روابط ايران و روسيه در دوره آقامحمدخان چگونه بود؟

روسيه در اواخر دوران حكومت صفويان در صدد بود تا به طريقي به درياي آزاد از راه قفقاز و تركستان غربي و يا از طريق آسياي صغير راه يابد و اين طرح را پطر كبير ترسيم كرده و از طرف ديگر در داخل ايران هم بعد از صفويان مدتي حكومت­هاي قومي در ايران تشكيل شد كه مانع از عملي شدن اين نقشه شد تا اينكه نوبت به سلسله قاجار و آقامحمدخان قاجار مؤسس اين سلسله رسيد.
آقا محمدخان قاجار كه از سال 1193 يعني بعد از مرگ كريم خان زند در صدد بدست گرفتن قدرت بود، مدت 16 سال درگير مسائل داخلي ايران بود، لذا آرامشي در داخل ايران نبود كه روسيه بتواند با حكومت واحدي ارتباط برقرار كند، تنها مسئله اي كه روسيه و آقامحمدخان را به هم ربط مي دهد، مسئله گرجستان و فعاليت­هاي تجاري عده­اي از اهالي روس در ايران مي باشد.
با توجه به مطالب گفته شده مسئله گرجستان اصلي ترين عامل ارتباط آقامحمدخان با روس بود بدين ترتيب كه روسيه به هر طريق ممكن مي خواست به درياي آزاد راه يابد و لذا توجه خود را به سمت قفقاز متمركز نمود و با تحريكات خود ارايكلي حكمران گرجستان را تحت حمايت خود كشيد؛ زيرا در اين زمان ايران در آتش جنگهاي داخلي و انقلابهاي پي در پي مي سوخت و اصولاً دولت متمركزي وجود نداشت كه از مرزها و تماميت و استقلال ايران دفاع كند.[1]كاترين دوم پيشنهاد اتحاد ارايكلي را قبول مي كند و مبلغي هم مقرري براي وي تعيين، و يكي از سرداران خود را با نيروي كافي براي آماده سازي راه حمله به ايران به طرف گرجستان مي فرستد.
از طرف ديگر در اين زمان آقامحمدخان از منازعات داخلي فارغ شده به سوي گرجستان راهي مي شود و با حمله به اين منطقه نقشه گوداويچ سردار روس را نقش بر آب كرده و نيروي روس بخاطر سريع بودن حمله آقامحمدخان نتوانست در آن موقع خطرناك به ارايكلي كمك كند و ارايكل هم فرار كرده مجدداً به روسيه متوسل مي شود.[2]گويا آقامحمدخان بعد از اينكه اوضاع گرجستان و تفليس را آرام كرد عازم خراسان مي شود و بعد از فتح خراسان خبر مي رسد كه نيروي روس و ارايكلي دوباره عزم گرجستان و ايالات شمال غربي ايران را دارند كه در اين زمان آقامحمدخان بي درنگ عازم قفقاز مي شود؛ ولي اين دفعه گويا قبل از رسيدن آقامحمدخان به منطقه كاترين دوم پادشاه روس مي ميرد و پل پسر پطر به حكومت رسيد و او دستور مراجعت نيروي روس را صادر كرد. بدين ترتيب لشكر روس پراكنده شد و ولايات شروان و دربند و ديگر اراضي را ترك كرد. و به روسيه بر مي گردند.[3] لذا اين دفعه آقامحمدخان با نيروي روس بطور مستقيم درگير نمي شود.

روابط اقتصادي:
از طرف ديگر روابط روس با ايران در زمان آقامحمدخان اقتصادي بوده بدين ترتيب كه در حدود سالهاي 1200 روسها در اشرف كارخانه تجاري برپا كرده و در آن به فعاليت اقتصادي و تجاري مشغول بودند؛ ولي وقتي كه معلوم گرديد اين گروه مقصاد سياسي نيز دارند و به اصطلاح جاسوسي مي كردند، لذا آقامحمدخان از اقدامات آنان جلوگيري نمود.[4]در منابع ذكري از ارسال سفرا بين دولتين ايران و روسيه در زمان آقامحمدخان به ميان نيامده و تنها برخورد و ارتباط دولتين مذكور را در اين زمان نويسندگاني همچون شميم و سپهر فقط به صورت درگيري در قفقاز و گرجستان اشاره مي كنند و آن هم نه بصورت درگيري مستقيم چون نيروي روس در موقع تاخت و تاز آقامحمدخان در سال 1212 در منطقه بعلت مرگ كاترين دوم به روسيه برگشته بود و لذا اقدامات آقامحمدخان بهانه­اي بدست روسها داده تا براي هجوم به ايران در دوران فتحعلي شاه اقدام كنند و كينه و عقده­هاي محلي و ملي زمينه­اي مناسب در عرصه سياست بعد از مدتي از مرگ آقامحمدخان منجر به جنگهاي طولاني و دادن امتيازات فراوان از جانب ايران گرديد.
در نتيجه: روابط ايران و روس در زمان آقامحمدخان اولاً به علت اشتغالات داخلي آقامحمدخان كه فرصت كمتري به او داد كه نسبت به روابط با همسايگان اقدام كند و ثانياً افرادي كه از طرف روس در تجارت و امر اقتصادي با ايران رابطه داشتند گويا آقامحمدخان از قصد و نيّت آنها كه جاسوسي بوده آگاه مي شود و از فعاليت آنها جلوگيري مي كند و ثالثاً روسيه نيز به خاطر اشتغالاتش در اروپا فرصت برقراري ارتباط با آقامحمدخان پيدا نكرده هر چند كه روسيه آرزوي رسيدن به آبهاي آزاد را از زمان پطر كبير در سرداشتند و بالاخره وقايع گرجستان نزديك بود كه بهانه‌ي درگيري مستقيم روس و ايران در زمان آقامحمدخان را فراهم كند؛ ولي به دليل مرگ كاترين اول و بعد از او قتل آقامحمدخان اين امر حدود 6 سال به تأخير افتاد.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. تاريخ ايران، نويسنده:سرجان ملكم.
2. آقامحمدخان قاجار چهره حيله گر تاريخ، نويسنده:محمد واحد پناهي سمناني.
3.  احسن التواريخ (تاريخ محمدي)، نويسنده:محمدتقي ساروي.
4. ايران در دوره‌ي سلطنت قاجار نويسنده:علي اصغر شميم.

پي نوشت ها:
[1] . شميم، علي اصغر، ايران در دوره سلطنت قاجار، تهران، انتشارات زرياب، چاپ اول، 1379، ص 84.
[2] . شميم، همان، ص 10.
[3] . سپهر، محمدتقي لسان الملك، ناسخ التواريخ، تهران، انتشارات اساطير، چاپ اول، 1377، ج1، ص 83.
[4] . همداني، عبدالله رازي، تاريخ ايران، تهران، انتشارات اقبال، 1317، ص 634.