حضرت عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن بن زيد بن حسن بن على بن ابى‏طالب(علیه السّلام) -كه به عبدالعظيم حسنى شهرت يافته از جمله عالمان و راويان بزرگ حديث شمرده مى شود كه جايگاه والايى را در بين محدثان عصر خويش و عصر متأخر احراز كرده است؛ اساتيد برجسته، و همچنين شاگردان بزرگ وى بهترين شاهد بر اين مدعا هستند.
اين جايگاه رفيع روايى موجب شده تا روايات ايشان مورد توجه مؤلفان جوامع حديثى قرار گيرد، و حتى برخى از ايشان، روايات آن حضرت را گرد آورده، «مسند جامع روايات» ايشان را تأليف كرده‏اند.
اين مقاله بر آن است تا جايگاه روايى آن حضرت را از جهات مختلف به خوانندگان بنماياند و محتواى روايات آن حضرت را به اجمال بررسى كند. لذا مباحث اين مقاله در چهار فصل پى گرفته شود:
فصل اوّل. حضرت عبدالعظيم در منابع رجالى ،
فصل دوم. طبقه روايى حضرت عبدالعظيم ،
فصل سوم. روايات حضرت عبدالعظيم ،
فصل چهارم.مسانيد حضرت عبدالعظيم .
فصل اول. حضرت عبدالعظيم در منابع رجالى
تمامى منابع و مصادر رجالى شيعه به شرح حال حضرت عبدالعظيم پرداخته‏اند و هريك به گونه‏اى، هر يك نكاتى از زندگى و شخصيت ايشان را ذكر كرده‏اند. ما در اين فصل در ضمن چند گفتار، نسب، مدح، توثيق و تأليفات ايشان را ذكر خواهيم كرد:

گفتار اول. نسب حضرت عبدالعظيم

نجاشى ضمن نام بردن از آن حضرت و شرح سفر ايشان به رى و ماجراى فوت ايشان مى‏گويد:
هنگامى كه جنازه ايشان را براى غسل برهنه مى‏كردند، در جيب لباس ايشان نوشته‏اى يافت شد كه در آن نسب آن حضرت اين گونه ذكر شده بود، من ابوالقاسم، عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن بن زيد بن على بن حسن بن على بن ابى‏طالب هستم.(1)
براساس اين نسخه از رجال النجاشى، شش نفر در نسب آن حضرت، واسطه بين وى و امام على(علیه السّلام) هستند، لكن در نسخه‏هاى معتبر از رجال النجاشى‏(2) و همچنين در ديگر منابع رجالى شيعى،(3) بين زيد و حسن بن على شخص ديگرى واسطه نيست.
بنابراين، پدر و اجداد آن حضرت تا امام على(علیه السّلام) بالغ بر پنج نفر هستند كه‏ عبارت‏اند از:
1. امام حسن بن على بن ابى‏طالب(علیه السّلام) امام دوم و سرسلسله سادات حسنى‏
2. زيد بن حسن‏
وى بزرگ‏ترين فرزند امام مجتبى(علیه السلام) است كه متصدى و متولى اوقاف رسول خدا(صلی الله علیه واله)، بزرگوار، نيكوكار و داراى اخلاق نيك بوده است. برخى از شاعران او را مدح گفته و مردمان به وى روى مى‏آورده‏اند.(4)
از آنجا كه زيد بن حسن، متولى اوقاف رسول خدا(صلی الله علیه واله) و اوقاف اميرالمؤمنين(علیه السلام) بوده، در طول تاريخ زندگى‏اش با حاكمان عصر خويش مناسبات و مراوده‏هايى داشته كه در كتابهاى تاريخ مسطور است.(5)
وى از ابن عباس و جابر بن عبداللّه انصارى و امام حسن بن على(علیه السلام) روايت‏كرده است‏(6) و در محلى به نام حاجر، در شش منزلى مدينه مدفون شده است.(7)
3. حسن بن زيد
وى تنها فرزند ذكور زيد و از بزرگان عصر خودش به شمار مى‏رفته، و به بخشش و كرم و سخاوت در بين بنى‏هاشم شهرت داشته است.
منصور عباسى او را به ولايت مدينه گمارد و در زمان ديگر خلفاى عباسى، همچون مهدى و هادى و هارون الرشيد نيز زنده بود و به سال 168ق، وفات يافت.
4. على بن حسن بن زيد
على، ملقب به «سديد»، مادرش كنيز بود. وى با جماعتى از سادات حسنى عليه خليفه عباسى شوريد كه با شكست اين قيام، به دستور ابوجعفر منصور عباسى دستگير و به بغداد منتقل شد و پس از مدتى در زندان وفات يافت.(8)
5. عبداللّه بن على‏
وى در زمان حيات جدش، حسن بن زيد متولد شد و چون قبل از تولد وى، پدرش در زندان درگذشت، كفالت او به عهده جدش گذاشته شد. او را عبداللّه قافه نيز گفته‏اند.(9)
از عبداللّه، به نقلى، پنج پسر(10) و به نقل ديگر، نُه پسر(11) بر جاى ماند كه يكى از ايشان حضرت عبدالعظيم بود.

