فقر از ديدگاه پيشوايان دين:

1ـ‌ فقر و بدبختي :

واژه «بدبخت» به معناي كسي است كه داراي بخت و اقبال بد باشد، از اين رو به كسي كه مصيبت‌ها، فلاكت و رنج فراوان دارد بدبخت مي‌گويند. در ميان گفتار پيشوايان دين يكي از عوامل بدبختي فقر و تهيدستي است.
امام علي مي‌فرمايند:«الفقر مع الدين الشقاء الاكبر(67) ؛ازبزرگترين بدبختي‌ها اين است كه بدهكاري با فقرهمراه شود.

2ـ فقر و نداري :

امام علي (ع) مي‌فرمايد:«هشدار! آگاه باشيد كه از جمله بلاها و بدبختي‌ها تهيدستي و نيازمندي است»(68).
امام صادق(ع) مي فرمايد:«خدايا! از نداري و از دست دادن توان اقتصادي ودرذلت افتادن به تو پناه مي برم»(69). آري در اين سخنان فقر همان نداري و نيازمندي است كه بايد از عواقب شوم و ذلت بار آن به خداوند متعال پناه برد و از او كه روزي دهندة همه ي موجودات است درخواست نمود تا وسعت رزق و آسايش عنايت فرمايد.

3ـ فقر و وابستگي :

انسان ناچار از برآوردن بسياري از نيازهاي مادي و معنوي خود و خانواده است، ازاين رو اگر خود نتواند كمبودهاي زندگي را تأمين كند، وابسته به ديگران خواهد شدو وابستگي به افراد ثروتمند پيامدهاي مناسبي نخواهد داشت.
امام سجاد(ع) به پيروان خويش فرمان مي دهد كه:« اظهر الياس من الناس فان ذلك من الغناء و اقل طلب الحوائج إليهم، فان ذلك فقر حاضر»(70). اميد خويش را از مردمان ببر، كه اين يك بي نيازي است و از درخواست كردن حاجت از ايشان بكاه كه خواستن فقري حاضر است.

4ـ فقر و تلخ كامي:

دنيا براي انسان خانه‌ي بسياري از مشقت‌ها و تلخ كامي‌هاست، دردها، رنج‌ها، مريضي‌ها، بي‌عدالتي‌ها و … همه و همه تلخي هايي است كه كم و بيش در طول زندگي هر انساني، او را به مشقت وا مي‌دارد. اما گاه كمبود وسائل لازم زندگي، غذا، لباس و مسكن بحراني مي آفرينند كه هيچ گاه از صفحه‌ي ذهنش محو نمي‌شود.
امام صادق (ع) به نقل ازلقمان حكيم مي فرمايد: «و ذقت المرارات كلها، فما ذقت شيئاً اَمْرَّ من الفقر»(71). مزه ي تمام تلخي ها را چشيدم، ولي چيزي تلخ‌تر از فقر به ذائقه ام نرسيد.

5ـ فقر و ذلت:

يكي از آثار ناخوشايند فقر، ديدگاهي است كه عموم مردمان نسبت به فقير دارند، تحمل نگاه‌هاي تحقير آميز همراه با ترحم گاه سخت تر از فقر و نداري است.
امام علي (ع) مي فرمايد:«‌القلهُ ذلهٌ»(72) ؛ كمبود امكانات اقتصادي ، ذلت آور است.

6ـ فقر و پريشاني:

در سخن پيشوايان معصوم، فقر سبب پريشاني و غم و اندوه معرفي مي شود. تاكنون از سخنان امامان معصوم عليهم السلام دريافتيم كه محروميت از امكانات ضروري زندگي، ريشه‌ي پريشاني، از دست دادن جايگاه اجتماعي، تلخ كامي، وابستگي و بدبختي و بسياري از پيامدهاي ديگر مي‌شود، از اين رو از انسان‌هاي مؤمن و غيرمؤمن خواسته شده است براي به دست آوردن روزي و توسعه دادن امكانات اقتصادي بكوشند و آن را در راستاي اهداف معنوي خويش به كار بگيرند.
امام صادق(ع) مي‌فرمايند: «كسي كه معشيت توسعه يافته ندارد، عقل و انديشه‌اش آشفته، دلش مشغول و زندگي اش نابسامان و ناقص است»(73).
به فرموده‌ي امام علي (ع):«ان الفقر مدهله للنفس، مدهشة للعقل، جالب للهموم»(74) ؛ فقر نفس را پريشان و عقل را حيران مي‌سازد و باعث هجوم غم ها مي شود.

