رأس مبارک امام حسین(ع) در کجا مدفون شد؟

درباره محلّ دفن سر مبارک امام حسین ( ع ) به خصوص و سرهاى دیگر شهداى کربلا به صورت عموم ، در کتاب‌هاى تاریخى شیعه و اهل سنّت و نیز منابع روایى شیعه اختلاف فراوانى مشاهده مى‌شود . البته اقوال نقل شده نیاز به بررسى دارد اما هم اکنون مشهورترین قول – که مورد قبول جامعه شیعى قرار گرفته – آن است که سر مبارک پس از چندى به بدن ملحق شد و در سرزمین کربلا مدفون گردید . براى آگاهى بیشتر به بیان این اقوال مى‌پردازیم : {J . 1 کربلا J} این نظر دیدگاه مشهور بین علماى شیعه است و علامه مجلسى ( ره ) به این شهرت اشاره کرده است . 1
شیخ صدوق ( ره ) با نقل روایتى ، الحاق سر به بدن در کربلا را از قول فاطمه دختر على ( ع ) و خواهر امام حسین ( ع ) نقل کرده است . 2 اما درباره کیفیت و چگونگى الحاق دیدگاه‌هاى مختلفى ابراز شده است .
برخى همانند سیدبن طاووس آن را امرى الهى مى‌داند که خداوند با قدرت خود و به صورت معجزه انجام داده است . وى از چون و چرا درباره آن نهى کرده است . 3
برخى دیگر چنین گفته‌اند : امام سجاد ( ع ) در بازگشت در روز اربعین 4 یا روزى غیر از آن ، سر را در کربلا در کنار بدن دفن کرد . 5
اما اینکه آیا دقیقاً سر به بدن ملحق شد و یا در کنار ضریح و در نزدیکى بدن دفن شد ، عبارت روشنى در دست نیست و در اینجا نیز سید بن طاووس چون و چرا را نهى کرده است . 6
عده‌اى گفته‌اند : پس از آنکه سر را در زمان یزید سه روز به دروازه دمشق آویزان کردند ، پایین آورده و آن را در گنجینه‌اى از گنجینه‌هاى حکومتى گذاشتند و تا زمان سلیمان بن عبدالملک در آنجا بود . سپس وى آن را بیرون آورده و پس از تکفین ، آن را در گورستان مسلمانان در دمشق دفن کرد . پس از آن جانشین وى عمر بن عبدالعزیز ( حکومت 99 تا 101 ق ) آن را از گورستان درآورده و معلوم نشد که با آن چه کرد ! اما با توجه به تقید او به ظواهر شریعت ، به احتمال فراوان آن را به کربلا فرستاده است . 7
در پایان متذکّر مى‌شویم که برخى از دانشمندان اهل سنّت مانند شبراوى ، شبلنجى و سبط ابن حویزى نیز اجمالاً پذیرفته‌اند که سر در کربلا دفن شده است . 8
{J . 2 نجف اشرف در کنار قبر حضرت على ( ع ) J}
از عبارت علّامه مجلسى ( ره ) و نیز با پژوهش در روایات چنین به دست مى‌آید که رأس مبارک در نجف اشرف و در کنار قبر حضرت على ( ع ) دفن شده است . 9 روایاتى همانند سلام دادن امام صادق ( ع ) به همراه فرزندش اسماعیل ، بر امام حسین ( ع ) – پس از نماز خواندن بر جدشان حضرت على ( ع ) در نجف – به صراحت و روشنى وجود سر را در نجف تا زمان امام صادق ( ع ) ثابت مى‌داند . 10
روایات دیگرى نیز همین مطلب را تأیید مى‌کند به گونه‌اى که حتى در کتاب‌هاى شیعه ، زیارتى براى سر امام ( ع ) در نزد قبر امام على ( ع ) نقل شده است . 11
درباره کیفیت انتقال سر به این مکان ، از قول امام صادق ( ع ) چنین نقل شده است : یکى از دوستداران اهل بیت ( ع ) در شام آن را سرقت کرد و به کنار قبر حضرت على ( ع ) آورد . 12 البته اشکال این دیدگاه آن است که قبر حضرت على ( ع ) تا زمان امام صادق ( ع ) براى همگان شناخته شده نبود .
در روایتى دیگر آمده است : پس از آنکه سر مدّتى در دمشق بود ، به کوفه نزد ابن زیاد برگردانده شد و او از ترس شورش مردم ، دستور داد که آن را از کوفه خارج کرده و در نزد قبر حضرت على ( ع ) دفن کنند . 13 اشکال دیدگاه قبلى به این دیدگاه نیز وارد است .
{J . 3 کوفه J}
سبط ابن جوزى این دیدگاه را ابراز کرده و گفته است : عمرو بن حریث مخزومى آن را از ابن زیاد گرفت و پس از غسل ، تکفین و خوشبو کردن ، سر را در خانه خود دفن کرد . 14
{J . 4 مدینه J}
ابن سعد صاحب طبقات الکبرى این دیدگاه را پذیرفته و چنین بیان کرده است : یزید سر را براى عمرو بن سعید حاکم مدینه فرستاد و او پس از تکفین ، آن را در قبرستان بقیع در کنار قبر مادرش فاطمه ( س ) دفن کرد . 15
این دیدگاه به وسیله تعدادى دیگر از دانشمندان اهل سنّت ( مانند خوارزمى ، در مقتل الحسین ( ع ) و ابن عماد حنبلى در شذرات الذهب ) پذیرفته شده است . 16 اشکال مهم این دیدگاه آن است که قبر حضرت فاطمه ( س ) معلوم نبوده تا در کنار آن دفن شود .