گفتار دوم. توصيف حال رجالى حضرت عبدالعظيم

اينك كه با آن حضرت و نسب وى آشنا شديم، وصف رجالى ايشان را در مصادر رجالى بررسى مى‏كنيم. در تمامى منابع رجالى شيعه، حضرت عبدالعظيم مدح و ستايش شده است.
از جمله:
1. نجاشى از غضايرى، به سند معتبر، جريان ورود حضرت را به رى از احمد بن محمد بن خالد برقى، نقل كرده و در ضمن آن، عبادت ايشان و نيز رؤيايى را -كه برخى درباره آن حضرت ديده بودند روايت نموده است. تمامى اين گفتار شاهدى بر مدح و ستايش آن حضرت است.(12)
2. شيخ طوسى در كتاب رجال خود در ضمن اصحاب امام هادى(علیه السلام) مى‏گويد: عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى -رضى اللّه عنه.(13)
و همين عبارت را در ضمن اصحاب امام عسكرى(علیه السلام) هم آورده است.(14) و در مجمع الرجال به نقل از رجال طوسى اضافه مى‏كند كه «يروى عنهما».(15)
3. شيخ صدوق در مشيخه كتاب من لا يحضره الفقيه، ضمن ذكر سندش به حضرت عبدالعظيم ،درباره ايشان مى‏گويد: و كان مرضياً.(16)
همچنين در كتاب صوم از كتاب من لا يحضره الفقيه نيز همين تعبير را درباره وى به كار برده است.(17)
در برخى از رواياتِ حضرت عبدالعظيم در كتب شيخ صدوق در تعبير واسطه بين عناوين اسناد، به صورت جمله معترضه، تعبير «كان مريضاً» نقل شده كه به عقيده نگارنده، اين موارد، تصحيف «كان مرضياً» است. و شاهد بر اين مدعا آنكه، اولاً، اين نوع تعبير در كتب شيخ صدوق ديده مى‏شود. ثانياً، تعبير «كان مريضاً» و گزارش از بيمارى راوى، امرى متعارف در بين اسناد نيست؛ لذا با توجه به اين دو قرينه، اين موارد را نيز تأكيد بر مرضى بودن حضرت عبدالعظيم مى‏دانيم.(18)
مرحوم مجلسى در شرح اين عبارت مى‏گويد:
مراد از اين تعبير، صحت دين وى است و اينكه اصحاب به حديث وى عمل مى‏كرده‏اند و از وى راضى بوده‏اند.(19)
4. علامه حلى در شرح حال وى مى‏گويد:
كان عابداً ورعاً، له حكاية تدل على حسن حاله، ذكرناها فى كتابنا الكبير؛ وى عابد و متقى بود و براى وى حكايتى است كه دلالت بر نيكويى حال وى دارد. ما اين حكايت را در كتاب بزرگمان ذكر كرديم.(20)
به نظر مى‏رسد، مراد وى از حكايت فوق، مطالب منقول از رجال النجاشى و حديث عرض دين باشد؛ همچنان كه مراد وى از كتاب بزرگ، كتاب كشف المقال فى احوال الرجال است ،كه مفقود شده است.
5. امام صادق(علیه السلام) در روايت عرض دين از حضرت عبدالعظيم، پس از اتمام كلام، فرمودند: يا اباالقاسم، انت ولينا حقاً.(21)