عوامل فقر:

بسياري از كارهاي حرام و مكروه باعث فقر وتنگدستي مي‌شود، كسي كه خواستار گشايش در روزي است، ابتدا بايد از اين رفتارها دوري كند، سپس با تلاش و كوشش و با اميد و توكل به خداوند، به دنبال رزق خود برود. اكنون عوامل فقر و تنگدستي را به ترتيب اهميت يادآوري مي‌كنيم:

1ـ گناه:

يكي از عوامل كاهش روزي گناه و معصيت الهي است. هر گناهي كيفر و آثاري دارد كه در دنيا و آخرت دامن گير انسان مي شود.
امام رضا (ع) مي‌فرمايد: «ان مؤمنَ لينوي الذنب فيحرم رزقه»(75) ؛
همانا مؤمن نيت گناه مي‌كند و از رزقش محروم مي شود.
امام باقـر(ع) مي‌فـرمايد: «ان العبد ليذنب الذنب فيزوي عنـه الرزق»(76) ؛
بنـده مرتـكـب گنـاه مي‌شود، روزي وي ازاو زده مي شود.
امام علي (ع) مي فرمايند: «توقوا الذنوبَ فما من بليَّه و لانقص رزق الا بذنب حتي الخرش والكبوه و المصيبه»(77) ؛ از گناهان بپرهيزيد، زيرا هيچ بلا و كم شدن روزي حتي خراش‌ها و زخم‌هاي بدن و سقوط و افتادن و هر مصيبتي از گناهان سرچشمه مي گيرد. هنگامي كه انسان با گناه و معصيت هاي الهي از ساحت مقدس خداوند فاصله مي گيرد، رزق و روزي حلال هم كه در سايه توجه به خدا به دست مي آيد، از دسترس او دور مي شود و زندگي او رنگ خدايي را از دست داده و رنگ شيطاني و زشتي به خود مي گيرد و مصداقي از آيه:«‌و من اعرض عن ذكري فإن له و معيشه ضنكا»(78) هركس از ياد من روي گرداند زندگي ذلت باري خواهد داشت» مي گردد.
حضرت صادق (ع) مي فرمايد: «مؤمن به خاطر قصد و نيت گناه از روزي خويش محروم مي‌شود»(79).

2ـ كفران نعمت :

از عوامل كاهش روزي، كفران نعمت‌هاي الهي است، قرآن كريم در اين باره مي‌فرمايد: خداوند قريه‌اي را به عنوان مثال مطرح مي نمايد كه داراي امنيت و آسايش بودند و روزي فراواني به ايشان مي‌رسيد، آنان نسبت به نعمت‌هاي الهي كفران ورزيدند، از اين رو خداوند لباس گرسنگي و ترس را بر آنان پوشاند(80).
هنگامي كه شخص كفران نعمت مي كند، لياقت داشتن آن را ندارد، خداوند نيز رحمت و نعمت خويش را از او دريغ مي كند. كفران نعمت تنها به ناسپاسي زباني نيست، بلكه به كار بستن نعمت هاي الهي در غير مسير طاعت و بندگي و خدمت به خلق خدا، از نمونه‌هاي بارز كفران و ناسپاسي در مقابل نعمت هاي الهي است.
اسراف و دور ريختن نعمت و به كارگرفتن اعضاي بدن در مسيرگناه، چشم در نگاه به نامحرم، زبان در گفتن ناحق و غيبت و دروغ و… دست در ظلم به ديگران، انديشه در گناه، گوش در شنيدن آن چه حرام است و استفاده از اموال در گناه و عصيان، همه و همه مصداق كفران و ناسپاسي نعمت پروردگار است(81).