{J . 5 شام J}
شاید بتوان گفت : بیشترین گزارش‌هاى اهل سنّت ، حکایت از دفن سر در شام مى‌کند که معتقدان به این دیدگاه نیز در میان خود اختلاف داشته و اقوال مختلفى ابراز کرده‌اند همچون :
الف . در کنار دروازه فرادیس که بعدها مسجد الرأس در آن ساخته شد
ب . در باغى در کنار مسجد جامع اموى
ج . در دارالاماره
د . در گورستانى در دمشق
ه . در کنار دروازه توما . 17
{J . 6 رقّه J}
رقّه شهرى در کنار فرات بوده که گفته شده است : یزید سر امام ( ع ) را براى آل ابى محیط – خویشان عثمان که در آن زمان در این شهر ساکن بودند – فرستاد و آنها ، آن را در خانه‌اى دفن کردند که بعدها آن خانه به مسجد تبدیل شد . 18
{J . 7 مصر ( قاهره ) J}
نقل شده است : خلفاى فاطمى – که از آغاز نیمه دوم قرن چهارم تا آغاز نیمه دوم قرن هفتم در مصر حکم مى‌راندند و پیرو مذهب شیعى اسماعیلى بودند – سر مبارک امام حسین ( ع ) را از دروازه فرادیس شام ، به عسقلان و سپس به قاهره منتقل کردند و بر آن مقبره معروف به تاج الحسین ( ع ) را پس از سال 500 بنا کردند . 19
مقریزى سال دقیق انتقال سر از عسقلان به قاهره را سال 548 دانسته و گفته است : هنگام بیرون آوردن سر از عسقلان چنین مشاهده شد که خون آن هنوز تازه و نخشکیده است و بویى همچون مشک از آن به مشام مى‌رسد . 20 علامه سیدمحسن امین عاملى ( از دانشمندان معاصر شیعه ) پس از نقل انتقال سر از عسقلان به مصر مى‌گوید : « در محلّ دفن سر بارگاه بزرگى ساختند و در کنار آن نیز مسجدى بزرگ بنا کردند . من در سال 1321 ق آنجا را زیارت کرده و مردان و زنان زیادى را در حال زیارت و تضرع در آن مکان دیدم . سپس مى‌گوید : شکى در انتقال سرى از عسقلان به مصر وجود ندارد اما اینکه آن سر از آن امام ( ع ) یا شخص دیگرى بوده ، جاى شک است ! 21
علامه مجلسى ( ره ) نیز به نقل از گروهى از مصریان ، به وجود بارگاهى عظیم در مصر با نام « مشهد الکریم » اشاره مى‌کند . 22
( 1 ) بحارالانوار ، ج 45 ، ص . 145 ( 2 ) همان ، ج 45 ، ص 140 ( به نقل از : امالى صدوق ، ص 231 ) . ( 3 ) سیدبن طاووس ، اقبال الاعمال ، ص . 588 ( 4 ) شهید قاضى طباطبایى ، تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سیدالشهداء ، ج 3 ، ص . 304 ( 5 ) لهوف ، ص . 232 البته با صراحت نام امام سجاد ( ع ) را نمى‌آورد . ( 6 ) اقبال الاعمال ، ص . 588
( 7 ) امینى ، محمدامین ، مع الرکب الحسینى ، ج 6 ، ص 324 به نقل از : مقتل الخوارزمى ، ج 2 ، ص . 75 ( 8 ) همان ، ص 324 و . 325 ( 9 ) بحارالانوار ، ج 45 ، ص . 145 ( 10 ) همان ، ج 45 ، ص 178 به نقل از : کامل الزیارات ، ص 34 و کافى ، ج 4 ، ص . 571 ( 11 ) همان ، ص 178 و . ک : مع الرکب الحسینى ، ج 6 ، ص 325 – . 328 ( 12 ) بحارالانوار ، ج 45 ، ص . 145 ( 13 ) همان ، ص . 178 ( 14 ) تذکره الخواص ، ص 259 به نقل از : مع الرکب الحسینى ، ص . 329 ( 15 ) ابن سعد ، طبقات ، ج 5 ، ص . 112 ( 16 ) مع الرکب الحسینى ، ج 6 ، ص 330 و . 331 ( 17 ) مع الرکب الحسینى ، ج 6 ، ص 331 – . 335 ( 18 ) همان ، ص 334 به نقل از : تذکره الخواص ، ص . 265 ( 19 ) البدایه و النهایه ، ج 8 ، ص . 205 ( 20 ) مع الرکب الحسینى ، ج 6 ، ص . 337 ( 21 ) امین عاملى ، سیدمحسن ، لو اعج الاشجان فى مقتل الحسین ( ع ) ، ص . 250 ( 22 ) بحارالانوار ، ج 45 ، ص . 144