زمان و مكاني كه در فقه مطرح است، به چه معناست؟ و چه عواملي در آن نقش دارند؟

بحث از زمان و مكان از مباحثي است كه در دانش‌هاي گوناگون مطرح است و بر اين اساس معاني متفاوتي نيز پيدا مي‌كند. زمان در لغت و عرف به معناي وقت و مكان به معناي موضوع و محل است. از ديد عرف به مجموعه شرايط و تحولات زندگي يعني حوادثي كه در زمان و مكان رخ مي‌دهد، اطلاق مي‌شود. زمان و مكان به اين معنا شامل تمام وقايع اجتماعي، سياسي، فرهنگي و مانند آن مي‌شود كه در علوم مختلف كاربرد ويژه‌اي پيدا مي‌كند.[1]در فقه، مراد از زمان و مكان، همان مقتضيات زمان و مكان است كه نيازهاي گوناگون انسان‌ها در زمان و مكان‌هاي مختلف و مجموعه تحولات حاكم بر زندگي بشر را شامل مي‌شود. اين معنا مورد توجه بزرگان،[2] و به ويژه امام راحل (قدس سره) بوده و بر موضوعات،  احكام و استنباط مسائل فقهي تأثيرگذار است. چنان كه فرمودند: «زمان و مكان دو عنصر تعيين كننده در اجتهادند…. بدان معنا كه با شناخت دقيق روابط اقتصادي، اجتماعي و سياسي، همان موضوع اوّل كه از نظر ظاهر با قديم فرقي نكرده است، واقعا موضوع جديدي شده است كه قهرا حكم جديدي مي‌طلبد، مجتهد بايد به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد».[3]پس مراد از زمان و مكان امور، تحولات اوضاع و احوالي است كه در زمان و مكان قرار مي‌گيرند. اين معنا در روايات نيز مورد تأكيد قرار گرفته است. امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: من عرف الأيام لا يغفل عن الاستعداد.[4] «كسي كه نسبت به زمان شناخت داشته باشد، از آمادگي غافل نخواهد ماند و امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمودند: العالم بزمانه لا تهجم عليه اللّوابس[5]؛ «كسي كه به زمان خويش آگاه باشد، لغزش‌ها و اشتباهات او را احاطه نخواهد كرد.» عواملي كه به عنوان مقتضيات زمان و مكان تأثيرگذارند، و به عنوان شرايط زمان و مكان در فقه مطرح هستند، عبارتند از:
1ـ عوامل جغرافيايي و مكاني 2.ـ پيشرفت‌هاي علمي و تكنولوژيكي بشر. 3ـ بناي عقلا 4ـ ضرورت‌هاي نو زندگي اجتماعي. 5ـ نوح حكومت و حاكمان 6 ـ ساختار اقتصادي و ابزار توليد. 7ـ روابط سياسي، اقتصادي و اجتماعي حاكم برجهان
.در نتيجه مي توان گفت كه مراد از زمان و مكان، خصوصيات و ارتباط جديدي است كه در اثر مرور زمان و تغيير مكان بر افراد و جامعه حاكم مي‌شود، و همين طور مراد از آن برداشت‌هاي مختلفي است كه فقيه در اثر ارتباط با علوم جديد بشري از ادله و منابع فقهي در مي‌يابد.[6]

پي نوشت ها:
[1] . دهقان، حميد، تأثير زمان و مكان بر قوانين جزايي اسلام، قم، مدين، 1376، ص 83.
[2] . مطهري، مرتضي، اسلام و مقتضيات زمان، تهران، صدرا، چاپ يازدهم، 1374، ج 1، ص 181 ـ 183.
[3] . موسوي خميني، سيد روح الله، صحيفه نور، تهران، انتشارات سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي، 1369، ج 21، ص 98.
[4] . مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، المكتبة الاسلاميه، چاپ دوم، 1405ق، ج 71، ص 363.
[5] . همان، ج 78، ص 269 (مواعظ الصادق).
[6] . ر.ك: فاضل لنكراني، محمد جواد، زمان و مكان و علم فقه، مجموعه مقالات، قم، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1374، ج 3، ص 57 ـ 107.