3ـ اسراف :

اسراف يعني خارج شدن از مسير طبيعي، هنگامي كه نعمت‌ها را در غير مسير آن به كار بگيريم رشد نمي‌كند، بلكه به سوي زوال پيش مي رود.
اميرالمؤمنين علي (ع) مي فرمايند:« اسراف سبب فقر و نيازمندي است و ميانه روي باعث بي نيازي مي شود»(82).

4ـ احتكار :

پيامبر اكرم(ص) مي فرمايند:«‌هركس كالاي مسلمانان را احتكار كند، خداوند متعال او را به جذام مبتلا كرده و از جهت مالي نيز ورشكسته مي شود»(83).

5ـ ربا :

از عوامل ديگر فقر ربا خوردن است، خداوند بركت را از سود به دست آمده از معامله و قرض ربوي، برداشته است.
عثمان به عيسي نقل مي كند شخصي به امام صادق عرض كرد: خداوند در قرآن كريم مي‌فرمايد: يمحق الله الربا و يربي الصدقات؛ خداوند ربا را نابود كرد، ولي صدقات را زياد مي‌كند». ولي مي‌بينيم كه بعضي ربا مي خورند و اموالشان به ظاهر زياد مي شود. امام در پاسخ فرمودند: «چه نابودي از اين بالاتر كه يك درهم ربا دين انسان را نابود مي‌كند و اگر توبه كند، باز هم اموالش از بين رفته و نابود مي‌شود»(84).

6ـ تظاهر به فقر:

برخي افراد در هر سخن و صحبتي خويش را فقير و تهي دست جلوه مي‌دهند، اين رفتار ناپسند خود ناسپاسي در پيشگاه الهي است، بلكه جلوه اي از زشت ترين درويي‌ها است.
پيامبر اكرم (ص) مي فرمايند: «من تفاقر افتقر»(85)؛ كسي كه خود را به فقرو تهي دستي بزند، فقير و نيازمند مي‌شود.
اميرالمؤمنان علي(ع) مي فرمايند:« تظاهر به فقر، سبب فقر مي شود»(86).

7ـ درخواست از ديگران :

يكي از عوامـل فقر اين است كه انسان خداي متعال را فرامـوش كند و تصـور كند كه
ديگران بدون خواست خداوند مي توانند حاجت او را برآورند، خداوند اين گونه افراد را به همان كسي واگذار مي كند كه اميد دارند و ديگر ياري خويش را از آنان دريغ مي كند.
اميرالمؤمنان علي (ع) مي فرمايند:« درخواست از ديگران كليد فقر است و روزي را نابود مي كند»(86).
در سخني از رسول اكرم در اين باره آمده است كه ايشان فرمودند:« هركس درخواهش را به روي خويش بگشايد، خداوند نيز در فقر را به سوي او باز مي كند»(87).
پيامبر اكرم (ص) در سخن زيباي ديگري مي فرمايند:« هركس اظهار نياز به ديگران نكند، خداوند بي نيازش مي كند، هركس خود را از حرام باز دارد خداوند او را پاك مي گرداند، هركس از خدا مسألت كند، عطايش مي كند و هر كسي كه در سؤال و درخواست را به روي خود بازكند، خدا در هفتاد نوع فقر را به روي او مي گشايد كه كوچكترين آنها با هيچ چيزي بسته نمي‌شود»()89.

8ـ ظلم و ستم :

دنيا خانه مكافات عمل است، هرچه را انجام مي دهيم به خودمان بر مي گردد، ظلم و ستم زودتر از هر چيزي در سرنوشت انسان تأثير گذار است.
اميرالمؤمنان علي(ع) مي فرمايند:«‌در ظلم كردن همين بس كه نعمت‌ها را از انسان دور مي‌كند، ظلم قدم‌ها را مي‌لغزاند، ملت‌ها را نابود ساخته و نعمت‌ها را سلب مي كند»(90).
امام صادق(ع) نيز مي فرمايند:«از جمله گناهاني كه نعمت‌ها را دگرگون مي‌سازد، ستم و سركشي است»(91).

