دو درياى «شور و شيرين» مماس برهم (بدون غلبه بر يكديگر)، در كجا واقع است؟

سوره الرحمن/ آيه 19 و 20: «مرج البحرين يلتقيان»*«بينهما برزخ لايبغيان»

خداوند مى فرمايد: دو درياى مختلف را در كنار هم قرار داد در حالى كه با هم تماس دارند(مرج البحرين يلتقيان ). اما در ميان آن دو برزخى است كه مانع از طغيان و غلبه يكى بر ديگرى مى باشد(بينهما برزخ لايبغيان).
ماده «مرج» (بر وزن فلج ) به معنى مخلوط كردن و يا فرستادن و رها نمودن است و در اينجا به معنى فرستادن و در كنار هم قرار دادن مى باشد، به قرينه جمله (بينهما برزخ لايبغيان).
منظور از اين دو دريا به گواهى آيه 53 سوره فرقان، دو درياى آب «شيرين» و «شور» است، آنجا كه مى فرمايد «و هو الذى مرج البحرين هذا عذب فرات و هذا ملح اجاج و جعل بينهما برزخا و حجرا محجورا»: (او كسى است كه دو دريا را در كنار هم قرار داد يكى گوارا و شيرين است و ديگرى شور و تلخ، و در ميان آنها برزخى قرار داد تا با هم مخلوط نشوند).

اما در اينكه «اين دو درياى شيرين و شور كجاست كه بر يكديگر غلبه نمى كنند؟» و «اين برزخى كه ميان آن دو قرار دارد چيست؟» در ميان مفسران گفتگو بسيار است، و بعضى تعبيراتى دارند كه نشان مى دهد وضع درياهاى زمين در آن زمان براى آنها كاملا مشخص نبوده است، از جمله اينكه گفته اند:

– منظور از اين دو دريا درياى فارس و درياى روم است. در حالى كه امروز مى دانيم اين دو دريا آب شور دارند و برزخى در ميان آن دو نيست.

-يا اينكه گفته اند: منظور درياى آسمان و درياى زمين است كه اولى شيرين و دومى شور است. در حالى كه مى دانيم دريائى در آسمان وجود ندارد جز ابرها و بخاراتى كه از اقيانوسهاى زمين برمى خيزد.

– يا اينكه گفته اند: منظور از درياى شيرين آبهاى زيرزمينى است،كه با آبهاى درياها مخلوط نمى شود و برزخ ميان اين دو ديوارهاى اين مخازن آنها است. در حالى كه مى دانيم در زيرزمين چيزى به صورت دريا كمتر يافت مى شود[x]، بلكه ذرات آب در لابلاى ذرات خاك و شن مرطوب مخفى و پنهان است. هنگامى كه در نقطه اى چاه مى كنند اين رطوبتها تدريجا جمع شده و آب ظاهر مى گردد، بعلاوه لؤلؤ و مرجان كه در آيات بعد به آن اشاره شده از آبهاى زيرزمينى به دست نمى آيد.

پس منظور از اين دو دريا چيست؟ رودخانه هاى عظيم آب شيرين هنگامى كه به درياها و اقيانوسها مى ريزند معمولا دريائى از آب شيرين در كنار ساحل تشكيل مى دهند و آب شور را به عقب مى رانند و عجيب اينكه تا مدت زيادى اين دو آب شيرين و شور به خاطر تفاوت درجه غلظت به هم آميخته نمى شوند. در مسافرت با هواپيما در مناطقى كه اين رودخانه ها به دريا مى ريزند منظره درياهاى آب شيرين و شور كه در كنار هم قرار دارند و از هم جدا هستند به خوبى از بالا نمايان است. 

 هنگامى كه كناره اين آبها به يكديگر مخلوط شوند آبهاى شيرين تازه جاى آنها را مى گيرند، به طورى كه اين دو درياى جدا از هم دائما جلب توجه مى كند. جالب اينكه به هنگام مد دريا كه سطح اقيانوس بالا مى آيد آبهاى شيرين به عقب رانده مى شود، بى آنكه با آب شور مخلوط گردد (مگر در مواقع خشكسالى و كم آبى ) و قسمت زيادى از خشكى را مى پوشانند، لذا ساحل نشينان در اين مناطق با مهار كردن اين آبهاى شيرين نهرهاى زيادى در منطقه ساحلى به وجود مى آورند كه به وسيله آن زمينهاى فراوانى مشروب مى شود. اين نهرها كه از بركت جزر و مد ساحلى و تاثير آن در آب اين نهرها به وجود مى آيد در شبانه روز دو بار از آب شيرين پر و خالى مى شود، و وسيله بسيار مؤثرى براى آبيارى مناطق وسيعى هستند.(1)

در حديثى از امام صادق (عليه السلام) نقل شده است كه در تفسير آيه مرج البحرين يلتقيان … فرمود: «على و فاطمه (عليهم السلام ) بحران عميقان، لايبغى احدهما على صاحبه ، يخرج منهما اللؤ لؤ و المرجان، قال: الحسن و الحسين (عليهم السلام )»؛ (على و فاطمه دو درياى عميقند كه هيچيك بر ديگرى تجاوز نمى كند، و از اين دو دريا لؤ لؤ و مرجان يعنى حسن و حسين خارج شده اند).
در تفسير «در المنثور» همين معنى از بعضى از صحابه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله)نقل شده است .
مرحوم طبرسى نيز در «مجمع البيان» آنرا با مختصر تفاوتى نقل كرده است مى دانيم قرآن مجيد داراى بطونى است و يك آيه ممكن است چندين معنى  و يا دهها معنى داشته باشد و آنچه در اين حديث آمده است از بطون قرآن مى باشد كه منافاتى با معنى ظاهر آن ندارد.(2)

منبع:

1.تفسير نمونه ج23ص123تا126
2.تفسير نمونه ج23ص133