6. در روايتى كه صدوق در ثواب الاعمال با سند نقل مى‏كند – كه زيارت حضرت عبدالعظيم همچون زيارت امام حسين(علیه السلام) در ثواب شمرده شده، رفعت مرتبه و جايگاه حضرت عبدالعظيم و اعتماد به وى روشن مى‏شود. روايتْ اين‏گونه است:
حدثنى على بن احمد، قال: حدثنى حمزة بن القاسم العلوى -رحمه اللّه قال: حدثنى محمد بن يحيى العطار عمن دخل على ابى الحسن على بن محمد الهادى(علیه السلام)، من اهل الرى، قال: دخلت على ابى الحسن العسكرى(علیه السلام)، فقال: اين كنت؟ قلت: زرت الحسين(علیه السلام). قال: أما انك لو زرت قبر عبدالعظيم عندكم، كنت كمن زار الحسين بن على(علیه السلام)؛
على بن احمد براى من حديث كرد. او گفت: حمزة بن قاسم علوى – خدايش بيامرزد – مرا حديث كرد. او گفت محمد بن يحيى عطار نقل كرد براى من، از كسى از اهل رى كه بر ابوالحسن على بن محمد هادى(علیه السلام) وارد شده بود. او گفت: بر ابوالحسن عسكرى(علیه السلام) واردم، پس حضرت فرمود: كجا بودى؟ گفتم: حسين بن على را زيارت كردم. حضرت فرمود: اما اگر تو قبر عبدالعظيم را -كه نزد شماست زيارت مى‏كردى، مثل كسى بودى كه حسين بن على(علیه السلام) را زيارت كرده است.(22)
از آنجا كه اين روايت، مدح بسيار قوى‏اى درباره حضرت عبدالعظيم است، مستند برخى در توثيق و تعديل آن حضرت شمرده شده است؛ اما به دليل مجهول بودن راوى از امام عسكرى(علیه السلام) ضعيف است. همچنين اين روايت را با گفته شيخ طوسى در رجالش -كه حضرت عبدالعظيم را از اصحاب امام عسكرى(علیه السلام) برشمرده منافى دانسته‏اند.(23)
با توجه به مصادر روايى و مرويات حضرت عبدالعظيم، هيچ دليلى بر مصاحبت آن حضرت با امام عسكرى(علیه السلام) وجود ندارد. و احتمالاً اشتباه از نسخه‏هاى رجال الطوسى يا خود شيخ طوسى بوده است، كه ان‏شاءاللّه در فصل دوم اين مقاله تحقيق خواهد شد. بنابراين، اشكال تنافى و تناقض جا ندارد.
7. محدث نورى از رساله صاحب بن عباد – كه در شرح حال حضرت عبدالعظيم نگاشته شده و به خط برخى از بنى بابويه و به سال 516 ق، نوشته شده نقل كرده كه:
روى ابوتراب الرويانى، قال: سمعت أبا حمّاد الرازى يقول: دخلت على علي بن محمد(علیه السلام) بسرّ من رأى، فسألته عن أشياء من الحلال و الحرام، فأجابنى فيها، فلمّا ودّعته ،قال لى: يا أباحمّاد، إذا أشكل عليك شى‏ء من أمر دينك بناحيتك، فسل عنه عبدالعظيم بن عبداللّه الحسنى و اقرأه منى السلام؛