9ـ تنبلي، كسالت و تن پروري:

يكي از عوامل فقر وتنگدستي، تنبلي و تن پروري است، وقتي انسان از قدرت جسمي و فكري خود بهره نگيرد و بيشتر به فكر خورد و خوراك و استراحت و خوش گذاراني باشد، بايد منتظر نيازمندي و نداري باشد.
اميرالمومنان علي (ع) مي فرمايد:« هنگامي كه كسالت و ناتواني با هم پيوند مي خورند، نتيجه‌ي اين پيوند فقر و تنگدستي است»(92).

10ـ تحقير نعمت‌ها :

نبايد به كوچك بودن و كم بودن نعمت نگاه كرد، بلكه بايد به فرستنده و عطاكننده‌ي آن نگريست، گاهي شخص بزرگي تنها يك كتاب را به انسان هديه مي‌كند ولي انسان تا آخر عمر از آن محافظت مي‌كند و آن را گرامي و سبب افتخار مي‌داند. چه بسا نعمت‌هاي كوچكي كه سبب و راهي به نعمت‌هاي بزرگ مي‌شود و بي توجهي و بي ارزش دانستن آنها محروميت مي‌آورد.
امام رضا(ع) مي‌فرمايند: «لاتستقلوا قليل الرزق فتحرموا كثيره»(93) رزق و روزي كم راناچيز مي‌شماريد، زيرا اين كار شما را از نعمت‌هاي فراوان محروم مي سازد.

11ـ نفرين پدر و مادر:

همانطور كه نيكي به پدر و مادر انسان را ثروتمند و عاقبت به خير مي‌كند، آزار و رنجاندن آنها سبب فقر و تهيدستي مي شود، بي شك نفرين آنها دامن انسان را مي‌گيرد و باعث ذلت و خواري و فقر مي‌گردد.
رسول خدا(ص) مي فرمايد:«از نفرين پدر و مادر دوري كنيد، زيرا به طورحتم به اجابت مي‌رسد و تأثير نفرين آن‌ها از شمشير برنده‌تر است»(94).
حضرت كاظم در بيان آثار نارضايتي و عقوق والدين مي‌فرمايد: «العقوق يعقب القله و يؤدي الي الذله»(95)؛ عقوق والدين كمي و تنگ دستي را به دنبال دارد و انسان را به ذلت وخواري مي‌كشاند.

12ـ بي توجهي به نيازمندان :

خداوند عالم را بهم پيوسته و موجودات را محتاج به يكديگر آفريده است، انسان‌ها نيازمند يكديگرند و بر يكديگر حق وحقوقي دارند، وقتي كسي ثروتمند مي شود بايد به ديگران توجه كند و نياز آنها را برآورد.
رسول خدا(ص) فرمودند: «كسي كه نعمتش افزون مي شود نياز مردمان نيز به او فراوان مي‌شود، اگر نياز آنها را برآورد نعمت‌هاي فراوان ديگري به او مي‌رسد، ولي اگر اين كار را نكند، آن چه را دارد از دست مي‌دهد»(96).

13ـ حرام‌خواري :

چقدر انسان‌ها به دنبال ثروت اگر چه حرام مي گردند و به هردري مي زنند تا مال و منالي جمع كنند، اما غافل از آن كه خداوند بركت را از مال حرام برداشته است و آن را مايه ي فقر و نياز قرار داده است.
پيامبر اكرم (ص) فرمودند:«هركس مالي را از راه نامشروع و حرام به دست آورد، خداي متعال او را فقير و نيازمند مي سازد»(97). در سخن زيباي حضرت صادق(ع) حرامخواري مايه‌ي نابودي روزي حلال معرفي شده است؛ «كثره السحت يمحق الرزق»(99)؛ حرامخواري زياد روزي را نابود مي كند.

14ـ‌ اظهار حرص :

انسان‌ها بايد وظيفه ي خويش را انجام دهند و بقيه‌ي كارها را به خالق بي همتا وا گذارند، حرص فراوان و آرزوهاي دراز، هيچ تأثيري در سرنوشت نيك و دستيابي به ثروت ندارد، بلكه باعث فقر و تنگدستي ميشود.
اميرالمؤمنان (ع)مي فرمايند:«اظهار الحرص يورث الفقر»(101)؛‌اظهاركردن حرص باعث فقر وتنگدستي مي شود.
 

