این مطالب، بخش هایی از کتاب دیگر مؤلف الانصاح عن احوال رجال الصحاح است که متن کامل آن در سالهای اخیر، توسط مؤسسه آل البیت (علیه السلام) منتشر شده است.
8- الذریعة: ج8، ص251، ش1033.

منبع مقاله :
فصلنامه ی تخصصی امامت پژوهی، شماره ی 2، تابستان 1390