ابوتراب رويانى روايت مى‏كند كه شنيدم ابوحماد رازى مى‏گفت: بر امام هادى(علیه السلام) در سامرا وارد شدم و مطالبى از حلال و حرام از ايشان پرسيدم كه پاسخ دادند. هنگامى كه خداحافظى كردم، آن حضرت به من گفت: اى ابوحمّاد، هنگامى كه چيزى از امور دينت در منطقه شما براى تو مشكل شد، از عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى بپرس و از سوى من به وى سلام برسان.(24)
اين روايت مرسل و ضعيف است.
8. روايتى از امام رضا(علیه السلام) نقل شده كه آن امام، پيام خودشان را به شيعيان به وسيله حضرت عبدالعظيم حسنى ابلاغ فرمودند.(25)
امام در اين روايت، به شيعيان رسانده‏اند و توصيه‏هايى نيز به ايشان كرده‏اند.
اگرچه كه در نقل اين روايت از امام رضا(علیه السلام) ظاهراً اشتباهى صورت گرفته – كه در فصل بعد روشن خواهد شد -، اما به هر حال، صدور اين پيام و مأموريت ابلاغ آن از سوى معصوم ، خود گواه وثاقت حضرت عبدالعظيم(علیه السلام) است.
از مجموع اين شواهد، به خصوص جريانى كه نجاشى و ديگران درباره حضرت عبدالعظيم از برقى نقل كرده‏اند، و نيز تعبير صدوق كه مى‏گويد: «كان مرضياً»، مى‏توان وثاقت آن حضرت را احراز كرد؛ چه آنكه اين تعبير ظاهراً از آيه شريفه: «ممن ترضون من الشهداء»(26) گرفته شده است. در تفسير امام عسكرى(علیه السلام) از امام على(علیه السلام) در تفسير اين آيه نقل شده است كه مراد كسانى هستند كه نسبت به دين و امانت و صلاحيت، و عفاف و دقت در آنچه كه شهادت مى‏دهند و تشخيص، مورد رضايت باشند.(27) با توجه به اين تفسير، از مرضى بودن، وثاقت هم قابل احراز است.
و شيخ عبدالنبى جزايرى نيز در كتاب حاوى الأقوال خويش، حضرت عبدالعظيم را در بخش صحاح برشمرده است.(28)
گذشته از آنكه مجموعه روايات حضرت عبدالعظيم خود شهادت بر معتمد بودن و وثوق ائمه به وى مى‏دهند؛ چه آنكه نوع روايات آن حضرت در عقايد مهم و مباحث دقيق شيعى است.
با توجه به اين نكته، محقق رجالى معاصر در معجم رجال الحديث پس از نقد روايات مورد استناد در مدح آن حضرت، تصريح مى‏كند كه:
آنچه مشكل را آسان مى‏كند، اين است كه جلالت و بزرگى مقام حضرت عبدالعظيم و ايمان و تقواى او امرى نيست كه اثبات آن نياز به استشهاد به اين روايات ضعيف داشته باشد.(29)
همچنين شيخ عبداللّه مامقانى در تنقيح المقال تصريح مى‏كند كه:
علت‏اينكه ‏محدثان و فقها به ‏توثيق‏ وى تصريح نكرده‏اند، ازاين‏روست‏كه جلالت و بزرگوارى وى مانع از اين است كه تعبير «ثقه» را درباره وى ذكر كنند.(30)