15ـ‌ عادت به دروغ و قسم دروغ‌:

برخي انسان‌ها براي فروختن جنس خود چند قسم دروغ مي خورند و تا آنجا پيش مي‌روند كه قسم دروغ به عادتي هميشگي براي آنان تبديل مي شود، آنان دروغ مي‌گويند تا به اهداف خويش دست يابند، اما غافل از آن كه كارگردان عالم وجود، خير و بركت را در صدق و راستي قرار داده است.
رسول خدا (ص) مي فرمايند: «الكذب ينقص الرزق»(102)؛ دروغ گفتن روزي انسان را كم مي‌كند.

16ـ ترك جهاد:

«جهاد» داراي ارزش و جايگاه ويژه اي است و ترك آن آثار و پيامدهاي ناگواري به دنبال دارد از جمله آثار آن فقر وتنگدستي است.
امام صادق (ع) به نقل از پيامبر (ص) مي فرمايند: «بهشت دري دارد كه به نام مجاهدان ناميده شده است و هنگامي كه مجاهدان با سلام هاي خود به آن مي رسند، باز مي‌شود و آنان وارد مي‌شوند، فرشتگان به آنان خوش آمد مي‌گويند. سپس فرمودند:هر كس كه جهاد را ترك كند، خوار و ذليل مي شود و در زندگي فقير و تهيدست مي گردد و دينش از بين مي رود»(103).

17ـ نپرداختن قرض از ترس فقر:

امام باقر (ع) مي‌فرمايند: «اگر كسي قدرت وتوانايي پرداختن بدهكاري خود را دارد، اما از ترس فقر از پرداختن آن امتناع مي‌ورزد، خداي متعال در همان حال نيز مي تواند او را فقير و نيازمند سازد»(104).
بسياري از فكرهاي انسان ها و پيش بيني آنها بر اساس حقيقت و واقعيت‌ها نيست، انسان‌ها قرض و مال مردم را نمي‌پردازند و فكر مي‌كنند اين كار باعث فقرآنان مي شود، در حالي كه همه اتفاق‌ها، فقر و ثروت، در اختيار قدرت خداوند متعال است و اوست كه در هر حالي مي تواند انسان را فقير سازد و يا توانگر كند.

18ـ گوش كردن موسيقي:

يكي از عوامل فقر گوش دادن به موسيقي حرام است كه نفاق را در پي دارد.
اميرالمومنين علي(ع) مي فرمايد: «گوش كردن زياد موسيقي، فقر و تهيدستي را به دنبال دارد»(105).

19ـ تلاوت نكردن قرآن :

همانگونه كه تلاوت قرآن باعث گشايش روزي مي شود، تلاوت نكردن و فاصله گرفتن از قرآن روزي را كاهش مي دهد.
رسول خدا(ص) در اين باره مي فرمايد: «بهره اي از قرآن، براي خانه‌هاي خود قرار دهيد، زيرا در خانه اي كه قرآن تلاوت مي شود، گشايش و آسايش و نيكي به اهل آن خانه رو مي كند، اموال ساكنان آن فراوان مي‌شود. اما اگر تلاوت قرآن را رها كنند، در تنگنا و سختي قرار مي‌گيرند و خير و بركت آن خانه كم مي شود و مال و ثروت ساكنان آن كاهش مي يابد»(106).

20ـ قطع رابطه با خدا :

قطع رابطه با خداوند، يعني دور شدن از درياي رحمت فيض قدرت بي انتها، كسي كه به ياد خدا نباشد و او را نخواند از سرچشمه هستي جدا شده و فقط به اسباب مادي توجه مي كند.
در سخن امامان عليهم السلام آمده است كه فرموده اند : اين كا ر باعث فقير شدن انسان مي شود.
امام صادق (ع) مي‌فرمايد: «من لم يسأل الله من فضله إفتقر»(107) ؛ كسي كه فضل خدا را درخواست نكند، فقير و نيازمند مي شود.

21ـ ترك گشايش بر خانواده :

خداوند متعال دوست دارد بروز و ظهور نعمت در ظاهر زندگي افراد نمايان شود، به عبارت ديگر وقتي به بنده اي نعمت عنايت مي كند در ظاهر زندگي او نمود و جلوه پيدا كند و آن نعمت‌ها را در آسايش و گشايش همسر و فرزندانش به كار بگيرد.
يكي از عوامل فقر اين است كه شخص با اين كه مي‌تواند براي خانواده‌اش گشايش ايجاد كند از آن دريغ مي ورزد.
امام رضا (ع) مي‌فرمايند: «سزاوار است كه مرد بر خانواده‌اش، گشايش ايجاد كند تا آرزوي مرگ وي را نكنند.(108) سپس امام اين آيه را تلاوت فرمود: «ويطعمون الطعام علي حبهمسكيناً و يتيماًو اسيراً »(109) ؛ انسان‌هاي شايسته كساني هستند كه به مسكين و يتيم و اسير غذا مي‌دهند با آن كه خود آن را دوست دارند.

22ـ ترك نهي از منكر :

بي تفاوتي نسبت به گناه در جامعه آثاري تخريب كننده دارد و سبب مي شود عذاب الهي بر آنان فرود آيد و از درگاه خداوند دور گردند. يكي از آثار آن كاهش روزي است.
امام صادق(ع) مي‌فرمايند: «اگر جوان يا نوجواني در ميان جمع پرورش يابد ولي آنان او را از گناهي كه انجام مي‌دهد بازندارند و توبيخش نكنند، خداي متعال، اولين عقوبت و كيفر آن را كاهش روزي آنان قرار مي دهد»(110).

23ـ ولخرجي :

يكي از عوامل فقر، ولخرجي و استفاده از ثروت و مال، بدون تفكرو انديشه است. «ولخرجي» ‌استفاده‌ي نابجا است كه تبذير نيز ناميده مي شود.
حضرت علي (ع) مي‌فرمايند: «كسي كه به تبذير و ولخرجي افتخار كند با ورشكستگي خوار و ذليل مي‌شود»(111).
رسول خدا (ص) نيز مي‌فرمايند: «كسي كه در مخارج زندگي ميانه روي كند، خداوند رزق و روزي به او عنايت مي كند و هركس را كه تبذير و ولخرجي كند، از روزي محرومش مي‌سازد(112).

24ـ خيانت :

همانگونه كه رعايت امانت و بازگرداندن آن سبب جلب روزي مي شود، خيانت در آن از اسباب فقر و تنگدستي است.
پيامبر اكرم (ص) مي‌فرمايند: «بازگرداندن امانت روزي را جلب و خيانت در آن سبب فقر مي‌شود»(113).
اميرالمؤمنان علي (ع) مي فرمايند: «امانت داري، روزي را به سوي خود جلب مي كند و خيانت فقر را به خود جذب مي كند»(114).

25ـ رد كردن فقير در شب :

كمك به نيازمندان روزي را دو چندان مي سازد، اما رد كردن فقير به خصوص در شب سبب فقر مي شود.
امام علي (ع) مي فرمايند:« رد كردن فقير در شب، باعث فقر مي گردد»(115).

26ـ قطع كردن رابطه‌ي خويشاوندي :

صله‌ي رحم آنقدر مهم و اثرگذار است كه چه مؤمن و چه فاجر اگر به آن عمل كنند از آثار آن بهره مند مي‌شوند كه از جمله اين آثار فزوني ثروت ودارايي است.
امام علي (ع) مي‌فرمايند:« اگر خانواده‌اي فاجر گرد هم آيند و به ياري هم بشتابند، خداوند به آنها روزي مي دهد ولي اگر خانواده اي با تقوا، تفرقه و قطع رحم كنند خداوند آنها را از روزي محروم مي كند»(116).
امام علي در بياني ديگر نيز مي فرمايند: «هنگامي كه رشته‌ي خويشاوندي بريده شود اموال به دست اشرار مي‌افتد»(117).