گفتار سوم. تأليفات حضرت عبدالعظيم

مرحوم نجاشى در كتاب رجالش -كه در موضوع فهرست نام مؤلفان شيعه تأليف شده از حضرت‏عبدالعظيم‏حسنى نام‏برده وكتاب خطب اميرالمؤمنين(علیه السلام) رابه‏وى‏نسبت‏داده‏است.
وى در پايان شرح حال وى نيز سند خودش را به روايات آن حضرت، از طريق استادش، ابن نوح، به احمد بن محمد بن خالد و او به حضرت عبدالعظيم مى‏رساند.(31) شيخ طوسى نيز – كه موضوع كتاب فهرستش معرفى مؤلفان و مصنفان شيعه است از آن حضرت نام برده و مى‏گويد: «له كتاب» و سپس سند خودش را به احمد بن ابى‏عبداللّه برقى مى‏رساند كه او از حضرت عبدالعظيم نقل حديث مى‏كند.(32)
صاحب بن عباد در رساله‏اى كه در زمينه احوال حضرت عبدالعظيم تأليف كرده مى‏نويسد:
له كتاب يسمّيه كتاب يوم و ليلة.(33)
اين عنوان، غالباً براى كتابهايى انتخاب مى‏شود كه اعمال عبادى بندگان در شبانه‏روز را بيان مى‏كند و گوياى محتواى آن است.
در رساله صاحب بن عباد سندى براى اين كتاب -كه انتساب اسمى و محتوايى كتاب را به حضرت عبدالعظيم اثبات كند وجود ندارد؛ همچنان كه آثار قطعى قابل توجه درباره اين موضوع هم در روايات موجود از حضرت عبدالعظيم ديده نمى‏شود.
همچنين، كتاب اول نيز كه شيخ طوسى عنوان آن را ذكر نكرده و مرحوم نجاشى نام آن را هم تصريح كرده، موجود نيست؛ اما با توجه به اسناد ايشان به حضرت عبدالعظيم، انتساب كتاب به ايشان ثابت است.
همچنين در روايات موجود آن حضرت، دو روايت به سند همگون از خطبه‏هاى على(علیه السلام) نقل‏شده‏كه يكى‏در امالى شيخ صدوق وديگرى‏در امالى شيخ‏طوسى نقل‏شده‏است.
در روايتى كه در امالى شيخ صدوق آمده، جريان خانه خريدن شريح قاضى به هشتاد دينار نقل شده كه پس از آن، اميرالمؤمنين او را خواسته، ضمن مؤاخذه از خريد خانه گران، وى را موعظه كردند و از دنياطلبى بازداشتند.(34) اين روايت در نامه‏هاى نهج‏البلاغه نيز موجود است.(35)
اما روايت ديگر كه در امالى شيخ طوسى آمده، در نهج‏البلاغه موجود نيست. آن روايت نيز به نقل از شريح قاضى است كه موعظه امام على(علیه السلام) براى اصحابشان درباره ياد آخرت و دورى از مال‏پرستى و بيان حالات انسان پس از مرگ است.(36)
بنابراين، انتساب كتاب خطب اميرالمؤمنين(علیه السلام) به آن حضرت، مستند و قابل اثبات است.
ادامه دارد….

پی نوشت :

1. رجال النجاشى، ص 248، رقم 653.
2. همان.
3. ر.ك: نقد الرجال، مجمع الرجال، منهج المقال.
4. الارشاد، ج 2، ص 21.
5. سير اعلام النبلاء، ج 4، ص 487، رقم 186؛ الارشاد، ج 2، ص 21؛ بحارالانوار، ج 44، ص 163، ح 2.
6. تاريخ دمشق، ج 5.
7. سر السلسلة العلويه، ص 20؛ عمدة الطالب، ص 69.
8. عمدة الطالب، ص 70 و 71. جريان تفصيلى اين قيام در كتب تاريخ ذكر شده و در كتاب كافى نيز روايتى در همين زمينه نقل شده است. ر.ك: الكافى، ج 1، ص 358 – 366.
9. علت اين لقب‏گذارى، إلحاق وى به پدرش از سوى قيافه‏شناس بود. ر.ك عمدة الطالب، ص 93.
10. عمدة الطالب، ص 94.
11. منتهى الامال، ج 1، ص 466.
12. رجال النجاشى، ص 348، رقم 653.
13. رجال الطوسى، ص 387، رقم 5706.
14. همان، ص 401، رقم 5875.
15. مجمع الرجال، ج 4، ص 97.
16. من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 468.
17. همان، ج 2، ص 80، رقم 335.
18. مسند عبدالعظيم حسنى، ص 240، ح 95 و ص 258، ح 114.
19. روضة المتقين، ج 14، ص 165.
20. خلاصة الاقوال، ص 226، رقم 755.
21. التوحيد، ص 81، ح 31.
22. ثواب الاعمال، ص 124، ح 1.
23. معجم رجال الحديث، ج 10، ص 48.
24. خاتمه مستدرك الوسائل، ج 4، ص 406.
25. الاختصاص، ص 247؛ بحارالانوار، ج 16، ص 63.
26. سوره بقره، آيه 282.
27. تفسير امام عسكرى، ص 672.
28. حاوى الاقوال، ج 2، ص 153 – 155، رقم 506.
29. معجم رجال الحديث، ج 10، ص 49.
30. تنقيح المقال، ج 2، ص 157.
31. رجال النجاشى، ص 247 و 248، رقم 653.
32. الفهرست، ص 347، رقم 549.
33. خاتمه مستدرك الوسائل، ج 4، ص 404.
34. الامالى، صدوق، ص 388.
35. نهج‏البلاغه، نامه 3، صبحى صالح.
36. الامالى، طوسى، ص 652.

منبع: www.hadith.net
/ن