27ـ خواب قبل از طلوع آفتاب :

ما بسياري از رمز و رازهاي اين عالم را نميدانيم و از آنچه در اطرافمان رخ مي دهد، بي‌خبريم. صبحگاهان، قبل از طلــوع خورشيد، فرشتگان در رفت و آمد بين زمين و آسمان هستند و روزي انسان‌ها را بين آنهـا تقسيم مي كنند.
امام رضا (ع) درباره‌ي اين آيه ي قرآن:« فالمقسمات أمراً»(118). قسم به فرشتگاني كه امور را تقسيم مي كنند، مي‌فرمايد: «فرشتگان روزي آدميان را بين طلوع فجر و طلوع آفتاب تقسيم مي‌كنند، هركس در اين وقت بخوابد از روزي خويش غفلت ورزيده است.(119)
امام صادق(ع) نيز مي‌فرمايند: «خواب بامدادان نيكو و مبارك نيست، روزي را بر مي‌گرداند، رنگ انسان را زرد مي كند، رنگ صورت را تغيير مي دهد، خواب انسان‌هاي بدبخت است زيرا خداوند روزي انسان‌ها را بين طلوع فجر و طلوع آفتاب تقسيم مي‌كند، مبادا در آن هنگام درخواب باشي»(120).
اميرالمؤمنان علي (ع) نيز در اثر گذاري اين خواب بر روزي انسان فرمودند:« خواب قبل از طلوع خورشيد سبب فقر و تنگدستي مي شود»(121).

پي نوشت ها :
 

67- ميزان الحكمه، ج 3، ص 2441
68- شيخ طوسي، الامالي، ص 146و بحارالانوار، ج 67، ص 51
69- وافي، ج 8، ص 801
70- محمدرضا حكيمي، ترجمه الحياة‌، ج 1، ص 529
71- محمدحكيمي، معيارهاي اقتصادي در تعاليم رضوي، ص 119
72- الحياة، ج 2، ص 284
73- همان، ج 4، ص 303
74- همان، ص 283
75- شيخ صدوق، ثواب الاعمال، ص 241
76- شيخ حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 15، ص 301
77- شيخ حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 15، ص 301 و بحارالانوار، ج 10، ص 95.
78 – ص 95.
79- سوره طه، آيه 124
80- ثواب الاعمال، ص 42.
81- سوره نحل، آيه 112.
82- گشايش روزي، ص 137
83- غررالحكم، ص 359.
84- بحارالانوار، ج 63، ص 292
85- گشايش روزي، ص 139
86- تحف العقول، ص 42، بحارالانوار، ج 76، ص 316
87- غررالحكم، ص 366.
88- غررالحكم،ص 361
89- الحسن بن فضل طبرسي، مكارم الاخلاق ، ص 445
90- گشايش روزي، ص 141.
91- غررالحكم، ص 345.
92- شيخ صدوق، الخصال، ص 321.
93- كافِي، ج 5، ص 86.
94- بحارالانوار، ج 7، ص 347
95- همان ، ص 84
96- مستدرك الوسايل، ج 15، ص 195
97- بحارالانوار، ج 96، ص 161.
98- مستدرك الوسايل، ج 13، ص 63.
99- بحارالانوار، ج 75، ص 256.
100- همان، ج 7، ص 162.
101- همان، ج 7، ص 162.
102- ميزان الحكمه، ج 3، ص 2678
103- گشايش روزي، ص 150.
104- الكافي، ج 5، ص 101
105- وسائل الشيعه، ج 15، ص 347
106- همان، ج 6، ص 200و بحارالانوار ، ج 89، ص 200
107- مكارم الاخلاق، ص 268، اصول كافي، ج 2، ص 467
108- گشايش روزي، ص 155
109- سوره انسان، آيه 8
110- مرتضي نجفي، اسعة‌ و الرزق، ص 38، به نقل از ثواب الاعمال
111- غررالحكم، ص 360
112- اصول كافي، ج 2، ص 122
113- اصول كافي، جلد 5، ص 133
114- تحف العقول، ص 221
115- الخصال، ص 505
116- الكافي، ج 2، ص 347
117- الكافي، ج 2، ج 2، ص 348
118- سوره ذاريات، آيه 4
119- مكارم الخلاق، ص
120- همان
121- الخصال، ص 505
 

ادامه دارد
/ع